مەنىڭ ينتەرنەت سايتتارعا ەل تۋرالى، ۇلت تۋرالى جازعاندارىما قارسى بىرنارسە ايتقان-سىماق بولاتىن بايعۇستار بار. مەنىڭ دوستارىم ولاردىڭ كىم ەكەنىن دە بىلەدى. ولار مەنىڭ «ءتۇپ-تۇقيان...» دەگەن وتىرىك كىتاپتى بالعابەك قىدىربەكۇلىن، اسانباي اسقاروۆتى، د.قونايەۆتى سىناعانىم ءۇشىن مەنى اياقتان شالىپ وتىرۋعا تىرىسادى. بۇل ناعىز ناداندىق قوي؟
1. قازاقستانداعى تەلەارنالاردا ارسىزدىق پەن ازعىندىق تۋرالى كورسەتىلىمدەر وتە كوپ. ونىڭ ۇستىنە بۇل تەلەارنالار قازاقتى ۇلتتىعىنان ايىرۋدىڭ، جاس ۇرپاقتى ۇلتتىق ساناسىنان، ۇلتتىق نامىسىنان ايىرىپ، ماڭگۇرتتەندىرۋدىڭ باستى قۇرالىنا اينالا ما دەپ قورقامىن.
2. يسلام دىنىندەگى حالىقتاردا عانا «وبال»، «ساۋاپ» جانە «يمان» دەگەن ءسوز، ياعني ۇعىم، تۇسىنىك بار. ادام بالاسىنىڭ ادامدىق قاسيەتىنىڭ ەڭ باستى شارتى دەرلىك بۇل ءۇش ءسوزدى ەشكىم نە اعىلشىن، نە ورىس تىلىنە ءتارجىمالاي المايدى. ويتكەنى، ولاردا «وبال»، «ساۋاپ»، «يمان» دەگەن ۇعىم مۇلدە جوق.
3. قازاقتىڭ ءاربىر حالىق ءانى «وي، اللا-اي»، «دۇنيە جالعان»، «وتەدى-اۋ دۇنيە»، «جيىرما بەس قايتا اينالىپ كەلمەس ماعان» دەپ ىشكى تولعانىستى، تەرەڭ تەبىرەنىستى، ورمانداي قالىڭ ويدى، كۇرسىنىستى اھ ۇرىپ سىرتقا شىعارىپ وتىرادى. ال ورىستىڭ حالىق اندەرىندە ونداي تەرەڭ ويلىلىق، تەرەڭ تولعانىس جوق. ولاردىكى كوبىنە «كالينكا مويا»، «شۋمەل كامىش»، «ۋتكي لەتيات»، «وي زيمۋشكا، زيما» دەگەن سياقتى ءبىر مەزگىلدىك، مەرزىمدىك، ەڭ ءارى كەتكەندە وتكەندى ەسكە الۋ عانا بوپ كەلەدى.
4. قازاق جەرىندە وسىرىلگەن، قازاق جەرىندە ورىلىپ، باستىرىلىپ ۇنعا اينالدىرىلىپ، دۇكەندەردە ساتىلىپ جاتقان نانداردىڭ اتاۋلارىنا شەيىن «موسكوۆسكيي»، «بورودينسكيي»، «ياروۆوي»، «پەتروپاۆلوۆسكيي»، ال ءسۇتى «موە مولوكو»، «زوركين لۋگ»، «مۋمۋنيا»، ايرانى «كەفير»، «پروستوكۆاشا» ت.ب. ورىسشا بولعانىنان-اق قازاقتىڭ ءالى دە رەسەي بۇعاۋىنان شىعا الماي، ال باسشىلارى ولسە دە ورىسپەن بىرگە ولۋگە دايار ەكەنىن اڭعارۋ قيىن ەمەس.
5. بەرەكەتى كەتكەن بۇل ەلدىڭ رەكەتى دە دەپۋتات
6. ساناتقا كىرمەيتىن اقىن سەناتقا كىردى.
7. قازاق جەرىنىڭ-رەپەتى، تىلىنىڭ-بەرەكەتى، ءانىنىڭ ءارى، ادەبيەتىنىڭ اسىرەسە پوەزياسىنىڭ ءمانى كەتتى. اسىرەسە، «ايتىس» پوەزيانىڭ ءقادىرىن كەتىردى.
8. ءبىز 26 جىل ىشىندە قاسيەتتىلەرىمىزدى قان قىلدىق، قاسيەتسىزدەرىمىزدى ءنان قىلدىق.
9. قازاقستاندا «پاراسات» وردەنى پارىقسىزدار مەن پاراساتسىزدارعا دا بەرىلە بەرەدى.
10. قازاقستان باسشىلارى ەلدى وركەندەتىپ، دامىتقانىن دالەلدەۋ ءۇشىن الدەقاشان ءوتىپ كەتكەن قازاقتار قىمىز ءىشىپ، ورىستار ماحوركا شەككەن زاماندارمەن سالىستىرادى.
11. قازاق ءدىنباسىلارى مۇحاممەد(س.ع.س) پايعامبارىمىزدىڭ ەسىمىن قازاقشاعا بەيىمدەيمىز دەپ مۇقامبەت دەپ جازادى دا ورىستىڭ، مىسالى ءپۋتيننىڭ نە مەدۆەديەۆتىڭ فاميلياسىنداعى ءبىر ءارىپتى وزگەرتۋگە ارتى شىدامايدى.
12. تاريحتا قازاقتى ەڭ كوپ قورلاعان، ەڭ كوپ زورلاعان اتىپ اسىپ، قايتا-قايتا قولدان اشارشىلىق ۇيىمداستىرىپ، ەڭ كوپ قىرعان جۇڭگو دا، جوڭعار دا ەمەس. ەندەشە، وياۋ قازاق، تاۋەلسىزدىك العان قازاق بولساڭ ول قاي ۇلت ەكەنىن ايتشى!
13. استاناسىنىڭ اتى جوق، وزدەرى ءوسىرىپ وندىرگەن نانى مەن ءسۇتىنىڭ اتى ورىسشا، ءوز تاريحىن رەسەي تاريحشىلارىنىڭ جازعاندارىنان وقىپ، سولاردىڭ جازعاندارىن شىندىق دەپ ويلايتىن ۇلت – قازاق قانا.
14. قازاق بۇرىن «ۇيگە كىرگەن جىلاننىڭ باسىنا اق قۇيىپ شىعاراتىن» ەدى، ءقازىر سىرتتان كەلگەندەرگە تۇگەل مۇناي قۇيىپ بەرەتىن بولدى.
15. قازاقستاندا قۇدايعا ءتىل تيگىزگەندەرگە سوت جوق، ال ءبىر اكىمگە، نە اكىمشىككە قاتتى ايتساڭ نە سوتتالاسىڭ، نە ايىپپۇل تولەيسىڭ.
16. قازاقستاندا مەدالدار مەدالونشا تاراتىلادى.
17. بيلىك – قۋىرشاق تەاترى. ال پاتشاڭىز ءبىر الپاۋىت ەلدىڭ قۋىرشاعى بولسا ءوزىنىڭ جان-جاعىنا، پارلامەنتكە قۋىرشاقتاردى، ۇكىمەتكە ۇرى-قارىلاردى، الاياقتاردى، نادانداردى جينايدى. ءسويتىپ، ول ەلدە جامان تۇعىر اتتار – تۇلپار اتانادى، قارقىلداعان قارعالار – سۇڭقار اتانادى.جىلپوس، الاياق، ارامزا-اقىندار مەملەكەتتىك سىيلىق لاۋرەاتى اتانادى، ءانشى ەمەستەر–ءانشى، سازگەر ەمەستەر سازگەر اتانادى.
18.ماقتانشاق پاتشانىڭ ۇرى-قارىدان ايىرماشىلىعى ەمىن-ەركىن ەل ارالاپ، جۇرەتىندىگى عانا.
19. ءقازىر قازاقستاندا «نۇر» دەگەن ءسوزدىڭ ابدەن ءقادىرى كەتتى. اناۋ دا – نۇر، مىناۋ دا – نۇر، قالا دا – نۇر، اۋىل دا – نۇر، دۇكەن دە – نۇر، اسحانا، مونشا، ۆوكزال، اۋەجاي، ءدارىحانا ت.ب. تۇگەل نۇر تەك «نۇر-دارەتحانا» دەگەن دارەتحانا جوق. الدە ول دا بار ما؟
20. بۇگىنگى قازاقستان باسشىلارى قازاقتىڭ اڭقاۋ، داڭعازا قۇمارلىعىنىڭ ارقاسىندا اقشانىڭ استىندا قالعان وسى كۇنى تەلەديداردىڭ بەتىن بەرمەيتىن وتىرىك-انشى-الاياقتار، وتىرىك-سازگەر-الاياقتار سياقتى شوۋ-بيزنەستىڭ ادامدارى. ولار باقىت دەگەن اس تا توك نەسىبە، قيساپسىز اقشا دەپ بىلەتىندىكتەن وزدەرىن باقىتتىمىز دەپ ويلايدى. جانە وزدەرى بىلەتىن سول ساسىق باقىت ولاردىڭ شىرىككەۋدەسىن، ءيىس-قوڭىس قولقانى قاپقان جاندۇنيەسىن باسىپ قالعاندىقتان ولاردىڭ كەۋدەسىندە دە، جاندۇنيەسىندە دە اسقاق ارمان، بيىك ماقسات-مۇددەگە ينە شانشار ورىن قالماعان.
21. وزىنە قارسى كەلگەن قايراتكەرلەردى نە ءولتىرۋ، نە تۇرمەگە تىعۋ، ەل بايلىعىن توناۋ، ءوزى باسقارىپ وتىرعان ەلدىڭ (ۇلتتىڭ) تىلىندە سويلەمەي، ۇستەم ۇلتتىڭ تىلىندە سويلەۋ ارقىلى جەتىستىككە جەتىپ، وسىنداي قاسيەتسىزدىكتەر ارقىلى باسقا ەلدەرگە تانىمالى بولعان پاتشا –ەڭ باقىتسىز پاتشا.
22. ساتتىلىك–جالعان، الدامشى نارسە. ول تۇراقسىز، اندا-ساندا عانا كەلەدى. سوندىقتان «ءساتى كەلگەندە»، «ءساتى تۇسكەندە»، «ءساتى تۇسكەي»، «ءساتى بولعاي» (ءقازىر قازاق بايعۇس ونى ورىستىڭ «جەلايۋ ۋداچي» دەگەنىن ءتارجىمالاپ «ساتتىلىك تىلەيمىن» دەيتىن بولىپتى) دەيمىز. ال ساتسىزدىك – ەڭ قىمبات، ەڭ بەتى اشىق نارسە. ساتسىزدىك كەزىندە ادامدار ءوزىن-وزى تانىپ، ءوزىنىڭ شاما-شارقىن ءبىلىپ، ناعىز دوس كىم ەكەنىنە كوزى جەتەدى.
قىسقاسى: الدىمىزدا بۇلدىر قوعام، بۇلدىر ەل،
ءبىراق سونى كىم تۇسىنەر، كىم بىلەر؟
ويىن قويىپ، ويعا العانىن ىستەپ ءجۇر.
قۇدايعا دا تاۋەلسىز يت، تۇلكىلەر.
جاراتقاسىن ويى ەركىن ادام قىپ،
كەلمەي ەشبىر قالىبىنا قامالعىم،
ۇياسىنا ۋ قۇيعىم كەپ تۇرادى
ورىسى-كەڭ، پەيىلى-تار زاماننىڭ،- دەپ ايعاي سالعىم كەلەدى دە تۇرادى.
مىرزان قايعى
پىكىر قالدىرۋ