قازاقستان ارمياسىنىڭ قۇرىلعانىنا بيىل 25 جىل تولدى. ءبىر ارميانىڭ تاريحى ءۇشىن وتە قىسقا ۋاقىت. ال، تاۋەلسىز ەلدىڭ قارۋلى كۇشتەرى تۇرعىنان الساق، 25 جىلدىڭ سالماعى ءبىر عاسىرعا تاتيدى دەۋگە بولادى. ويتكەنى، جاڭادان مينيسترلىك قۇرىپ، ەلدىڭ قورعانىس دوكتريناسىن قابىلداپ، بارلىق قۇرىلىمدىق جۇيەنى قۇرۋ مەن ارميانى زامانۋي قۇرالدارمەن جاراقتاندىرۋ، اسكەردىڭ الەۋمەتتىك جانە قارجىلىق جاعدايىن شەشۋ وڭاي ءىس ەمەس. ساياسي-اسكەري باسشىلىق قۇرامىن قالىپتاستىرۋ، ۇلتتىق كادرلەردى دايىنداۋ، ولاردىڭ كاسىبي دەڭگەيىن شىڭداۋ شارالارى وزدىگىنەن بولا قالمايدى.

ەلدىڭ قورعانىس قابىلەتى دەيتىن ۇعىم وسىنداي شارالار كەشەنىن تولىق جۇرگىزگەندە عانا قالىپتاسادى. ال، سول 25 جىلدى قىسقاشا شولىپ وتەتىن بولساق، قانداي دۇنيەگە ايرىقشا توقتالار ەدىك؟ قازاقستان ارمياسىن قۇرۋ بارىسىندا قانداي قيىندىقتارعا جولىقتىق؟ جانە بۇگىنگى قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ كەسكىن-كەلبەتى، قارۋى مەن قۇرىلىمدارى قانداي؟

وسىدان 25 جىل بۇرىن، ياعني 1992 جىلى 7 مامىردا ق ر پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىعىنا ساي دەربەس اسكەرىمىز قۇرىلدى. سودان بەرى دە، مىنە، شيرەك عاسىر ۋاقىت وتە شىقتى. تاريحتان ءمالىم، توقسانىنشى جىلدىڭ اياعىندا قازىرگى تمد ەلدەرىندە تاريحي وقيعالار ورىن الدى. بۇرىنعى مىزعىماس كەڭەس وداعى ىدىراپ، قۇرامىنداعى ەلدەر ازات بولىپ جاتتى. سولاردىڭ ءبىرى قازاقستان 1990 جىلعى 25 قازاندا ەل ەگەمەندىگى تۋرالى دەكلاراسيانى حالىققا جاريالادى. سول كەزەڭدە كەڭەس ارمياسىنىڭ اسكەري الەۋەتىن ساقتاپ قالۋ ماسەلەسى ورتاعا قويىلدى. بۇرىنعى كسرو رەسپۋبليكالارىنىڭ باسشىلارى باس قوسىپ، تاۋەلسىز رەسپۋبليكالار وداعىنىڭ بىرىككەن قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ تۋرالى شەشىم قابىلدانعان-دى. دەسەك تە، كەيىن 1991 جىلعى بەلوۆەجدەگى رەسەي، ۋكراينا، بەلارۋسيا باسشىلارى كەزدەسۋىنىڭ ناتيجەسى بۇرىنعى كەڭەس وداعى رەسپۋبليكالارىنىڭ جانە ونىڭ ءبىرتۇتاس قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ءبولىنۋىن جىلدامداتتى. وسى تۇستا قالىپتاسقان جاعدايدى جانە ەلدىڭ اسكەري قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدىڭ ماڭىزدىلىعىن ەسكەرگەن مەملەكەت باسشىسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆ تاريحي شەشىمگە كەلدى. ءسويتىپ، قازاق كسر-ىنىڭ پرەزيدەنتى ن.ءا.نازاربايەۆ رەسپۋبليكانىڭ تاۋەلسىزدىگىن، ايماقتىق تۇتاستىعىن، قورعانىستىق جانە باسقا دا ومىرلىك ماڭىزدى مۇددەلەرىن قامتاماسىز ەتۋ ماقساتىمەن 1991 جىلدىڭ 25 قازانىندا «قازاق كسر-نىڭ مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىن قۇرۋ تۋرالى» جارلىعىن جاريالادى.

اتالعان جارلىقتى جۇزەگە اسىرۋ ءۇشىن مينيسترلەر كابينەتى مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى رەسپۋبليكانىڭ اسكەري ينفراقۇرىلىمىنىڭ مەملەكەتتىك باسقارماسىنىڭ ورگانى رەتىندە تانىلىپ، ونىڭ قاراماعىنا اسكەري كوميسساريات پەن ازاماتتىق قورعانىس شتابى ءوز قۇزىرىنداعى بولىمشەلەر مەن مەكەمەلەرىمەن قوسا بەرىلەتىنى جونىندە قاۋلى قابىلدادى. وسىعان وراي ەكى اي مەرزىم ىشىندە مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى جونىندە جوبا ازىرلەۋ ۇسىنىلدى. ونىڭ مىندەتى رەسپۋبليكا اۋماعىندا ورنالاسقان كسرو قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ قۇرامالارى مەن بولىمدەرىمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدى ۇيىمداستىرۋ، جۇمىلدىرۋ جانە ازاماتتىق قورعانىس ماسەلەلەرىن شەشۋ بولىپ بەلگىلەندى. ماماندار ەكى اي ىشىندە وتە كوپ جاۋاپتى قۇجاتتاردى جۇزەگە اسىردى. ءسويتىپ، جەلتوقسان ايىنىڭ ورتاسىنا قاراي نەگىزگى لاۋازىمدىق تۇلعالاردى تاعايىنداۋ جۇمىستارى جۇرگىزىلدى. مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى بولىپ ساعادات قوجاحمەت ۇلى نۇرماعامبەتوۆ تاعايىندالدى. ول بۇعان دەيىن كسرو قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ساپىندا ۇلى وتان سوعىسىن باستان وتكەرگەن كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى اتانعان تانىمال كوماندير ءارى جوعارى باسشىلىق قۇرامىندا بولعان قولباسشى ەدى. كسرو قورعانىس ءمينيسترىنىڭ 1989 جىلعى 6 ماۋسىمداعى № 0398 بۇيرىعىنىڭ نەگىزىندە قۇرمەتتى دەمالىسقا شىققانىمەن اسكەري ومىردەن قول ۇزبەگەن جان. 1990 جىلعى 5 قاڭتاردا قازاقستان كوممۋنيستىك پارتياسى اتىنان قازاق كسر-نىڭ دەپۋتاتتىعىنا ۇسىنىلعان. سول جىلعى 16 قاڭتاردان باستاپ رەسپۋبليكالىق سوعىس جانە ەڭبەك ارداگەرلەرى كوميتەتىنىڭ ءتوراعاسى، ال 19 ناۋرىزدا رەسپۋبليكا جوعارعى كەڭەسىنىڭ دەپۋتاتى بولىپ سايلانعان.

قىسقاسى، ول ارميادان «الىستاعانىمەن»، ونىڭ وزەكتى پروبلەمالارىمەن قول ۇزبەستەن ۇزدىكسىز اينالىسىپ وتىردى. مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى باس شتابىنىڭ باستىعى ءارى ءتوراعانىڭ ورىنباسارى لاۋازىمىنا پولكوۆنيك سەيىلبەك التىنبەك ۇلى التىنبەكوۆ (كەيىننەن گەنەرال-مايور)، ءتوراعانىنىڭ ازاماتتىق قورعانىس جانە توتەنشە جاعدايلار جونىندەگى ورىنباسارى لاۋازىمىنا گەنەرال-مايور نيكولاي يۆانوۆيچ حليۋپين، ءتوراعانىڭ قورعانىس ءوندىرىسى جونىندەگى ورىنباسارى لاۋازىمىنا ميحايل ميحالوۆيچ سافرىگين، جەتەكشى باسقارمالار مەن بولىمدەردىڭ باستىقتارى بولىپ پولكوۆنيكتەر مەن پودپولكوۆنيكتەر كيم سەرىكباي ۇلى سەرىكبايەۆ، قاليجان قۋانىشباي ۇلى ءالجانوۆ، ەميل اعىباي ۇلى المانيازوۆ، لەونيد كۋسمانوۆيچ باكايەۆ، قادىرجان يسمايل ۇلى بايجىگىتوۆ، نيكولاي ەگوروۆيچ بورتنيكوۆ، اباي بولەكباي ۇلى تاسبولاتوۆ، باقىتجان ەرتاي ۇلى ەرتايەۆ، ۆياچەسلاۆ گريگوريەۆيچ كوبىليانسكيي، مۇباراك ورىنبەك ۇلى ورىنبەكوۆ، لەونيد ميحايلوۆيچ سەلەزنيەۆ، نيكولاي الەكساندروۆيچ سۋحوۆ، ساعيتجان دوسىم ۇلى تاسماعامبەتوۆ، مەلس جۇمان ۇلى شامپييەۆ، سوۆەت ساۋمەن ۇلى تاۋلانوۆ جانە باسقالار تاعايىندالدى. سونىمەن قاتار تاجىريبەلى اسكەري ماماندار – زاپاستاعى وفيسەرلەر: روللان قاراتايەۆ، كارىم ءابىلعازين، مارلەن تىنىبەكوۆ، پەتر چەركاشين جانە باسقالار شاقىرىلدى. جاۋاپتى تۇلعالارمەن قاتار ولار دا ۋاقىتپەن ساناسپاي، كۇندىز-تۇنى اسكەري قاۋىپسىزدىك زاڭدارىنا وتە كوپ ەڭبەك ءسىڭىردى. بۇرىن ءبىر وداقتىڭ قۇرامىندا بولعاندىقتان اسكەردى باسقارۋ دا، ۇلەس تۇرلەرىمەن قامتاماسىز ەتۋ دە ءبىر ورتادان شەشىلىپ تۇردى. باسقاشا ايتقاندا، ماسكەۋدە ورنالاسقان مينيسترلىكتەن باسقا اسكەري قۇرىلىمداردىڭ بارلىق بۋىنى تەك ورىنداۋشىلىق ءرولىن اتقاردى. كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىنا كىرەتىن بارلىق ەلدەگى سياقتى ءبىزدىڭ ەلدە جەكە اسكەري قاۋىپسىزدىك تۋرالى زاڭدار بولعان جوق. اسكەري دوكترينا دەگەندى تەك وقىعان، كوزى اشىق ماماندار عانا بىلەتىن. سوندىقتان ەگەمەندىك العان تۇستا ەل پرەزيدەنتىنىڭ تاپسىرماسى بويىنشا كوپتەگەن قۇجاتتار، سونىڭ ىشىندە العاشقى اسكەري دوكترينا دا شۇعىل تۇردە دايىندالدى. ول تۋرالى ەلىمىزدىڭ تۇڭعىش اسكەري عالىمى – اسكەري عىلىم دوكتورى، پروفەسسور، ارداگەر اقساقالىمىز، وتستاۆكاداعى پولكوۆنيك كيم سەرىكباي ۇلى سەرىكبايەۆ ءوزىنىڭ ءبىر سۇحباتىندا بىلاي دەپ ەسكە الادى: – نەگىزى بۇل قۇجاتتاردى دايىنداۋدى 1991 جىلدىڭ اياعىندا مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتىنىڭ وفيسەرلەرى باستادى. گەنەرال-مايور سەيىلبەك التىنبەكوۆ باسقارعان جۇمىس توبىنا پولكوۆنيكتەر ەميل المانيازوۆ، قاليجان ءالجانوۆ، ۆلاديمير داننيك، ساعيتجان تاسماعامبەتوۆ پەن زاپاستاعى ارداگەرلەر بەيسەن قۇدايبەرگەنوۆ، باپان تاڭىربەرگەنوۆتەر قاتىستى. ۋاقىت تالابىنا سايكەس كەڭەس وداعىنىڭ قۇرامىندا بولعان كوپتەگەن رەسپۋبليكالاردا ءوز تەرريتوريالارىندا ورنالاسقان اسكەري قۇرالىمدار مەن مەكەمەلەردى ءوز باعىنىسىنا اۋىستىرۋ تۋرالى قۇجاتتار قابىلدانىپ جاتتى. وتان الدىنداعى ازاماتتىق بورىشىن وتەۋ ءۇشىن اسكەرگە شاقىرۋشىلاردى دا ءوز ەلدەرىندە قالدىرۋ تۋرالى شەشىمدەر قابىلداندى. وسىلايشا كەشەگى پوستكەڭەستىك ءبىرقاتار رەسپۋبليكالاردا كوپتەگەن وزگەرىستەر پايدا بولا باستادى. ولارمەن ساناسپاۋ مۇمكىن بولماي بارا جاتتى. بۇل تۋرالى قارۋلى كۇشتەر باس شتابىنىڭ باستىعى – كسرو قورعانىس ءمينيسترىنىڭ ءبىرىنشى ورىنباسارى ارميا گەنەرالى ۆلاديمير نيكولايەۆيچ لوبوۆ 1991 جىلعى 10 قاڭتارداعى «كراسنايا زۆەزدا» گازەتىندە بەرگەن سۇحباتىندا بىلاي دەپ كورسەتتى: «... پروسەسس سۋۆەرەنيزاسيي ۆحوديۆشيح ۆ سوستاۆ سسسر رەسپۋبليك پوشەل ۆ پوسلەدنەە ۆرەميا تاك بۋرنو، چتو سچيتاتسيا س نيم، مى نە يمەەم پراۆا...». مىنە، وسى تۇستا قابىلدانعان قازاق كسر-ى پرەزيدەنتىنىڭ 1991 جىلعى 12 قىركۇيەكتەگى «اسكەري قىزمەتكە شاقىرۋ تۋرالى» جارلىعى اسكەري ماسەلەلەردى مەملەكەتتىك دارەجەدە شەشۋدىڭ العاشقى باستاماسى بولدى. ويتكەنى، اتالعان قۇجات نەگىزىندە بۇدان بىلايعى كەزەڭدە قازاقستاننىڭ ازاماتتارىن اسكەرگە جانە اسكەري قىزمەتكە شاقىرۋ تەك رەسپۋبليكا باسشىلىعىنىڭ باقىلاۋىمەن عانا جۇزەگە اسىرىلاتىن بولدى. تاعى ءبىر اتاپ وتەرلىگى، وسى جارلىق ارقىلى قازاقستاننىڭ اسكەري كوميسسارياتتارىنا رەسپۋبليكالىق ورگاننىڭ مارتەبەسى بەرىلىپ، اسكەرگە شاقىرىلۋشىنى رەسپۋبليكا اۋماعىنان تىس جەردەگى اسكەري قۇرىلىس جانە ىشكى اسكەرلەرگە جىبەرۋگە توسقاۋىل قويىلدى.

وسىلايشا، مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى ۋاقىتپەن ساناسپاي جۇمىس ىستەپ، از ۋاقىتتىڭ ىشىندە وتە كوپ ءىس-شارالاردى جۇزەگە اسىرىپ جاتتى. ماسەلەن، باسقارۋ جۇيەسىن ورتالىقتاندىرۋ، ءارتۇرلى باعىتتارداعى ۇيىمداستىرۋشىلىق جانە شىعارماشىلىق ساراپتاۋ جۇمىستارى، باقىلاۋ فۋنكسيالارى سياقتى تولىپ جاتقان ءىس-شارالاردىڭ ءارقايسىسى ءبىر-بىر كىتاپقا ارقاۋ بولارلىقتاي. ويتكەنى، ولاردىڭ ءارقايسىنىڭ استارىندا تولىپ جاتقان قۇجاتتار مەن ءىس جۇزىندەگى ىس-ارەكەتتەردىڭ بار ەكەندىگى كوزى قاراقتى، كوكىرەگى وياۋ ءاربىر ادامعا ايتپاسا دا تۇسىنىكتى. مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى اتقارعان جۇمىستاردىڭ تاعى ءبىر باعىتى –تاۋەلسىز مەملەكەتتەر دوستاستىعى ەلدەرىمەن قاتار الىس-جاقىن شەت ەلدەرمەن جۇرگىزگەن كەلىسسوزدەر. شەتەلدىك ارىپتەستەرمەن كەزدەسۋلەر بارىسىنداعى ونداي كەلىسسوزدەردىڭ تاۋەلسىزدىگىن ەندى عانا العان قازاقستان ارمياسىنا بەرەرى كوپ بولاتىن. تاريحي قۇجاتتارعا كوز جۇگىرتسەك، سوناۋ 1992 جىلعى قاڭتار ايىندا امەريكا قۇراما شتاتتارىنىڭ جوعارى لاۋازىمدى مەملەكەتتىك شەنەۋنىكتەردىڭ قازاقستان ەلىنە كەلگەنىن كورەمىز. ولاردى اقش مەملەكەتتىك حاتشىسىنىڭ ورىنباسارى ر.بارتولوميۋ باستاپ كەلگەن ەكەن. ءبىزدىڭ ەلدىڭ باسشىلىعىنىڭ شەشىمىمەن ولاردى مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى قابىلداعان. وسى ماڭىزدى كەزدەسۋدى قازاقستاندىق اسكەريلەر تاراپىنان ساعادات قوجاحمەت ۇلى نۇرماعامبەتوۆ، سەيىلبەك التىنبەك ۇلى التىنبەكوۆ، كيم سەرىكباي ۇلى سەرىكبايەۆ جانە ساعيتجان دوسىم ۇلى تاسماعامبەتوۆتەر قابىلداعان. ارينە، بۇل ولاردىڭ ەڭ العاشقى «قوناقتارى» بولاتىن. ونىڭ ۇستىنە ەكى ەلدىڭ بىر-بىرىنە دەگەن سەنىمىنەن گورى كۇدىگى باسىم كەز ەدى. سودان دا بولار كەلىسسوزدەر مەن پىكىرتالاستار وتە شەكتەۋلى جاعدايدا وتكەن. 1992 جىلعى 19 قاڭتارداعى موسكۆا كەزدەسۋىندە وعان قاتىسۋشى تمد ەلدەرى باسشىلارىنىڭ مالىمدەمەلەرىنەن كەيىن ءار ەلدە وزدەرىنىڭ ءتول اسكەرى قۇرىلاتىندىعى بەلگىلى بولدى. بۇدان ءارى اقپان، ناۋرىز، ءساۋىر، مامىر ايلارىندا قازاقستان تەرريتورياسىندا قونىستانعان قارۋلى كۇشتەردىڭ قاتارى ازايا باستادى. ءدال وسى كەزدە اسكەري بولىمدەر مەن اسكەري مەكەمەلەردە جارعىلىق ءتارتىپتىڭ ساقتالماۋى كۇرت بەلەڭ الدى. وفيسەرلەر مەن مەرزىمنەن تىس قىزمەتتىڭ اسكەري قىزمەتشىلەرى اراسىندا وزدەرىنىڭ تۋعان ەلدەرىنە كەتىپ قالۋ فاكتىسى كوبەيدى. ال، مۇنداي جەردە ساربازداردىڭ توپ-توپ بولىپ اسكەري بولىمدەردى ءوز ەرىكتەرىمەن تاستاپ كەتۋى زاڭدى قۇبىلىس بولاتىن. قالاي بولعاندا دا يەسىز دۇنيەنىڭ جۇيەسىز قالاتىنى شىندىق قوي. وسى ۋاقىتتاردا، اسىرەسە، بۇعان دەيىن ورتالىق باعىنىستا بولعان كوپتەگەن اسكەري بولىمدەردىڭ، قويمالار مەن ارسەنالداردىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرى ەندى كىمگە باعىناتىنىن بىلمەي، ءارى-سارى كۇيگە ءتۇستى. ولاي بولۋى ابدەن ورىندى ەدى. ويتكەنى، ولاردى بۇرىنعى تۇركىستان اسكەري وكرۋگى دە، كسرو قورعانىس مينيسترلىگى دە قولدانىستاعى زاڭدىلىقتارعا سايكەس ەشكىمگە وتكىزىپ بەرگەن جوق. ەلىمىزدە جاڭا عانا قۇرىلعان مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى ولاردى قابىلداي المادى. مامانداردىڭ ايتۋىنشا، ول ماسەلە كوميتەتتىڭ مىندەتىنە كىرمەيتىن. وسىنداي الماعايىپ زاماندا قورعانىس مينيسترلىگىن قۇرۋدى ۋاقىتتىڭ ءوزى تالاپ ەتتى. جانە ول سولاي بولدى دا. سونىمەن، 1992 جىلعى 7 مامىردا شىققان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ پرەزيدەنتى نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتiك قورعانىس كوميتەتiن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىس مينيسترلiگi ەتiپ قايتا قۇرۋ تۋرالى» 1992 جىلعى 7 مامىرداعى № 738 جارلىعىنىڭ نەگىزىندە سول كۇنگە دەيىن قىزمەت ەتىپ كەلگەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك قورعانىس كوميتەتى ەندىگى جەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىس مينيسترلىگى بولىپ قايتا قۇرىلدى. اتالعان جارلىقتا سونىمەن قاتار ەلىمىزدىڭ ۇلتتىق قاۋىپسىزدىگىنە قاتىستى مينيسترلىكتىڭ اتقاراتىن نەگىزگى ماسەلەلەرى ەگجەي-تەگجەيلى ايقىندالدى. ءدال سول، 7 مامىر كۇنى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ تاعى ءبىر، اتاپ ايتقاندا، «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن قۇرۋ تۋرالى» №745 جارلىعى دا جاريالاندى. وندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنا ورنالاسقان اسكەري بىرلەستىكتەردىڭ، قۇرامالاردىڭ، بولىمدەردىڭ، مەكەمەلەردىڭ، ۇيىمداردىڭ، پوليگونداردىڭ، ارسەنالداردىڭ، ساقتاۋ بازالارىنىڭ، قويمالاردىڭ، جىلجيتىن جانە جىلجىمايتىن اسكەري بۇيىمداردىڭ ەندىگى جەردە قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭدى مۇلكى بولىپ تابىلاتىندىعى جانە قاراقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرامىنا ەنگىزىلەتىندىگى تايعا تاڭبا باسقانداي ەتىپ كورسەتىلدى. جاڭادان قۇرىلعان قورعانىس مينيسترلىگىنە 3 اي مەرزىم ىشىندە اتالعان اسكەري قۇرىلىمداردى قابىلداي وتىرىپ، اسكەرلەردى باسقارۋ جۇيەسىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ولاردىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىكتەرىن ءتيىستى جاعدايدا ۇستاۋ تاپسىرىلدى. اسكەرلەر مەن اسكەري قۇرىلىمداردىڭ باسشىلىعىنا قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇكىمەتىنىڭ كەلىسىمىنسىز اسكەري بولىمدەر مەن مەكەمەلەردىڭ تۇراقتى مەكەنجايلارىن اۋىستىرۋعا، سونداي-اق تەحنيكالاردى، قارۋ-جاراقتاردى، ماتەريالدىق-تەحنيكالىق مۇلىكتەردى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تەرريتورياسىنان شىعارۋعا تىيىم سالىندى. قۇجاتتا بۇلارمەن قاتار ەڭ باستىسى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى مينيسترلەر كابينەتىنە اسكەري قۇرىلىمداردىڭ بارلىق ۇلەستىك جانە قامتاماسىز ەتۋ سۇراقتارىن شەشۋ جۇكتەلدى. ءسويتىپ، ەگەمەن ەلىمىزدىڭ دۇنيەگە كەلگەن ءوز اسكەرىنىڭ العاشقى قادامى باستالدى. مىنە، بۇل قازىرگى تاڭدا اتى الەمگە تانىلعان تاۋەلسىز قازاقستاننىڭ ءتول اسكەرىن قۇرۋداعى ەڭ ماڭىزدى قۇجات بولاتىن. دەمەك، بۇگىنگى تاڭدا اۋىز تولتىرا ماقتانا ايتىپ جۇرگەن بارلىق جەتىستىكتەرىمىز بەن تابىستارىمىز وسى ءبىر تاريحي كۇننەن باستاۋ العان. سول كۇنى گەنەرال-لەيتەنانت ساعادات قوجاحمەت ۇلى نۇرماعامبەتوۆكە «گەنەرال-پولكوۆنيك» شەنى بەرىلىپ، ول رەسپۋبليكامىزدىڭ تۇڭعىش قورعانىس ءمينيسترى بولىپ تاعايىندالدى. قازاقستاندىق ارميا قۇرۋ بارىسىندا بارلىق اسكەري قۇرىلىمداردا ۆزۆودتان ديۆيزياعا دەيىن وفيسەر كادرلاردىڭ جەتىسپەۋشىلىگى وتكىر ماسەلە بولدى. اسىرەسە، جوعارى بۋىنداعى وفيسەرلەر تىم از ەدى. كەڭەستىك كەزەڭنىڭ 74 جىلىندا قازاق حالقىنىڭ تەك ءۇش وكىلى عانا باس شتابتىڭ اسكەري اكادەمياسىن بىتىرگەن، تەك ەكى ادام عانا اسكەري عىلىمدار كانديداتى عىلىمي دارەجەسى بويىنشا ديسسەرتاسيا قورعادى. مۇنان ءبىز ۇلتتىق اسكەري كادرلار دايارلاۋ ماسەلەسىنە ول ۋاقىتتا ەشقانداي كوڭىل بولىنبەگەنىن كورەمىز. اسكەري كوميسسارياتتار مەن رەس-پۋبليكانىڭ ازاماتتىق قورعانىس جۇيەسىندە 1949 وفيسەر قىزمەت اتقاردى، ونىڭ ىشىندە ۇلتى قازاقتارى 247 (12،6%) عانا بولدى. 19 وبلىستىق اسكەري كوميسساردىڭ تەك 5ء-ۋى عانا قازاق ەدى. كسرو قارۋلى كۇشتەرى بويىنشا جالپى 2 830 وفيسەر قازاق ۇلتىنان بولسا، الماتى جوعارى جالپى اسكەري كوماندالىق ۋچيليششەسىندەگى 190 وفيسەردىڭ تەك 6-ۋى قازاق (3%) بولدى. ۋچيليششەدە باتالون كومانديرىنىڭ بىردە-بىرەۋى قازاق ۇلتىنان بولعان ەمەس، كۋرسانتتاردىڭ سانىنا كەلسەك، 87 (9،4%) قازاق بالاسى بولدى. اسكەري كادر ساياساتىنىڭ وسىنداي زارداپتارى، ارينە، قيىنشى-لىققا كەزىكتىرمەي قويمادى. اسىرەسە، اسكەري ءبىلىم سالاسى جۇيەسىندە ۇلتتىق اسكەري كادرلاردى دايارلاۋ ەڭ كوكەيكەستى ماسەلە ەدى. وسىعان قاراماستان كادرلاردى ىرىكتەۋ ۇقىپتىلىقپەن جۇرگىزىلىپ، ولاردى ورنالاستىرۋ ساۋاتتىلىقپەن ىسكە اسىرىلدى، العاشقى اسكەري باسشىلىق قالىپتاستى. ەل پرەزيدەنتىنىڭ جارلىقتارىمەن جانە وكىمدەرىمەن قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ باسشىلىق قۇرامى بەلگىلەندى. وفيسەرلىك كورپۋس كەز كەلگەن مەملەكەتتىڭ جانە ونىڭ ارمياسىنىڭ «التىن قورى» ەكەندىگى كوپشىلىككە بەلگىلى. كوپتەگەن وفيسەرلەر ناعىز پاتريوت رەتىندە وتان ۇنىنە قۇلاق ءتۇرىپ ۇلتتىق ارميانىڭ قاتارىن تولىقتىردى. ولار بۇرىنعى وداقتىق رەسپۋبليكالاردان وزدەرىنىڭ وتانىنا قىزمەت ەتۋگە ءازىر ەكەندىك-تەرىن ءىس جۇزىندە دالەلدەپ، تۋعان ەلگە بەت تۇزەدى. سول كەزدەن باستاپ قازىرگى قازاقستان ارمياسىنىڭ ىرگەتاسى قالانا باستادى. ونىڭ قۇرامىنا قورعانىس مينيسترلىگى، باس شتاب، قۇرلىق اسكەرلەرى، اسكەري-اۋە كۇشتەرى مەن اۋە شابۋىلىنا قارسى قورعانىس اسكەرلەرى كىردى. بىرتىندەپ اسكەردى تاستاپ كەتپەگەن كاسىبيلەردىڭ كۇشىمەن اسكەري جۇيە پايدا بولدى. وزگەرگەن جاعدايعا بايلانىستى جاڭا قارۋلى كۇشتەردىڭ ماقساتى مەن مىندەتتەرى ونى شەشۋدىڭ جولدارى بەلگىلەنگەن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازا جاسالدى. 1992 جىلدىڭ 22 جەلتوقسانىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى قورعانىسىن ۇيىمداستىراتىن نەگىزدەمەنى بەلگىلەيتىن، مەملەكەتتىك بيلىك پەن باسقارۋشى ورگاندارعا وكىلەتتىلىك بەرەتىن «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىسى جانە قارۋلى كۇشتەرى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ زاڭى قابىلداندى. زاڭ قازاقستان قاۋىپسىزدىگىن قامتاماسىز ەتۋدەگى جالپى جۇيە بويىنشا قارۋلى كۇشتەردىڭ ءرولىن، ورنى مەن مىندەتتەرىن بەلگىلەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرى اسكەري قىزمەتشىلەرىنىڭ اسكەري انتىنىڭ ءماتىنى جاسالىپ، پرەزيدەنتتىڭ 1992 جىلعى 25 تامىزداعى جارلىعىمەن ىسكە اسىرىلدى. 1992 جىلدىڭ كۇزگى اسكەرگە شاقىرۋىنان باستاپ جاس ساربازدار قازاقستان رەسپۋبليكاسىنا انت بەردى. انت قابىلداۋ ارميا تاريحىندا جاقسى داستۇرگە اينالىپ، اسكەري ءبولىم ءۇشىن مەرەكە كۇنى بولىپ حابارلاندى ءارى سالتاناتتى جاعدايدا وتكىزىلدى. 1993 جىلدىڭ 19 قاڭتارىنان قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ «جالپى اسكەري مىندەت جانە اسكەري قىزمەت» زاڭى قابىلدانىپ، وندا اسكەري قىزمەتتى اتقارۋدىڭ نەگىزگى ەرەجەلەرى، ازاماتتاردى دايىنداۋ ماسەلەلەرى، ولاردى بەلگىلەنگەن ناقتى اسكەري قىزمەتكە شاقىرۋ جانە بوساتۋ، ازاماتتار مەن لاۋازىم يەلەرىنىڭ زاڭ بۇزۋشىلىققا جاۋاپتى ەكەندىگى كورسەتىلدى. «اسكەري قىزمەتشىلەر مەن ولاردىڭ وتباسى مۇشەلەرىنىڭ مارتەبەسى جانە ولاردى الەۋمەتتىك قورعاۋ تۋرالى» زاڭ قابىلداندى، وندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى اسكەري قىزمەتشىلەرىنىڭ اسكەري بورىشىن وتەۋ كەزىندەگى مىندەتتەرى مەن جاۋاپكەرشىلىگى جانە قۇقىقتارى بەلگىلەندى. سونداي-اق، 1993 جىلعى 19 قاڭتاردا، وسىدان 24 جىل بۇرىن قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ №1084 جارلىعىمەن قورعانىس مينيسترلىگىنىڭ، رەسپۋبليكالىق ۇلان، شەكارا جانە ىشكى اسكەرلەرىنىڭ اپپاراتى، اسكەري بولىمدەر مەن مەكەمەلەردەن باستاپ روتالار مەن ولارعا تەڭەستىرىلگەندەرگە دەيىن قوسا بارلىق بۋىنداردا كومانديرلەردىڭ تاربيە جانە الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جۇمىستار جونىندەگى ورىنباسارلارى ينستيتۋتى ەنگىزىلدى. كوپتەگەن تاربيەشى وفيسەرلەر ءۇشىن بۇل قىزمەتتىك ىس-ارەكەتتە ماڭىزدى ءسات بولىپ تابىلدى. ودان وزگە، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1993 جىلعى 22 ماۋسىمداعى №1273 قاۋلىسىمەن «تاربيە جانە الەۋمەتتىك-قۇقىقتىق جۇمىستار ورگاندارى تۋرالى ەرەجە» بەكىتىلدى. تاربيە جۇمىستارى ورگاندارىن قۇرۋ تاريحى قارۋلى كۇشتەردىڭ قالىپتاسۋ جانە دامۋ داۋىرىمەن تىعىز بايلانىستى، سول كەزدە تاربيە جانە يدەولوگيالىق جۇمىستاردى جەتىلدىرۋ قاجەتتىگى تۋىندادى. ال، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ ءبىرىنشى اسكەري دوكتريناسى 1993 جىلى 11 اقپاندا ەل پرەزيدەنتى بەكىتكەننەن كەيىن كۇشىنە ەندى. تاۋەلسىزدىكتىڭ العاشقى كۇندەرىنەن باستاپ مەملەكەت باسشىلىعى ارميانىڭ قوعاممەن تەرەڭ الەۋمەتتىك قاتىناسى بار مەملەكەتتىڭ نىشانى ەكەندىگىن اتاپ ءوتتى. قارۋلى كۇشتەردەگى قىزمەت بۇرىنعى زامانداعىداي ادامي قاسيەتكە تاربيەلەيتىن جانە ارمياعا شاقىرىلاتىن جاستاردىڭ ەسەيىپ ەس جينايتىن اسكەري-پاتريوتتىق مەكتەبى بولىپ قالۋىنا بار كۇش جۇمسالدى. سونىمەن از ۋاقىت ىشىندە تاۋەلسىز جانە ەگەمەندى قازاقستاندا مەملەكەتتىڭ قارۋلى قورعانىسىنا باعىتتالعان جاڭا مەملەكەتتىك ينستيتۋت قۇرىلدى. اراعا ەكى ايعا جۋىق ۋاقىت سالا، ءدال وسى جىلدىڭ 2 ساۋىرىندە قازاقستاننىڭ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ جارلىعىمەن قۇرىلدى. باستاپقىدا اقتاۋ قالاسىندا اسكەري-تەڭىز بازاسى قۇرىلدى. 1999 جىلدىڭ شىلدە ايىندا اسكەري-تەڭىز بازاسى قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇقك شەكارا قىزمەتى تەڭىز بولىمدەرىنىڭ قۇرامىنا كىردى. 2003 جىلدىڭ 7 مامىرىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرiنiڭ قۇرىلىمىن ودان ءارi جەتiءلدىرۋ ءجونiندەگi شارالار تۋرالى» №1085 جارلىعى شىقتى. وسى ساتتەن باستاپ اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جەكە ءتۇرى رەتىندە قالىپتاستى. ال، 1993 جىلعى 9 ساۋىردەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىسى جانە قارۋلى كۇشتەرى تۋرالى» قازاقستان رەسپۋبليكاسى زاڭىنىڭ 12 بابىنا سايكەس قۇرلىق اسكەرلەرى قۇرىلدى. ول اسكەري باسقارۋ ورگاندارىنان، وڭىرلىك قولباسشىلىقتار مەن اسكەر تەكتەرىنەن، ارنايى اسكەرلەرى، تىل، وقۋ جانە رەزەرۆتەگى بولىمدەردەن تۇردى. ءۇش جىلدان سوڭ، قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 1996 جىلعى 18 شىلدەدەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اسكەري رامىزدەرى تۋرالى» جارلىعىمەن قارۋلى كۇشتەر تۇرلەرىنىڭ بايراقتارى، اسكەري بولىمدەردىڭ جاۋىنگەرلىك تۋلارى مەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ رامىزدەرى بەكىتىلدى. سونداي-اق، «اسكەري ءبولىمنىڭ جاۋىنگەرلىك تۋى تۋرالى ەرەجە» كۇشىنە ەنگىزىلدى. 1997 جىلدىڭ 22 ساۋىرىندە قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ جۇيەسىن ءارى قاراي رەفورمالاۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» ۇكىمىمەن قىلمىس جانە سىبايلاس جەمقورلىقپەن كۇرەس تيىمدىلىگىن جەتىلدىرۋ، اسكەري قىلمىستار بويىنشا انىقتاۋدى جۇزەگە اسىرۋ ماقساتىندا قارۋلى كۇشتەردىڭ اسكەري پوليسيا ورگاندارى قۇرىلدى. 20 جىل ىشىندە ق ر قك اسكەري پوليسيا ورگاندارى كوپتەگەن قيىنشىلىقتاردان ءوتىپ، وراسان كوپ جەتىستىكتەرگە جەتە ءبىلدى. قازىرگى ۋاقىتتا ق ر قك اسكەري پوليسيا ورگاندارىنىڭ كادرلىق قۇرالىمى زاڭگەرلەرمەن جانە باسقا دا ءوز باعىتى بويىنشا جوعارعى بىلىكتىلىگى بار ماماندارمەن تولىقتىرىلىپ، سونىمەن قاتار باسقارۋ جانە قاداعالاۋ جۇيەسىندە جاڭا يننوۆاسيالىق قۇرالدارمەن جابدىقتالعان. تاريحقا تەرەڭىرەك ۇڭىلسەك، اسكەري پوليسيا ورگاندارىنىڭ قۇرىلۋىنا دەيىن اسكەر قاتارىنداعى اسكەري ءتارتىپتى قامتاماسىز ەتۋدى اسكەري اۆتوموبيل ينسپەكسيالارى جانە شتاتتىق اسكەري كومەنداتۋرالار جۇزەگە اسىرعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىن رەفورمالاۋ جونىندەگى بۇدان بىلايعى شارالار تۋرالى» 1997 جىلعى 17 قاراشاداعى №3761 جارلىعىن جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ 1998 جىلعى 1 ساۋىردەگى ديرەكتيۆاسىن ورىنداۋ ءۇشىن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قورعانىس قابىلەتىن نىعايتۋ ماقساتىمەن 1998 جىلعى 1 ماۋسىمدا قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ اۋە قورعانىسى كۇشتەرى قۇرىلدى. زاماناۋي ارميا قۇرۋ – بۇل تەك تەحنيكا مەن قارۋ-جاراقتى جەتىلدىرۋ ەمەس، سونىمەن بىرگە ءبىرىنشى كەزەكتە كاسىبي ار-ميانىڭ نەگىزى بولىپ سانالاتىن جاڭا اسكەري بۋىندى تاربيەلەۋ. 1996-2005 جىلدار ارالىعىندا اسكەري ءبىلىم بەرۋ جۇيەسىنىڭ نەگىزى قالاندى. رەسپۋبليكادا بىرنەشە اسكەري وقۋ ورىندارى اشىلدى. ولار: ۇلتتىق قورعانىس ۋنيۆەرسيتەتى، قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى، اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ اسكەري ينستيتۋتى، راديوەلەكترونيكا جانە بايلانىس اسكەري ينجەنەرلىك ينستيتۋتى، اسكەري-تەڭىز ينستيتۋتى، شەت تىلدەرى اسكەري ينستيتۋتى. جۇمىلدىرۋ رەزەرۆىن تولىقتىرۋ ماقساتىندا ازاماتتىق وقۋ ورىندارىندا زاپاستاعى وفيسەرلەر دايارلاۋ ءۇشىن اسكەري كافەدرالار اشىلدى. 1996 جىلى قارۋلى كۇشتەرگە كاسىبي سەرجانتتار دايارلاۋ ماقساتىندا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن شۋچە قالاسىندا قور-عانىس مينيسترلىگىنىڭ شوقان ءۋاليحانوۆ اتىنداعى كادەت كورپۋسى قۇرىلدى. ونى بى-تىرۋشىلەر كاسىبي سەرجانتتار ينستيتۋتىنىڭ نەگىزىن قۇرادى. بۇگىنگى تاڭدا سەرجانتتار باسقارۋ ورتالىق ورگاندارىنان باستاپ ەڭ تومەنگى بولىمدەرگە دەيىن اسكەرلەردىڭ بۇكىل قۇرىلىمىن قامتيدى. ال 1999 جىلى اشىلعان ارميا گەنەرالى س.نۇرماعامبەتوۆ اتىنداعى «جاس ۇلان» رەسپۋبليكالىق مەكتەبى ناعىز پاتريوتتار تاربيەلەيتىن وقۋ ورنىنا اينالدى. وندا تۇرمىسى تومەن جانە كوپبالالى وتباسى-لارىنىڭ بالالارى ءبىلىم الۋدا. اسكەرلەردە جەتكىلىكتى تۇردە كادرلار مەن زياتكەر وفيسەرلەر الەۋەتى قالىپتاستى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرى ينستيتۋتتارىنىڭ تۇلەكتەرى جىل سايىن ەل اسكەري قۇرىلىمدارىندا لايىقتى قىزمەتتەن وتەدى. ولاردىڭ كوپشىلىگى ءقازىردىڭ وزىندە قۇراما، اسكەري ءبولىم، باتالون، روتا كومانديرلەرى لاۋازىمدارىندا، سونداي-اق قازاقستان مەن رەسەي اسكەري اكادەميالارى مەن ۋنيۆەرسيتەتتەرىندە وقىپ، بىلىمدەرىن جەتىلدىرۋدە. اسكەري وقۋ ورىندارىن ۇزدىك بىتىرگەن تۇلەكتەرگە ەل پرەزيدەنتى – قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جوعارعى باس قولباسشىسى سالتاناتتى جاعدايدا لەيتەنانت پوگوندارىن تاپسىرۋى يگى داستۇرگە اينالىپ وتىر. تاعى ءبىر ماڭىزدى قادام، 2010 جىلى وتكەن حالىقارالىق «KAZAKHSTAN DEFENCE EXPO – 2010» قارۋ-جاراق، اسكەري تەحنيكا جانە اسكەري-تەحنيكالىق مۇلىك كورمەسى ەدى. سول كورمەمەن ەكسپو ورتالىقتارمەن بىرگە جاڭا حالىقارالىق ارەناعا قارۋ-جاراعىمەن، اسكەري تەحنيكا مەن بايلانىس جانە اسكەري مۇلكىمەن قازاقستان دا تانىلدى. مەملەكەتارالىق سەرىكتەستىكتى نىعايتۋ ماقساتىندا، زياتكەرلىكتى، اسكەري ءوندىرىستى، تەحنيكانى جانە تەحنولوگيانى تانىتۋعا، اسكەري قۇرال-جابدىق پەن تەحنيكا شىعاراتىن قورعانىس ءوندىرىسىنىڭ الەۋەتىن ارتتىرۋعا تاماشا الاڭ جاسالدى. قورعانىس ونەركاسىبىنىڭ الەمدەگى جەتەكشى ماماندارى عىلىمي جانە ينجەنەرلىك-كونسترۋكتورلىق ويلارىن، جاڭا يننوۆاسيالىق جۇمىستارىن كورسەتتى. بۇل كورمە اراسىنا ەكى جىل سالىپ، بۇدان كەيىن 2012، 2014 جانە بىلتىرعى 2016 جىلى ءوتىپ، ول داستۇرگە اينالدى. 2011 جىلعى 11 قازاندا ەلباسىنىڭ جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ جاڭا اسكەري دوكتريناسى بەكىتىلدى. بۇل – قازاقستان تاۋەلسىزدىك العان ۋاقىتتان بەرگى قابىلدانىپ وتىرعان ءتورتىنشى دوكترينا (العاشقىسى – 1993 جىلى، ەكىنشىسى 2000 جىلى جانە ءۇشىنشىسى 2007 جىلى قابىلدانعان بولاتىن). جاڭا رەداكسياعا «اسكەري قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى اعىمداعى جاعدايدى تالداۋ» تاراۋى قوسىلعان. وندا اسكەري قاۋىپسىزدىك سالاسىنداعى ەلىمىزدىڭ اسكەري مەكەمەسى قىزمەتىنىڭ قورى-تىندىلارى، قارۋلى كۇشتەردى، باسقا دا اسكەرلەر مەن اسكەري قۇرالىمداردى دامىتۋ ءۇردىسى جانە ناتيجەلەرى باياندالعان. «اسكەري قاۋىپسىزدىكتى قامتاماسىز ەتۋدىڭ اسكەري-ساياسي نەگىزى» تاراۋىندا حالىقارالىق ىنتىماقتاستىق جانە بىتىمگەرلىك ماسەلەلەرى قامتىلعان. دوكترينا ەرەجەلەرىندە الەمدەگى جانە ايماقتاعى زاماناۋي اسكەري-ساياسي احۋال ەسكەرىلىپ، اسكەرلەردىڭ قاۋىپ-قاتەرلەرگە قارسى تۇرارلىق باعىتىن بارىنشا دامىتۋ ايقىندالعان. دوكترينادا قول جەتكىزگەن جەتىستىكتەر نەگىزىندەگى مەملەكەتتىڭ قورعانىس قابىلەتى مەن اسكەرلەردىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگىن ارتتىرۋدى، قازاقستان اسكەرىنىڭ قۇرىلىمىن جەتىلدىرۋدى، ولاردى قارۋ-جاراق پەن اسكەري تەحنيكانىڭ زاماناۋي ۇلگىلەرىمەن قامتاماسىز ەتۋدى، اقپاراتتىق قارسى تۇرۋ جۇيەسىن قۇرۋدى، يدەولوگيالىق جۇمىستى جانداندىرۋدى جانە قورعانىس ونەركاسىبى بازاسىن دامىتۋدى ودان ءارى نىعايتۋعا بارىنشا ءمان بەرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2012 جىلعى 12 شىلدەدەگى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلىمىن ودان ءارى جەتىلدىرۋ جونىندەگى شارالار تۋرالى» № 354 جارلىعىمەن ەلىمىزدىڭ قارۋلى كۇشتەرىنىڭ جاڭا قۇرىلىمى بەكىتىلدى. جارلىققا سايكەس قارۋلى كۇشتەردى باسقارۋ جوعارعى اسكەري-ساياسي ورگانى بولىپ، سوعىس ۋاقىتىندا قارۋلى كۇشتەردiڭ بارلىق قىزمەتiنە جالپى باسشىلىق جاساۋدى جانە ولاردى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باس شتابى ارقىلى باسقارۋدى جۇزەگە اسىراتىن قارۋلى كۇشتەرگە جوعارى باسشىلىق جاساۋدىڭ اسكەري-ساياسي ورگانى – جوعارعى باس قولباسشىلىق (جوعارعى باس قولباسشىلىق ستاۆكاسى) بولىپ تابىلادى. قارۋلى كۇشتەردىڭ قۇرىلىمى جوعارعى باس قولباسشىلىق، اسكەري باسقارۋ ورگاندارى، قارۋلى كۇشتەر تۇرلەرى، ارنايى اسكەرلەر، قارۋلى كۇشتەردىڭ تىلى، اسكەري وقۋ ورىندارى مەن اسكەري-عىلىمي مەكەمەلەرىنەن تۇرادى. اسكەري باسقارۋ ورگاندارى: ستراتەگيالىق – قورعانىس مينيسترلiگi جانە باس شتاب، جەدەل-ستراتەگيالىق – قارۋلى كۇشتەر تۇرلەرى باس قولباسشىلارىنىڭ، قارۋلى كۇشتەر تىلى باستىعىنىڭ باسقارمالارى، قارۋلى كۇشتەردىڭ باس باسقارمالارى، جەدەل-اۋماقتىق – ءوڭiرلiك قولباسشىلىقتار اسكەرلەرى قولباسشىلارىنىڭ باسقارمالارى، جەدەل-تاكتيكالىق – اسكەر تەكتەرi، قارۋلى كۇشتەر تۇرلەرi قولباسشىلارىنىڭ باسقارمالارى، تاكتيكالىق – قۇرامالار مەن اسكەري ءبولiمدەردiڭ باسقارمالارى، جەرگiلiكتi – قورعانىس iستەرi ءجونiندەگi دەپارتامەنتتەر، باسقارمالار مەن ءبولiمدەرىنە بولىنەدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ اكiمشiلiك-اۋماقتىق بiرلiكتەرىنىڭ شەكاراسى شەگiندە «استانا»، «شىعىس»، «باتىس»، «ءوڭتۇستiك» ءوڭiرلiك قولباسشىلىقتاردىڭ جاۋاپكەرشiلiك ايماقتارى ايقىندالدى. قۇرلىق اسكەرلەرى جالپى قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ قۇرامىندا وسى ءتورت وڭىرلىك قولباسشىلىق اسكەرلەرى، اەروۇتقىر اسكەرلەرى، زىمىران اسكەرلەرى مەن ارتيللەريا، ارنايى اسكەرلەر، سونداي-اق تىلدىق جانە تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ قۇرامالارى مەن بولىمدەرى، مەديسينالىق مەكەمەلەر بار. اەروۇتقىر اسكەرلەرى – ەل قارۋلى كۇشتەرى جوعارعى باس قولباسشىسىنىڭ رەزەرۆى. اسكەري-ساياسي جاعدايلاردىڭ كۇرت وزگەرۋى كەزىندەگى داعدارىستى جەدەل شەشۋگە؛ مەملەكەتتىڭ ۇلتتىق مۇددەسىن قورعاۋ ماقساتىندا كەنەتتەن تۋىنداعان جاعدايلاردى ورىنداۋعا جانە وپەراسيا باعىتىنا اسكەرلەردى توپتاستىرۋدى نىعايتۋعا ارنالعان. ەلدە جانە سىرت جەرلەردە دە بەيبىتشىلىك پەن تۇراقتىلىقتى قولداۋ ماقساتىنداعى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ حالىقارالىق مىندەتتەرىن ورىنداۋعا قاتىسا الادى. بەيبىت جانە سوعىس جاعدايىندا ءقاۋىپ تونگەن باعىتتار مەن اۋداندارعا شۇعىل جەتۋگە جانە كەنەتتەن تۋىنداعان تاپسىرمالاردى ورىنداۋعا ءاردايىم دايىن تۇرادى. ولاردىڭ قۇرامىنا دەسانتتى-شابۋىلداۋشى بولىمشەلەر، بولىمدەر مەن قۇرامالار، سونداي-اق ارنايى بولىمدەر، تىل جانە تەحنيكالىق قامتاماسىز ەتۋ بولىمدەرى كىرەدى. اەروۇتقىر اسكەرلەرىنىڭ ارنايى ماقساتتاعى دەربەس ينجەنەرلىك-ساپەرلىك جاساعى 2003-2008 جىلدار ارالىعىندا يراك رەسپۋبليكاسىندا بەيبىتشىلىك جانە قاۋىپسىزدىكتى ساقتاۋ بويىنشا كواليسيالىق كۇشتەر قۇرامىندا بىتىمگەرشىلىك ميسسيانى اتقارعان بولاتىن. بىتىمگەرشىلەرىمىزدىڭ كاسىپتىگى مەن جاۋىنگەرلىك شەبەرلىگى شەتەل مەملەكەتتەرى مەن كواليسيالىق كۇشتەردىڭ قولباسشىلىعىمەن جوعارى باعالاندى. زىمىران اسكەرلەرى جانە ارتيللەريا قازاقستان رەسپۋبليكاسى پرەزيدەنتىنىڭ 2003 جىلعى 7 مامىرداعى جارلىعىمەن قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ دەربەس اسكەر تەگى رەتىندە قۇرىلدى. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قورعانىس ءمينيسترىنىڭ 2009 جىلعى 21 ساۋىردەگى ديرەكتيۆاسى نەگىزىندە زىمىران اسكەرلەرى جانە ارتيللەريا جاڭادان قۇرىلعان قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرى قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ قۇرامىنا كىردى. قازىرگى تاڭدا زىمىران اسكەرلەرى جانە ارتيللەريا زاماناۋي زەڭبىرەكتى، كەلتە زەڭبىرەكتى، رەاكتيۆتى، تانكىگە قارسى ارتيللەريامەن، مينااتقىشتارمەن، سونداي-اق ارتيللەريالىق بارلاۋ جانە باسقارۋ قۇرالدارىمەن جابدىقتالعان. ولاردىڭ قارۋ-جاراعىندا جوعارى دالدىكتى راكەتالىق كەشەندەر بار. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ارنايى اسكەرلەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ قارۋلى كۇشتەرىندە ينجەنەرلىك قامتاماسىز ەتۋدى، رادياسيالىق، حيميالىق، بيولوگيالىق قورعاۋدى ۇيىمداستىرۋعا ارنالعان. قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ ارنايى اسكەرلەرىنىڭ قۇرامىنا: ينجەنەرلىك اسكەرلەر باسقارماسى، رادياسيالىق، حيميالىق، بيولوگيالىق قورعاۋ اسكەرلەرىنىڭ باسقارماسى، راديوەلەكتروندىق كۇرەس باسقارماسى كىرەدى. وسى ارادا ايتا كەتەيىك، قۇرلىق اسكەرلەرى حالىقارالىق ويىندارى شەڭبەرىندە كاسىبي شەبەرلىكتەرىن جەتىلدىرىپ وتىرادى. ماسەلەن، وتكەن جىلى 400-گە جۋىق اسكەري قىزمەتشى 17 بايقاۋعا قاتىستى. ويىن قورىتىندىسى بويىنشا قۇرلىق اسكەرلەرىنىڭ قۇراما كوماندالارى 16 كونكۋرستا جۇلدەلى ورىنداردى ەنشىلەدى. سونداي-اق، بىلتىر قۇرلىق اسكەرلەرىنە 3 000-نان اسا زاماناۋي قارۋ-جاراق پەن اسكەري تەحنيكانىڭ تىڭ ۇلگىلەرى كەلىپ ءتۇستى. ولاردىڭ اراسىندا پايدالانۋعا بەرىلگەن «گەرمەس»، «سكايلارك» جانە «اتلاس» ۇشقىشسىز ۇشۋ اپپاراتتارى بار. ءوزىنىڭ ساپاسى مەن تيىمدىلىگىن كورسەتىپ ۇلگەرگەن وتاندىق تەحنيكا ۇلگىلەرىنىڭ الار ورنى ايرىقشا. ول - جوعارى ءوتىمدى «ارلان» بروندى دوڭگەلەكتى ماشينالارى، اتىس قارۋىنا ارنالعان وپتيكالىق كوزدەۋىشتەر مەن «كاە» تۇنگى كورۋ اسپاپتارى، جاۋىنگەردىڭ جەكە قورعانۋ قۇرالدارى، ياعني، قازاقستاندىق «تىنىس» اق ءوندىرىسىنىڭ دۋلىعالارى مەن بروندى كەۋدەشەلەرى. 2016 وقۋ جىلى ىشىندە قۇرلىق اسكەرلەرىندە نەگىزگى كۇش-جىگەر جاۋىنگەرلىك ازىرلىك، جاۋىنگەرلىك دايارلىق ءىس-شارالارىن ورىنداۋعا جانە جاۋىنگەرلىك كەزەكشىلىككە شوعىرلاندى. كۇندىز جانە قاراڭعى ۋاقىتتا، قاراپايىم جانە كۇردەلى كليماتتىق جاعدايلاردا جەكە قۇرام ەلدى مەكەندەردە جاۋىنگەرلىك ءىس-قيمىلداردىڭ جۇرگىزىلۋىن، شارتتى قارسىلاستىڭ قۋاتتى ىقپال ەتۋى بارىسىندا ءىس-قيمىل تاكتيكاسىنىڭ جاڭا ۇلگىلەرىنىڭ قولدانىلۋىن مەڭگەردى. اۋە قورعانىسى كۇشتەرى. قازىرگى كەزدە ق ر قك اۋە قورعانىسى كۇشتەرىندە جاۋىنگەرلىك توپتاردى جونگە سالۋ بويىنشا، بارلىق ۇشقىشتار قۇرامىن كلاسىنا، ولاردىڭ جوعارعى پيلوتاج ونەرىن مەڭگەرۋىنە دايىندىقتار، شىنايى شايقاس جاعدايىندا اۆياسيالىق جانە زەنيتتى-زىمىران كەشەندەرىن قولدانۋعا دايىندىق بويىنشا جوسپارلى جانە قارقىندى جۇمىستار جۇرگىزىلىپ جاتىر. سونىمەن قاتار ۇشقىشتار مەن زىمىرانشىلاردىڭ مورالدىق-پسيحولوگيالىق تۇراقتىلىعىنا، ولاردىڭ كاسىبي شەبەرلىكتەرىن جەتىلدىرۋىنە جانە تەحنيكا مەن قارۋلاردىڭ جاۋىنگەرلىك ازىرلىگىنە ەرەكشە نازار اۋدارىلادى. اۋە قورعانىسى كۇشتەرىنىڭ الدىنا اۋە شەكاراسىن قورعاۋ، مەملەكەتتىك، اكىمشىلىك جانە اسكەري نىسانداردى اۋە شابۋىلىنان قورعاۋ، سونداي-اق، ق ر قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باسقا تۇرلەرى مەن تەكتەرىن اۆياسيالىق قولداۋ جونىندەگى جاۋىنگەرلىك مىندەتتەردى ورىنداۋ مىندەتتەرى قويىلعان. وسى كۇنى اسكەري-اۋە كۇشتەرىندە سۋ-27 مودەرنيزاسيالاندى. جەتىلدىرىلگەن ماشينالار تالدىقورعان قالاسىندا ورنالاسقان 21751 اسكەري ءبولىمىنىڭ «جەتىسۋ بارىسى» ەسكادريلياسىنىڭ قۇرامىنا كىرەدى. قاراماعىندا ميگ-31 توسقاۋىلشى جويعىشتارى، ميگ-29، ميگ-29ۋب، ميگ-23، ميگ-27 مايدان جويعىشتارى، ميگ-27 جويعىش-بومبالاۋشىلارى، سۋ-25، سۋ-27 جانە سۋ-30سم كوپ ماقساتتى جويعىشتارى، مي-8، مي-171ش، مي-17ۆ-5 جانە مي-26 اسكەري-كولىكتىك تىكۇشاقتارى، «حيۋي-2» تىكۇشاقتارى، ەس-145 «ەۆروكوپتەر» تىكۇشاقتارى مەن اسكەري-كولىكتىك اۆياسيانىڭ تۋ-134، تۋ-154، ان-72، ان-26، ان-12 جانە س-295 ۇشاقتارى بار. قازىرگى كەزدە ق ر قك اقك اسكەري اۆياسيالىق بولىمدەرى ميگ-29، ميگ-31، سۋ-27، سۋ-25 جانە سۋ-30 زاماناۋي ۇشاقتارىمەن جاساقتالعان. بۇل اۆياسيالىق كەشەندەر – جەتەكشى اۆياسيالىق ساراپشىلاردىڭ باعالاۋىنشا، اەروديناميكالىق، ۇشۋ جانە جاۋىنگەرلىك سيپاتتامالارى جاعىنان الەمدەگى ەڭ ۇزدىكتەردىڭ ءبىرى. اقك-نىڭ قارۋلانۋىندا اۋەدەگى جانە جەردەگى نىسانداردى جوياتىن زاماناۋي قۇرالدار بار. 2018 جىلدىڭ سوڭىنا دەيىن اقك اسكەري-اۋە كۇشتەرىنىڭ اۆياپاركى سەگىز س-295 ۇشاقتارىمەن تولىقتىرىلادى. اۆياسيالىق پاركتى جاڭارتۋدىڭ ناتيجەسىندە اسكەرلەردى، قارۋ-جاراقتار مەن اسكەري تەحنيكانى جانارماي قۇيۋ ءۇشىن ارالىق توقتاۋسىز كەز كەلگەن ستراتەگيالىق باعىتتا جەتكىزە الاتىنداي اۆياسيانىڭ اەروتاسىمالداۋ مۇمكىندىكتەرى پايدا بولادى. بۇگىنگى كۇنى قارۋلى كۇشتەردىڭ تەحنيكالىق جاساقتالۋىنىڭ دەڭگەيى اناعۇرلىم جوعارى، ساپالى دەڭگەيگە جەتتى. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى. العاش جاساقتالعان (1992 جىلى 2 ساۋىردە) اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى قارۋلى كۇشتەردىڭ جەكە ءتۇرى مارتەبەسىنە 2003 جىلعى 7 مامىرداعى «قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىنىڭ قۇرىلىمىن ءارى قاراي جەتىلدىرۋ شارالارى تۋرالى» ەلباسىنىڭ جارلىعىنا بايلانىستى يە بولدى. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ نەگىزگى ماقساتتارى كاسپيي تەڭىزىنىڭ قازاقستاندىق سەكتورىندا قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك شەكاراسىن، اۋماقتىق تۇتاس-تىعىن، ەگەمەندىگى مەن ەكونوميكالىق مۇددەلەرىن قورعاۋ؛ اگرەسسوردىڭ شاپقىنشى-لىعىنا لايىقتى تويتارىس بەرۋ، قارۋلى قاقتىعىستاردى وقشاۋلاۋ جانە الدىن الۋعا ات سالىسۋ؛ ايماقتى، مۇناي تابۋ نىساندارى ورنالاستىرىلعان جاساندى ارالدار جانە پلاتفورمالاردى قوسا العاندا سۋلى اۋدانداردى قورعاۋ جانە كۇزەتۋ؛ قۇرلىقتاعى اسكەرلەردىڭ قيمىلىن تەڭىزدەن قامتاماسىز ەتۋ بولىپ تابىلادى. از ۋاقىتتىڭ ىشىندە اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى حالىقارالىق كەلىسىمدەرگە سايكەس باسقا ەلدەردەن جاۋىنگەرلىك كەمەلەردى جەتكىزۋگە بايلانىستى ءبىرقاتار مەملەكەتتىك تاپسىرمالاردى جۇزەگە اسىردى. استراحاننان شاعىن ءتورت كۇزەت كەمەسىن، تۇركيانىڭ گەلچۋك پورتىنان ءمارمار تەڭىزى ارقىلى شاعىن كۇزەت كەمەسىن، كورەيا رەسپۋبليكاسىنىڭ چينە پورتىنان پەنديك پورتى مەن ءمارمار تەڭىزى ارقىلى كەمەلەردى اقتاۋ پورتىنا جەتكىزدى. حالىقارالىق دەڭگەيدەگى قىزمەتتەرىن قالتقىسىز اتقارعان كەمە ەكيپاجدارىنىڭ جەكە قۇرامى قازاقستان قارۋلى كۇشتەرىنىڭ باسقا مەملەكەتتەر الدىندا ابىرويىن اسقاقتاتتى. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ جاۋىنگەرلەرى اسكەري تاپسىرمالاردى ورىنداي وتىرىپ، كاسپيي تەڭىزىنىڭ قازاق-ستاندىق بولىگىندەگى سۋ استى جانە سۋ ءۇستى جاعدايىن ۇنەمى قاداعالاپ وتىرادى. بۇگىندە اسكەري-تەڭىز كۇشتەرى كەلبەتى قالىپتاسقان. كوپ نارسە وزگەرىپ، كوپ ءىس اتقارىلدى. جاۋىنگەرلىك دايىندىقتىڭ دەڭگەيى كوتەرىلدى. العاشقى قالىپتاستىرۋ جىلدارىندا اسكەري تەڭىزشىلەر تەڭىزدە جىلىنا 10-20 تاۋلىك بولسا، ءقازىر ولار 150-160 تاۋلىك بولادى. كادرلاردى دايىنداۋ دەڭگەيى جوعارىلادى. وقىتۋ باعىتى ۇلعايدى. ەگەر بۇرىن تەك، رەسەي فەدەراسياسىنا اسكەري ماماندار دايارلانسا، ءقازىر تۇركيا، جۇڭگو، وڭتۇستىك كورەيا جانە تاعى باسقا ەلدەردە تەڭىز ماماندارى بىلىمدەرىن جەتىلدىرىپ جاتىر. وعان قوسا، قازاقستاننىڭ تەڭىزشىلەرى «ارميا حالىقارالىق ويىندارى – 2016» سايىسىندا كۇمىس جۇلدەگە يە بولىپ، ەل مەرەيىن اسقاقتاتتى. ناتيجەسىندە اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىنىڭ كورابلدەرى رەسەي فەدەراسياسىنىڭ سۋ ايدىنىنان جەڭىپ الىنعان «ادميرال» كاتەرىمەن ورالدى. بۇل دا – اسكەري تەڭىزشىلەردىڭ ۇلكەن جەتىستىگى.

مىنە، قازىرگى قارۋلى كۇشتەردىڭ تۇرلەرى مەن تەكتەرى وسىنداي. ءقازىر بەلگىلەنگەن جاۋىنگەرلىك دايارلىقتىڭ باعىتتارى بويىنشا قۇرلىق اسكەرلەرىندە زاماناۋي سوعىس پەن قارۋلى شيەلەنىستەردىڭ سيپاتىنا سايكەس اسكەري بولىمدەر مەن قۇرامالاردىڭ جاۋىنگەرلىك جانە جۇمىلدىرۋ ازىرلىگىن ارتتىرۋ بويىنشا جۇمىس ءوز جالعاسىن تابۋدا. اۋە قورعانىسى كۇشتەرىندە جاۋىنگەرلىك ازىرلىكتىڭ جوعارى دەڭگەيىن ۇستاپ تۇرۋعا، كاسىپقويلىقتى ارتتىرۋعا، كۇندىز جانە تۇندە قاراپايىم جانە كۇردەلى مەتەوجاعدايلاردا پيلوتاجداۋ تەحنيكاسىنىڭ ۇشۋ قۇرامىن جەتىلدىرۋگە نازار اۋدارىلعان. اسكەري-تەڭىز كۇشتەرىندە كورابلدەردىڭ جاۋىنگەرلىك كەزەكشىلىگىن، جوعارى تۇرعان اسكەري باسقارۋ ورگاندارىمەن ءوزارا ءىس-قيمىلدى ۇيىمداستىرۋ جونىندەگى جۇمىستى جالعاستىرۋ ماقساتى العا قويىلعان. ايتا كەتەيىك، بيىلعى 2017 وقۋ جىلى «قارۋلى كۇشتەردىڭ 25 جىلدىعىنا – جوعارى جاۋىنگەرلىك ازىرلىك!» ۇرانىمەن ءوتىپ جاتىر. سونىڭ ناتيجەسى بولسا كەرەك، بيىل الەمنىڭ 28 ەلىنىڭ اسكەري قىزمەتكەرلەرى قاتىسقان «ارميا – حالىقارالىق ويىندارىندا» ءۇشىنشى ورىندى جەڭىپ الدى. ال، اسكەري-سپورتتىق سايىستار قارۋلى كۇشتەردىڭ بارلىق تۇرلەرى مەن قۇرىلىمدارىنىڭ اراسىندا وتكەنىن ايتا كەتۋ كەرەك. ياعني، قازاقستان قارۋلى كۇشتەرى كەز-كەلگەن سىناق