"قازاق ەلى - 550 جىل" شىعارماشىلىق بايگەسىنە

1. تەك

  «تەكتىدەن تەكتى تۋادى، تەكتىلىك تۇقىم قۋادى. تەكتىلەردىڭ تۇياعى، تاڭدايدى قۇز-قيانى. شىن تەكتىلەر حالقى ءۇشىن، ولىمگە باسىن قيادى.…»                   بەكاسىل اۋليە   قارا جول، قارا كەرۋەن، كوش كەلەدى، بەكىگەن قارا ناردىڭ كوشتە بەلى. عاسىردان عاسىر اسىپ سۇرلەۋ سالعان، تەگى مەن تەڭىن ارتقان كوشكەن ەلى.   سارى بەل، ورنەك سالعان ساعىم دالا، اشقانداي ۇلى كوشتىڭ باعىن دارا. جايىلعان ۇلانعايىر دالا ءتوسى، ۇلتىنىڭ ۇلىقتاعان تاڭىن عانا.   مۇجىلمەي كەسەلدەردەن ۇلت كەمەرى، مۇددەسى مۇراتتالعان، نىق دەگەنى. قاجىرىن قايراتىمەن قايراي شىڭداپ، كوشىنىڭ كوركىمەنەن ۇلت كەلەدى.   ەرەن ۇلت.تەرەڭ تارتقان – تەك ءتۇبىرى، ءتۇبىرى تەرەڭدىكتە تەكتىلىگى. قانىنان جارالعاسىن تۇركى تامىر، تايمايتىن ءتورت تاعاندى تەك تۇعىرى!   شىڭدالعان تۇركى تەكتى ات جالىندا، شەجىرە سىرىن شەرتكەن حاتتارىندا. بابالار كەشكەن ءداۋىر بەلگىلەرى – تاۋ-تاسى، جوتاسى مەن قاتپارىندا.   قازاقتىڭ ءتۇپ تىنىسى كەڭ دەمىندە، عۇنداردىڭ قاسيەتتى بەلدەرىندە. دۇشپاننىڭ قانى سىڭگەن توقىمى مەن، شىڭدالعان قازاناتتىڭ ەرلەرىندە.   تۇلىمىن تاراپ وسكەن كەڭ دالاسى، ەرلىكپەن ولشەي بەرگەن ەل باعاسى. ءبىز قازاق – جورگەگىنەن بايراق تىككەن، ۇيسىندەي ۇلى جۇرتتىڭ بەل بالاسى.   ءبىز تۋدىق، ەرلىك ۇكىم بايلاۋىندا، ەلدىكتىڭ ەركىندىكتى قايراۋىندا. الەمنىڭ تۇعىر تاعىن دىرىلتەتكەن، قاڭىلى، قىپشاق بابا جايلاۋىندا! ءبىز، قازاق – ارعىن، نايمان، كەرەيدەنبىز، تۇركىنىڭ تەگىمەنەن تەڭەلگەنبىز. الاشتىڭ التاۋىنا نەگىز بولعان، بابالار رۋحىمەن كەڭەيگەن – ءبىز.   تىلەگەن ۇرپاعىنىڭ جولىن اقتان، جولىنىڭ جويىلماعان وڭى ماقتان. ءبىز، قازاق تەكتى بولىپ جارالعانبىز – جالايىر، الشىن، دۋلات، قوڭىراتتان.   ءبىز، قازاق – «ەركىن جۇرت»¹ بوپ ۇراندادىق، ۇستانىپ كوككە سامعار قىران باعىت. ءورىسىن قازاقشىلىق قۇرعان كەزدە، قونىسقا يەلەندى تۇراندى انىق.   ءبىز، قازاق – «جاۋىنگەرمىز!». ۇعىم عاجاپ، «باتىرلىق!»² رۋح العان ۇعىمنان-اق. وسكەنبىز ءتۇزبالاسى عاسىر كوشتە، جاراتقان ءبىر اللامىز قۇلىن قالاپ.   "كەرەي مەن جانىبەكتىڭ، بۇلاردىڭ قايسىسى باسشى، قايسىسى قوسشى دەۋگە بولمايدى. ەكەۋى دە دانا، ەكەۋى دە ەر. الاشتىڭ اسىپ تۋعان ەرلەرى." م.ماعاۋين

1. حاندىق تۇعىر

  قالاسا، ەلدىڭ ەلدىك تۇعىرىن نىق، المايدى بىرلىكتىنىڭ عۇمىرىن جۇت. ساناعان كوشپەندىلەر كورەگەن كوز، جايىلار كىندىگىنىڭ ۇعىمىن قۇت.   تۇرعاندا ەلدىك تىلەپ تۇران امان، تەكتەن تەك ۇلىس باسىن قۇراماعان. دالانىڭ تىلسىمىنان ءدارىس العان، تۇركىنىڭ تۇعىر تۋى قۇلاماعان.   بولسا دا تايپا كوشى، جۇگى باسقا، بەل بۋعان قانداس تامىر قۇرىماسقا. بوداندىق بۋىن جۇتقان باۋىرلاستار، جول اشتى تۇرعان كەزدە قۇنى باستا.   ەگىلىپ جەر ءجانناتقا ازات شىبىق، قۇرىلدى زاڭدى بايلام قازاقشىلىق. بۇيىرىپ ۇلت قاداسى ۇلى جەردەن، ۇلىستان ۇلتقا كوشتىك «قازاق» قۇرىپ.   تابىستاپ كوك كيەگە جان ءتاڭىرىن، تارقاتىپ تايپالىقتىڭ سان تامىرىن. شىڭعىستىڭ ءتول ۇرپاعى تۋ كوتەرگەن، تۇعىرىن بەكەم ەتتى حان تاعىنىڭ.   تۇندىككە باعىت قىلىپ تۇسكەن كۇنىن، تۇتانعان الاۋ ەتتى ىشتەن كۇلىن. ءبولىنىپ ءابىلقايىر بيلىگىنەن، كۇيرەتتى جات ۇلىستىڭ ۇستەمدىگىن.   كەرەي مەن ءاز جانىبەك جول ۇستانعان، تۋىنداپ ۇلتتىعىنا وڭ ءىس قاننان. بابانىڭ جەر ءجانناتى جەتىسۋعا، شۋ بويى، قوزىباسىن قونىستانعان.   ۇرانى جالعاستىرعان جەردى كوكپەن، اڭساعان تۇركى جۇرتى ەردى كوپتەن. كىندىگىن ەلدىگىنىڭ بىرلىك كەسىپ، قازاقتىڭ تۋىن تىگىپ، جەلبىرەتكەن.   جاراسىپ قوس ارىستىڭ ەگىز دەمى، وزىبەك، موعولدان دا جەڭ ۇزگەنى. قالاندى قالاۋىمەن تايپالاردىڭ، قازاقتىڭ ەتنوستىق نەگىزدەرى.   تاريحتان تامىر جايعان ايعاق ءبارى، سول «قازاق» قازاقتىعىن ايعاقتادى. ءورىسى مالعا تولىپ كوشپەندىنىڭ، ساۋدامەن جەلى كەردى ايماقتارى.   قاتايعان تابانى مەن تاستا جونى، مايداننىڭ ەرلىكپەنەن باستا قولى. قازاقتىڭ تابيعاتىن اسقاقتاتقان – ەرەجە «قاسىم حاننىڭ قاسقا جولى»!   جۇرەگىن ۇلت نامىسى جانىپ تىلگەن، قازاقتىڭ كوشى باسقا باعىت تۇرگەن. تۇسىندا قاسىم حانننىڭ ازيا دا، ەۋروپا، رەسەي دە تانىپ بىلگەن.   كورەگەن كوكىرەكتەن باستالار كۇن، جۇگى دە سالماقتىراق باستا ناردىڭ. قازاقتىڭ قايراتىنا قۋات بەرگەن – «دانالىق دارا جولى حاقنازاردىڭ!».   ىرىتكى زامان بولدى جىلىك تىلگەن، الاۋىز، مانساپ قۇمار، بۇلىك تۇرگەن. «اقنازار» حالىق قويعان باعالى اتى، حالقىنىڭ مۇددەسىن دە بىرىكتىرگەن.   وشپەيدى ءىسى قالعان باعالى ادام، ۇلتىنىڭ باعىن ويلار سانالى ادام. تەك قازاق جۇرتى ەمەس، قىرعىز، نوعاي، پاتشانىڭ پاتشاسى دەپ باعالاعان!   حان تاعى – ەل مۇراتى عۇمىرىنىڭ، مۇراتقا جەتكەندەردىڭ عۇمىرى مىڭ. تاۋەكەل تۇسىندا دا تۋى بيىك، «تۋرا جول!» تابا بىلگەن تۇعىرىنىڭ.   بۇزىلماي ۇيىتقىسى قايماعىنىڭ، شەشىمىن تاۋىپ جولى بايلامىنىڭ. باقانىن بەرىك ۇستاپ قۇلاتپاعان، قازاقتىڭ قاسيەتتى بايراعىنىڭ.   ۇراندى جاۋى بۇققان ايباتىنان، ەتكەندەي جەردە تاعزىم ايعا تۇمان. شايباني، بۇقار، قالماق، نوعايلار دا، باس ءيدى قازاق كۇشى، قايراتىنان.   ەسىمحان – حان تاعىندا دارا تۇلعا، ەڭسەلى ەلى ءۇشىن جاراتىلعان. «ەسكى جول ەسىم سالعان» زاڭناماسى – عۇرىپتىڭ زاڭى بولدى تاراتىلعان.   ساقتاعان اتا سالتتىڭ كيەسىن دە، داتتاعان ۇلتقا جۇققان كۇيەسىن دە. ەلىنىڭ ەتەك-جەڭىن تۇگەندەگەن، ەل زاڭى ەلدىك قۇرام جۇيەسىندە.   ۇسىنعان وسەر ەلگە باسار قادام، دۇشپانى قايعىسىنان جاسارماعان. ەڭسەگەي ەر تۇلعالى ەسىمحاننان، قازاقتىڭ قاس جاۋلارى اسا الماعان.   قازاقتىڭ كىم داۋ ايتار ەرلىگىنە، بيلەگەن زاڭى بولعان تەڭدىگىنە. تاۋكەدەن باستاۋ العان «جەتى جارعى» - جارعىلىق قۇجات بولعان ەلدىگىنە!   باستىسى – ەل بولۋدا وڭدى دەرەك، جەتكىزەر ۇلت رۋحى جولدى دەمەپ. ءۇش ءجۇزدىڭ باسىن قوسقان بىرلىك ءۇشىن، ابىلاي ەرلىگىنىڭ ورنى بولەك!  

• تۇتاستىق

  سان عاسىر، سان جىلدارمەن كوشتى ازاپ، ءسۇرىنىپ، جىعىلعانمەن ءوستى قازاق! بۇگىنگە ءتاۋبا دەيسىڭ وركەندەگەن، تۇتاستىق تۋىن تىككەن كوشتى قاراپ.   ەركىندىك جەڭىلدىكپەن كەلمەدى انىق، بابالار كورسەتكەندە ەلگە باعىت. ۇرپاقتىڭ ۇلىقتىعىن جانعا تۇيگەن، قانىمەن مۇددەلەرىن تەرگە مالىپ.   ءبىز ەلمىز، قايسار كۇشتەر باعىتتاعان، كەلەدى ەلدىگىڭدى تانىپ بالاڭ. قابانباي، بوگەنباي مەن مالايسارى، رۋحى – كوكتە قىران قالىقتاعان!   ەل – تۇعىر، ەلىن ساقتار حالىق، قاعان، جولىنىڭ سان تارابىن انىقتاعان. ولجاباي، جومارت، بايان ۇراندارى – ءانۇران جۇرەك ءۇنى شارىقتاعان!   ساقتايتىن ءاربىر قازاق «قازاق قۇنى» - شىنايى ۇلت بەينەسى قازاقتىعى! حان كەنە، ناۋرىزباي مەن جانقوجانىڭ، قان توككەن ۇلى مۇرات، ازاتتىعى.   تۇرىلگەن بوداندىقتان ەل تۇندىگى – سالتانات قۇرعان قازاق ەركىن كۇنى، ماحامبەت، يساتاي مەن سىرىم شەشەن، ساداقا ەتكەن جانىن ەركىندىگى!   قازاقتىڭ ەلى بولىپ ب ا ق اشقانى، ۇلتىمنىڭ تاريحىنا تالاسقانى – كەشەگى ارىستارعا قۋات بەرگەن، كيەلى، قاسيەتتى الاش قانى!   تاۋەلسىز ەل بولىپ تا قۇرىلعان كۇن، كورىنگەن ۇلت باقىتى تۇعىردان كۇن – قۇربان بوپ كەتكەن قانداس باۋىرلار مەن، جاندارى جازىقسىزدان قىرىلعاننىڭ!   تۇرعانى قۋاتتانىپ باستا كۇنىڭ، جاسىرىپ شاراسىزدان باسقا مۇڭىن. جەڭىسى جەلتوقساندا ەلدىك ءۇشىن، توگىلگەن بوزداقتار مەن جاس قانىنىڭ.   وزگەرتكەن بار بولمىسىن، ءتۇرىن دالا، سۇيرەگەن قازاق جۇرتتىڭ جۇگىن دارا. قازاق تا، اسقاق تۇرعان قازاقيا، كەلگەن جوق جەر بەتىنە بۇگىن عانا.   بۇگىندە كەڭ جايىلعان قۇلاشىمىز، تۇعىردىڭ تامىر جايعان ۇلاسى – ءبىز! الەمنىڭ نازارىنا ۇيالاعان، دامۋ مەن شارىقتاۋدىڭ كۋاسى ءبىز.   بولسا دا ءتۇرلى ساۋال، باعىت مەيلى، قاراشا حالىق قانا جانىپ، كۇيدى. ەلىنە ادال ەڭبەك ەتكەندەردى، بولاشاق بىزدەرسىز-اق دارىپتەيدى.   بولاشاق يە بولسىن، باستى اڭىزعا، جول بولعان التى عاسىر باسقامىزعا. ەل باسى ەل باستاعان ەل ءقادىرلى، ارتادى حالىق سەنىم پاتشامىزعا.   حان ءداۋىر وزگە تۇردە سالتى ءبىراق، كورمەگەن باس كەسسە دە انتى قۇلاپ. ءبىزدى دە وتكەن شاقتا ءداۋىرىمىز، كەلەشەك باعالاسا، ارتىعىراق!   كورگەندەر، كوردىك دەيدى شىندى بۇگىن، تۇسكەن مەن كوتەرىلگەن قۇندى ءقۇنىن. كەرەي مەن جانىبەكتەي باعالاسا، ارتتقانى قازاقتىعىڭ، قۇندىلىعىڭ! وشپەيدى تەرەڭ تاريح قازاق اتى، جەبەگەن بابالاردىڭ شاپاعاتى. قازاقتىڭ قازاقتىعىن ساقتايتۇعىن، تۇتاستىق، ۇلتىن سۇيگەن ماحابباتى!   P.S. ۇلىقپەن ۇلىقتانعان عۇمىرىمىز، پاتشا-باس، قۋات بەرەر ءجۇلىنى-بىز! كەرەي مەن جانىبەكتىڭ امانتى – قۇلاماس! دەپ سەنەمىز تۇعىرىمىز!    

1. «قازاق» ءسوزى ەسكى تۇرىك تىلىندە «ەركىن ادامدار» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى.
2. «قازاق» ءسوزى - «باتىر»، «جاۋىنگەر» پارسى تىلىندە دەگەن ۇعىمدا.

                                             اقىن جايلى مالىمەت     اۆتور تۋرالى قۋانىش تالاپ تايماس ۇلى تۋعان جەرى: بقو، قاراتوبە اۋدانى، «مۇحيت مەرالى ۇلى» اۋىلى. مەكەنجايى: ورال قالاسى قىزمەتى: بقگيۋ- ءتىڭ اعا وقىتۋشىسى، وبل. «اقبەرەن» جاس اقىندار مەكتەبىنىڭ جەتەكشىسى. «جوعارى ساناتتى» ۇستاز-پەداگوگ، عالىم-ولكەتانۋشى، بۇرىنعى ايتىسكەر اقىن. بەلگىلى اقىن جانعالي نابيۋللين مەن ايتىسكەر اقىن شولپان قىدىرنيازوۆانىڭ، عالىم سەرىك ماقپىر ۇلىنىڭ شاكىرتى. ولەڭ جيناقتارى: «ءومىر-بۇلاق»، «اقيقات ايناسى»، «جانارداعى جارىق كۇن»، «تەمىرقازىق» (وبلىستىق)، «جايىق تولقىندارى»، «قۇتقارۋشى قىراندار» (رەسپۋبليكالىق) جىر جيناقتارىنا ولەڭدەرى ەنگىزىلدى. عىلىمي ەڭبەكتەر: «ادەبيەتتى وقىتۋ ادىستەمەسى» (وقۋ قۇرال)، «جايىقتىڭ جىر جامپوزى» (مونوگرافيا)، «پوەزيانى وقىتۋ ادىستەرى مەن تالداۋ تەحنولوگياسى» (وقۋ قۇرال). رەسپۋبليكا كولەمىندەگى جەتىستىكتەر:

1. II رەسپۋبليكالىق «يسساۋيتانۋ» ءجىر-مۇشايراسى (باس جۇلدە)،
2. II رەسپۋبليكالىق «ماعجان كوكتەمى» ونەر فەستيۆالىنىڭ لاۋرەاتى،

(3 ورىن).

3. رەسپۋبليكالىق «ج.مولداعالييەۆ» اتىنداعى ءمۇشايرا لاۋرەاتى،

(I ورىن)