جاسى 82-دەن اسقان اقساقالدىڭ اڭگىمەسىن تىڭداپ وتىرمىن. جان جادىراتار جاڭالىعى بولسا ءبىر ءسارى عوي، جۇرەك اۋىرتاتىن، اۋىرتىپ قانا قويماي، جۇرەككە شانشۋداي قادالاتىن اڭگىمە. قىزىعىپ ەمەس، قينالىپ وتىرىپ تىڭدايتىن اڭگىمە. ءبىراق تىڭداپ وتىرمىن.

— شىراعىم، جاقىندا 83 جاسقا اياق باستىم. قارتايعان شاعىمدا تاعدىردىڭ تالكەگىنە ءتۇسىپ، تۋعان قىزىمنان ءزابىر، 30جاپا شەگىپ وتىرعان جايىم بار. ودان كورمەگەن قورلىعىم جوق. ەندى تورىمنەن كورىم جاقىن شاعىمدا شاڭىراعىمدى شايقالتىپ، باسىمداعى باسپانامدى تارتىپ الىپ، قاڭعىرتىپ دالادا قالدىرماق ويدا، —دەدى جاسقانشاق داۋىسپەن جاعدايىن جايلاپ بايانداعان ايتبەك اقساقال. ءارى قاراي مەنىڭ سۇحباتتاسىم ايتبەك راپىلبەك ۇلى جانىبەكوۆتىڭ ءومىرى مەن باسىنا ءتۇسىپ وتىرعان جاعداي بىلاي ورىلەدى. قازاق حالقىنىڭ باسىنا ناۋبەت تۇسكەن 1932 جىلدىڭ 1 قاراشاسىندا قازىرگى جامبىل وبلىسى، جامبىل اۋدانىنىڭ ورنەك اۋىلىندا راپىلبەك پەن رايحاننىڭ وتباسىندا دۇنيەگە كەلگەن ايتبەك ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىندا شومەلە سالىپ، اربا ايداعان، ۇجىمشاردىڭ قول جۇمىستارىنىڭ بارىنە جەگىلدى ءوز تۇرعىلاستارىمەن بىرگە. تاعدىردىڭ ماڭدايىنا جازعانى سولاي بولسا ءقايتسىن. جالعىز ول ەمەس، بۇكىل حالىقتىڭ باسىنا تۋعان كۇن عوي. ايتەۋىر سوعىس جەڭىسپەن اياقتالىپ، ايتبەكتىڭ زامانداستارىنا ءارى قاراي بەيبىت ءومىر ءسۇرىپ، جۇرەك قالاۋىمەن تاڭداۋ جاسايتىن كۇن تۋعانىنا شۇكىر! 1949-50 وقۋ جىلىندا سول كەزدەگى شوناقتاۋ ورتا مەكتەبىن ويداعىداي بىتىرگەن ايتبەك راپىلبەك ۇلى قازاق مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنە قۇجات تاپسىرعان. جولى بولىپ وقۋعا ءتۇسىپ كەتىپ، 1955 جىلى اتالمىش وقۋ ورنىنىڭ بيولوگيا فاكۋلتەتىن ويداعىداي ءبىتىرىپ شىعادى. ديپلومدا جازىلعان ماماندىعى — بيولوگ-توپىراقتانۋشى. ول سودان ءبىر جىل بۇرىن ءقازپي-دىڭ جاراتىلىستانۋ – جاعىراپيا فاكۋلتەتىنىڭ ستۋدەنتى، اتىراۋلىق ارۋ باعدەلگە ۇيلەنگەن. ايتبەك ديپلوم العان جىلى دۇنيەگە مۇرات اتتى ۇل كەلىپ، ەكى قۋانىشتى قوسا تويلادى. وي، ول ناعىز باقىتتان باس اينالعان ساتتەر ەدى عوي! ودان كەيىنگى ءومىرى دە كىسى قىزىققانداي ءساتتى ءارى ءتاتتى ءوتىپ جاتتى.

ءا دەگەندە رەسپۋبليكا عىلىم اكادەمياسىنا كىشى عىلىمي قىزمەتكەر بولىپ ورنالاسقان ايتبەك سونداعى عىلىممەن «ءتىسى سارعايعان» اقساقال قىزمەتكەرلەردىڭ «جاستار وندىرىسكە جاقىن بولۋى كەرەك، ايتپەسە كەڭسەدە قاعاز كەمىرىپ وتىرىپ قالاسىڭ» دەگەن اقىل-كەڭەسىمەن اۋىل شارۋاشىلىعى اكادەمياسىنا، ودان ءسال كەيىندەۋ قازاق سۋ شارۋاشىلىعى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتىنا قىزمەتكە اۋىسقان. اقساقال عالىمداردىڭ اقىلى دۇرىس ەكەن، ايتبەك قازاقستاننىڭ تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەر يگەرىلىپ جاتقان سولتۇستىك وڭىرىندە دە بولىپ قايتتى. سودان ەكىنشى پەرزەنتى زاريدا دۇنيەگە كەلگەن 1957 جىلى بولۋى كەرەك، سول كەزدەگى كسرو-نىڭ كوپىرمە باسشىسى نيكيتا حرۋششيەۆتىڭ «عىلىم وندىرىسكە جاقىن بولۋى كەرەك» دەگەن كوسەمسىگەن سوزىمەن «قازسۋشار» عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتى جامبىل قالاسىنا كوشىرىلىپ، ايتبەك تە وتباسىمەن وسىندا قونىس اۋدارعان. بۇل كەزدە ول ءعزي-دىڭ توپىراق-مەليوراسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى بولاتىن. ول وسىندا ءجۇرىپ تاشكەن قالاسىنا بارىپ، اۋىل شارۋاشىلىعى عىلىمدارىنىڭ كانديداتى عىلىمي اتاعىن قورعادى. ودان كەيىن ءبىرقاتار جىلدار جامبىل گيدرومەليوراتيۆتىك-قۇرىلىس ينستيتۋتىندا كافەدرا مەڭگەرۋشىسى بولىپ قىزمەت اتقارعان ايتبەك قايتادان وندىرىسكە ورالىپ، وبلىستىق اگروحيمساراپتاما مەكەمەسىنە ديرەكتور بولىپ اۋىسقان. سوڭىندا وبلىستىق تاجىريبە ستانسياسىندا مەليوراسيا ءبولىمىنىڭ باستىعى قىزمەتىنەن قۇرمەتتى دەمالىسقا شىقتى. ونىڭ ءقايسىبىر جىلدارى الماتى، تالدىقورعان وبلىستارىنىڭ جەر پايدالانۋ كارتاسىن جاساۋ جونىندەگى ەكسپەديسيانى باسقارعانى دا بار. ايتۋىنشا، ەڭبەك ەتكەن جىلدارىندا «1941-1945 جىلدارداعى ۇلى وتان سوعىسى جىلدارىنداعى ەرەن ەڭبەگى ءۇشىن»، «تىڭ جانە تىڭايعان جەرلەردى يگەرگەنى ءۇشىن»، «ەڭبەك ارداگەرى» مەدالدارىمەن ماراپاتتالعان. ال زايىبى باعدەل جامبىل جەڭىل جانە تاماق ونەركاسىبى تەحنولوگيالىق ينستيتۋتىندا تەرى-جۇن زەرتحاناسىندا ۇزاق جىلدار اعا ساراپشى قىزمەتىن ابىرويمەن اتقارىپ، زەينەتكەرلىككە شىققان. ەكەۋى جۇبايلىق عۇمىر كەشكەن 57 جىلدا جوعارىدا ايتقان مۇرات، زاريدادان كەيىن گۇلنارا، گۇلميرا، اسقار اتتى پەرزەنتتەر ءسۇيىپ، ولاردىڭ وتباسى شاتتىق ۇيالاعان شاڭىراققا اينالعان.

مۇنىڭ ءبارىن نەگە ايتىپ وتىر دەيسىزدەر عوي، «تۇڭلىكتى ۇيدەن تىسقارى»، وسىنداي سۇتتەي ۇيىعان وتباسىنىڭ وتاعاسى ايتبەك قىزىمەن سوتتاسىپ جاتىر. انىعىندا ول ەمەس، قىزى گۇلنارا ونى سوتقا بەرىپ جاتىر. ءبارى دە باعدەل قايتىس بولعاننان كەيىن باستالدى. ايتبەكتىڭ 57 جىل وتاسقان زايىبى باعدەل 2012 جىلدىڭ 9 قاڭتارىندا دۇنيەدەن وزدى. بۇل كەزدە ولاردىڭ ۇلدارى ۇياعا، قىزدارى قياعا قونعان. ءبارى دە ءۇيلى-باراندى. اتا-انالارىنان بولەك تۇرىپ جاتتى. سودان سول جىلى، ياعني 2012 جىلدىڭ 19 مامىرىندا ايتبەك اقساقال توسەك جاڭعىرتىپ، باسى بوس، بۇرىننان تانىس ايەل سارقىتبايەۆا قالىمحان قىزىرقىزىمەن زاڭدى نەكەگە تۇرىپ، ونى قولىنا كىرگىزىپ العان.

ءبىز «ياپىراي، بۇل نە دەگەن اسىعىستىق! ايتبەك اقساقال ۇيلەنۋگە نەگە اسىقتى ەكەن؟! مۇنىڭ سىرتىندا ءبىر سىر جاتقان سياقتى»، — دەپ ويلاعانبىز. ويىمىزداعى سۇراقتى قويعانبىز دا. — باعدەل قايتىس بول-عاننان كەيىن مەن ۇيدە جالعىز قالدىم. سەكسەن (!) جاستاعى ادامعا تاماق ىستەپ ءىشۋ، كىر-قوڭىن جۋۋ قيىن ەكەنى بەلگىلى. بالالار وزدەرى-مەن وزدەرى. سول ەكى ورتادا اۋىرىپ قالىپ، وبلىستىق تۋ-بەركۋلەز اۋرۋحاناسىندا ەكى اي جاتىپ ەمدەلىپ شىقتىم. قالىمحان سوندا تازالىقشى ەكەن. ءبىز بۇرىننان تانىس ەدىك. اۋرۋحانادا جاتىپ ەمدەلگەن ەكى ايداي ۋاقىتتا ول ماعان جاقسى كۇتىم جاسادى. باسى بوس ەكەنىن بىلەمىن، سونان سوڭ قالعان ءومىرىمدى بىرگە وتكىزۋگە ۇسىنىس جاسادىم. ول كەلىستى. سودان بەرى بىرگە تۇرىپ جاتىرمىز. ول كەزدە بالالارىمنىڭ تاراپىنان دا ەشقانداي قارسىلىق بولعان جوق. وزدەرى ماعان كۇتىم جاساپ جاتپاعان سوڭ، نەگە قارسىلاسسىن. ەندى كەلىپ مىنا قىز «بۇيرەكتەن سيراق شىعارىپ» وتىر، — دەپ جاۋاپ بەردى ايتبەك اقساقال بۇل ساۋالىمىزعا. ول كىسىنىڭ «مىنا قىز» دەپ وتىرعانى – ءوزىنىڭ تۋعان قىزى جانىبەكوۆا گۇلنارا ايتبەك قىزى. اكەسىن سوتقا بەرىپ، ۇيدەن قۋىپ شىققالى جاتقان دا سول. ەندى مىنا قىزىققا قاراڭىز، گۇلنارا ايتبەك قىزى ول پاتەرگە 2013 جىلدىڭ 19 قاراشاسىندا پاتەر يەلەرىنىڭ كەلىسىمىمەن تىركەۋگە تۇرعان. 2014 جىلدىڭ 18 ناۋرىزىندا پاتەر يەلەرىنىڭ ءبىرى — اكەسى جانىبەكوۆ ايتبەكتىڭ سىيعا تارتۋ كەلىسىمشارتى نەگىزىندە پاتەرگە يە بولىپ شىعا كەلگەن.

— مەن ەشقانداي پاتەردى سىيعا تارتۋ كەلىسىمشارتىنا قول قويعان جوقپىن. ءبىر كۇنى تاڭەرتەڭ توسەكتەن تۇرار-تۇرماستان قىزىم گۇلنارا ءبىر قاعازدى الدىما توسىپ: «پاپا، مىنا قاعازعا قول قويىپ بەرىڭىزشى»، — دەدى. ءالى كيىنىپ، جۋىنىپ-شايىنىپ تا ۇلگەرمەگەن مەن ونىڭ استانادا ساتىپ كەلگەن ۇيىنە قاتىستى قاعاز ەكەن دەپ قول قويا سالعانمىن. سويتسەم، ول بالەلى قاعاز ەكەن عوي. ەندى سول قويعان قولىم وزىمە سور بولىپ جابىسىپ وتىر. ماعان الداپ قول قويعىزعان كەلىسىمشارت نەگىزىندە تانىس نوتاريۋسى ارقىلى پاتەردىڭ ماعان تيەسىلى بولىگىن ءوزىنىڭ اتىنا زاڭداستىرىپ الىپتى. تانىس نوتاريۋسى دەيتىن سەبەبىم، ول نوتاريۋس ماعان ءوزى قول قويعىزۋى كەرەك قوي. شاقىرسا دا بارار ەدىم. ازىرگە ءتىرىمىن، جۇرۋگە جارايمىن عوي، — دەپ، وكىنىشپەن كۇيىنە اڭگىمەلەيدى اقساقال پاتەردىڭ وزىنە ءتيىستى بولىگىن قىزىنا سىيعا تارتۋ جونىندەگى كەلىسىمشارتقا قول قويعانى تۋرالى. «پاتەر يەلەرى»، «پاتەردىڭ ءتيىستى بولىگى» دەگەن سوزدەردىڭ مانىسىنە ءۇڭىلىپ كورەيىك. تاراز قالاسى، تولە بي كوشەسى، №71 ۇيدەگى №20 داۋلى پاتەردى 1996 جىلعى 27 مامىرداعى ساتىپ الۋ-ساتۋ كەلىسىمشارتى بويىنشا سول كەزدە جانىبەكوۆا باعدەل ساتىپ العان. ياعني ەكەۋىنىڭ ورتاق مەنشىگى. ال پاتەر اتىنا تىركەلگەن جانىبەكوۆا باعدەل قايتىس بولعاننان كەيىن زاڭ بويىنشا مۇراگەرلىك قۇقىعى تۋرالى كۋالىك نەگىزىندە 2012 جىلدىڭ 13 قاراشاسىندا ونىڭ جۇبايى جانىبەكوۆ ايتبەكتىڭ اتىنا پاتەردىڭ ½ (ەكىدەن ءبىر) بولىگى رەسىمدەلگەن. ءدال سول ايدىڭ 22 جۇلدىزىندا قالعان ½ (ەكىدەن ءبىر) بولىگى قىزى جانىبەكوۆا گۇلميرا ايتبەك قىزىنىڭ اتىنا رەسىمدەلىپتى. ول جانىبەكوۆا باعدەلدىڭ وسيەت حاتى بويىنشا مۇراگەرلىك قۇقىعى تۋرالى كۋالىك نەگىزىندە. سوندا مارقۇم باعدەل قىزىنا مۇراگەرلىك قۇقىق تۋرالى وسيەتحاتتى كوزىنىڭ تىرىسىندە بەرىپ كەتكەن بولىپ شىعادى عوي. ەندەشە، پاتەردىڭ گۇلميراعا تيەسىلى بولىگىندە ەشكىمنىڭ داۋى جوق. گۇلنارا اكەسى جانىبەكوۆ ايتبەككە تيەسىلى ەكىنشى بولىگىن ونىڭ «سىيعا تارتۋ كەلىسىمشارتى» بويىنشا ءوزىنىڭ اتىنا زاڭداستىرىپ الىپ، ەندى سول پاتەردەن اكەسى مەن وگەي شەشەسىن شىعارىپ جىبەرۋدى سۇراپ سوتقا ارىزدانىپ وتىر. ەستىمەگەن ەلدە كوپ، «تۇڭلىكتى ۇيدەن تىسقارى» دەپ وتىرعانىمىز دا سوندىقتان. سوندا تورىنەن كورى جاقىن، جاسى 83-كە اياق باسقان سورلى شال قايدا بارماق؟! 2014 جىلدىڭ 10 جەلتوقسانىندا سۋديا س.قالدىبايەۆتىڭ ءتوراعالىق ەتۋىمەن ءىس قاراعان تاراز قالالىق سوتى: «جانىبەكوۆا گۇلنارا ايتبەك قىزىنىڭ جانىبەكوۆ ايتبەكتى، سارقىتبايەۆا قالىمحان قىزىرقىزىن، ولارعا باسقا تۇرعىن-جاي بەرمەي، جوعارىدا اتالعان تۇرعىن-جايدان شىعارۋ جونىندەگى تالاپ-ارىزىن قاناعاتتاندىرۋدان تولىق كولەمدە باس تارتۋعا» شەشىم شىعاردى. وتە دۇرىس ءارى ءادىل شەشىم! ەندى ايتبەك اقساقال ءوزىن الداپ سوققان قىزىنا «بەرگەن» سىيعا تارتۋ كەلىسىمشارتىنىڭ كۇشىن قالاي جويعىزامىن دەپ دال بولىپ ءجۇر.

ايتبەك اقساقال نوتاريۋسقا ءوز اياعىمەن بارماعانىن ايتادى. ەندەشە، گۇلنارانىڭ اكەسىنە قول قويعىزىپ اكەلىپ بەرە سالعان «سىيعا تارتۋ كەلىسىمشارتى» بويىنشا وعان پاتەردى رەسىمدەي سالعان نوتاريۋستان دا سۇراۋ بولۋى كەرەك شىعار؟ ول جاعى قۇقىق قورعاۋ ورگاندارىنىڭ ەنشىسىندە. — مەنىڭ كەتكەنىمدى قالايدى، — دەدى ءبىز جولىعىپ سويلەسكەن قالىمحان. — «اكەمە ءوزىم قارايمىن» دەيدى. بۇعان دەيىن قاراسا، قايدا قالعان؟ ال مەنىڭ بىرگە تۇرىپ جاتقانىما ءۇش جىل ءارى نەكەلەسكەنبىز. سونى ايتامىن-اۋ، اكەسىن ءاۋ باستان-اق قامقورلىعىنا السا، قايدا قالعان؟ قالىمحاننىڭ قانداي ويى بار ەكەنىندە كىمنىڭ شارۋاسى بار. ال ايتبەك اقساقالدىڭ پاتشا كوڭىلى قالىمحانمەن بىرگە بولۋدى قالايدى. ول ءۇشىن ۋاقتىلى تاماعىن ازىرلەپ، كىر-قوڭىن جۋىپ، ءتىپتى شومىلدىرىپ وتىرعان قالىمحاننان ارتىق ەشكىم جوق ءقازىر. ءتىپتى قىزىنىڭ وزىنە كۇتىم جاسايتىنىنا سەنبەيدى دە. مۇمكىن ونىسى دا ءجون شىعار. ءبىز وسى ماقالانى دايىندار الدىندا پاتەردىڭ جارتىلاي يەسى گۇلميرامەن تەلەفون ارقىلى حابارلاسقانبىز. — مەنىڭ اكەمە قويار ەشقانداي تالابىم جوق. ول كىسىمەن سوتتاسپايمىن دا. ال گۇلنارا نە ىستەپ، نە قويادى. ول ءوزىنىڭ ەركى، — دەپ جاۋاپ بەردى ول. مىنە، ەلدە جوق ىسكە بارىپ، اكەسىن سوتقا سۇيرەپ، قازاق دەگەن قاسيەتتى حالىقتىڭ اتىنا كىر كەلتىرىپ وتىرعان وقيعا تۋرالى ازىرگە بىلەتىنىمىز وسى.

بولات جاپپار ۇلى

دەرەككوز:kazakhstanzaman.kz