سادىبەك تۇگەل – ۇلتتىق قۇندىلىقتاردىڭ ۇلىقتاۋشىسى، زەرتتەۋشىسى، استانا قالاسىنىڭ تۇڭعىش  باسپا ءسوز حاتشىسى، ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراسياسىنىڭ پرەزيدەنتى، «ۇلى دالا قىراندارى» رەسپۋبليكالىق  قوعامدىق الەۋمەتتىك-مادەني  قوزعالىسىنىڭ تەڭ ءتوراعاسى، ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، جازۋشى. سادىبەك مىرزا 23 اقپاندا اسقارالى الپىسقا تولىپ وتىر. نازارلارىڭىزعا  سادىبەك تۇگەلدىڭ سۇحباتىن ۇسىنىپ وتىرمىز.

 ءتىلشى: - سادىبەك اعا،  ءسىزدىڭ 60 جىلدىق  مەرەيتويىڭىزعا ارنالعان  باسپاسوزدىك اقپارات-حاباردى  وقىپ شىققان بويدا،   سىزبەن كەزدەسۋگە اسىقتىم.  ونىڭ سىرى مىنادا.   مەنىڭ تۇسىنىگىمدە  اللا تاعالانىڭ  قالاۋىمەن  جەر بەتىن باسىپ جۇرگەن  ءاربىر  ادام  جاقسىلىقتى، ىزگىلىكتى،  ەڭ باستىسى  ادىلدىكتى  قالايدى، سوعان ۇمتىلادى.   قوعام دا  مەملەكەت  تە  سولاي  دامۋعا، وركەندەۋگە ءتيىستى.  ادىلدىك بولماي   ەشقانداي قوعام، مەملەكەت ورگە باسپايدى.  ول  بۇزىلمايتىن اقيقات. تۋعان  وتانىمىز – قازاقستان رەسپۋبليكاسىنداعى  ادامي نيەتتەرى بۇزىلماعان، دۇرىس ءجۇرىپ، دۇرىس  تابىس تاۋىپ، ەلىنە، وتانىنا  ادال قىزمەت ىستەپ جۇرگەن اعايىندار از دا بولسا  بارشىلىق. وعان شۇكىرشىلىك ەتۋىمىز كەرەك دەپ ويلايمىن.   جاستار سولارعا  قاراپ  بەت تۇزەيدى، ۇلگى الادى. سول سانداعى    ازعانا ازاماتتاردىڭ ءبىرى رەتىندە  ءسىزدى،  بىزدەر جاستار  ءقادىر تۇتىپ، قاستەرلەيمىز. وعان ارقاۋ بولاتىن  ءسىزدىڭ ايشىقتى اتقارعان  يگىلىكتى  شارالارىڭىز بەن  ورشىلدىگىڭىز،  جىگىتتىك مارتتىگىڭىز، نارتاۋكەلشىلدىگىڭىز  داۋسىز دالەل بولا الادى. ەڭ باستى  قۇندىلىعىڭىز - ۇلتقا ادال قىزمەت   ىستەپ كەلە  جاتقانىڭىز  دەپ ايتا الامىن. اعا، بۇگىنگى   سۇحباتىمنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى دا   ادالدىق، ادىلدىك   ۇستانىمدارى تۋرالى  بولايىن دەپ تۇر.

بىزدەر جاستار، ءسىزدى ايتقان ۋادەسىن  قايتسە دە  ورىندايتىن، سوزىمەن ءىسى ءبىر،  ۇلتقا ەرەكشە جاناشىر جانە تىڭ ويلار مەن  وتكىر پىكىرى بار   تۇلعا-ازامات  رەتىندە   باعالايمىز.   اشىعىن ايتسام مەرزىمدى باسىلىمداردان،  الەۋمەتتىك جەلىلەردەن ءسىزدىڭ  ۇلتىمىزدىڭ  بولاشاعىنا، ەل مۇدەسىنە  ارنالعان   باتىل تۇردە اشىق   ايتقان  ەرەكشە  ويلارىڭىز بەن  وتكىر پىكىرلەرىڭىزدى   ىزدەيمىن.  تاپقان بويدا  قۇشىرلانىپ وقيمىن. باسقالارعا ينتەرنەت ارقىلى سالىپ جىبەرەمىن، ولارمەن بىرىگىپ  تالقىلايمىز. ءسىزدىڭ جازعاندارىڭىز،  سۇحباتتارىڭىز    ءارقاشان  قىزۋ پىكىر- تالاس  تۋعىزادى. ءبىر سوزبەن تۇجىرىمداسام، ءسىزدىڭ تۇلا بويىڭىزدا    ۇلتقا اسا قاجەت ۇلاعاتتىق   ۇعىمى بار. سوندىقتان دا وسى سۇحباتتى الىپ تۇرمىن.        الدىمەن،  كىندىك قانىڭىز تامىپ، تۋىپ-وسكەن ولكەڭىز تۋرالى ايتىپ بەرسەڭىز؟

سادىبەك تۇگەل:  دۇرىس ايتاسىز الدىمەن وقىرماندارىمدى  ومىربايانىممەن  جانە  تۋىپ-وسكەن اۋىلىممەن  ونىڭ عاجايىپ تابيعاتىمەن تانىستىرا كەتۋدى  ءجون  كورىپ تۇرمىن.  باسى اشىق  ماسەلە مەنىڭ كىندىك قانىم تامعان جەر، بار قازاقتىڭ  ىرىسى  مەن بەرەكەسى سانالاتىن  ءور التاي، اسقار التاي، اساۋ ەرتىس، ەركە ەرتىس  ءوڭىرى ەكەنى   بارشا  ەلگە  ايان.  ۇلى وتان سوعىسىنىڭ  جەڭىسپەن  اياقتالعانىنىڭ  10 جىلدىعىن 1955 جىلى  بۇكىل حالىق بولىپ اتاپ  وتۋگە  ارنالعان دايىندىقتىڭ قىزعان شاعىندا قاراپايىم ەڭبەك ادامدارى «قىزىل تۋ» كولحوزىنىڭ جىلقىشىلار بريگاداسىنىڭ بريگاديرى  تۇگەل قۇمار ۇلى  مەن  كولحوز جۇمىسشىسى ءماريا تۇگەل كەلىنىنىڭ شاڭىراعىندا  مەن   7ء-شى  بالا بولىپ  مىناۋ جارىق دۇنيەگە كەلدىم.  شىنىندا جەر شارىن دا ءومىر ءسۇرىپ جاتقان ءاربىر ادام ءۇشىن  كىندىك قانى تامعان، قۇلدىراڭداعان قۇلىنداي  قۇربىلارىمەن اسىر سالىپ ويناپ-وسكەن جەرىنەن ارتىق جۇماق جەر بارما شىركىن  بۇل دۇنيەدە؟! مۇندايدا دانا حالقىمىز : «تۋعان جەردەي – جەر بولماس، تۋعان ەلدەي-ەل بولماس» - دەپ ءدال تاۋىپ ايتقان عوي. سوناۋ عاسىرلارداعى ەرجۇرەك اتا-بابالارىمىزدىڭ  بويلارىنداعى   جاندارىن قيىپ، قاسىق قاندارى قالعانشا  ارپالىسىپ-سوعىسىپ ءجۇرىپ،  بولاشاق ۇرپاقتارىنا امانات رەتىندە  قالدىرعان ۇلان اۋدانىنىڭ توپىراعى مەن   سادىبەك تۇگەل   ءۇشىن، كىر جۋىپ، كىندىك قانىم  تامعان، ات جالىن تارتىپ ءمىنىپ، ەر جەتىپ ەسەيگەن، كەيىن ۇيلەنىپ، وتاۋ قۇرىپ، بالالى –شاعالى بولعان جانە تۋعان وتانىمىزعا ادال قىزمەت اتقارعان كيەلى دە قاسيەتتى مەكەنىم  بولىپ سانالادى.  ۇلان اۋدانى  ءور التايدىڭ، اسقار التايدىڭ قۇت قونىپ، ب ا ق دارىعان اۋداندارىنىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى دەسەم ارتىق ايتپاعان بولار ەدىم. ويتكەنى ونىڭ  جەرىنىڭ استى دا التىن، ءۇستى دە التىن ايماق. تابيعاتى قانداي عاجايىپ  دەسەڭىزشى؟! سىبەنىڭ بەس كولى  اللاتاعالىنىڭ  بىزگە  بەرگەن   كەرەمەت سىيى ەمەسپە؟! ونداي توستاعانداي، سۋى ءمولدىر كولدەر الەمدە سيرەك كەزدەسەدى. «ايىرتاۋ» مەن «شىبىندىكولدەر»، «ساندىقتاۋ»  جايلاۋى، شىڭدارى بيىك  كوكتاۋ، قالباتاۋلار، «سىبە»، «ۇلان»، «ۇرانحاي» وزەندەرى، «شەشەكتى» مەن «اتىعاي» اسۋلارى اۋدانىمىزعا كورىك بەرىپ تۇرعان جەرلەر. قازاقستانداعى سۋى بالداي، تاۋ بۇلاقتارى ەڭ كوپ  ولكە دە ۇلان اۋدانى. جالپى ۇلان اۋدانى  جىلدىڭ  ءتورت مەزگىلى تولىق ساقتالاتىن:  بەرەكەلى كۇزى،   ادەمى قىسى،  كوكتەگەن-كوكتەمى، جايناعان –جازى بار ايماق. قويناۋى كەنگە، ءورىسى مالعا تولعان ولكە دە ۇلان جەرى. دۇنيەجۇزىندەگى ەڭ  قىمبات، ەڭ باعالى  مەتالل  سانالاتىن «تانتالدا » ءبىزدىڭ جەردەن  تابىلعان. «اقباۋىرعا» بايلانىستى عالىمدار  ۇلان اۋدانىن جەر كىندىگى دەپ اتاۋدا.  ۇلان اۋدانى  جۇرەك جۇتقان باتىرلار وتانى بولىپ ەسەپتەلەدى. ءبىزدىڭ اۋداننان  بەس  سوۆەت وداعىنىڭ باتىرلارى ، ءبىر حالىق قاھارمانى  تۋىپ-وسكەن. ولار:ءىزعۇتتى ايتىقوۆ، تولگەن توقتاروۆ، سەرىكقازى بەكبوسىنوۆ،  يۆان ۆارەپا،  حامزا مۇحامادييەۆ  جانە پارتيزان قاسىم قايسەنوۆ. كۇي اتاسى-قۇرمانعازى،  ال كۇي پاتشاسى-كەت-بۇقا  بابامىز. شىڭعىس حاننان كەيىن  ەكىنشى تۇلعا بولىپ سانالاتىن كەت-بۇقا اتامىز ۇلان توپىراعىنىڭ تۋماسى. وعان  قارت تاريح كۋا. الاش قوزعالىسىنىڭ نەگىزىن قالاۋشىلاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى  رايىمجان مارسەكوۆ ەسىمى   بارلىق ەلگە ايان.ايتا بەرسەم، بىزدە  تاۋسىلمايتىن تاريح بار. ءوز زامانىندا ءجايىلمىستىڭ ۇلدارى ساتىي مەن ساتىبالدى بەس قارۋىن سايلاعان باتىر، تەرەڭنەن ءسوز قازىپ، ءتىل بەزەگەن شەشەن، توپ باستاعان كوسەم بولىپتى. ەگەسكەن تۇستاعى ەرلىكتەرى اڭىزعا اينالىپ، قيۋادان شاۋىپ، قيسىنىن تاۋىپ ايتقان ونەگەلى سوزدەرى ۇرپاقتان-ۇرپاققا اۋىسىپتى. «تۋىس-جاقىندارىمنىڭ ايتۋىنشا، مەن جارىق دۇنيە ەسىگىن اشار كۇننىڭ الدىندا كورشى ايەل بوسانىپ، ءۇش قىز تۋىپتى. ەڭ قىزىعى، ناعىش  تاتەمىز ءۇش كۇن قاتارىنان  تولعاتىپ،  بوسانعان.  دۇنيەگە  ءۇش  ەگىز  قىز اكەلگەن. نارەستەلەردىڭ بىرەۋى – 20، ەكىنشىسى – 21، ءۇشىنشىسى – 22 كۇنى تۋعان. اۋىلدا ءۇش كۇن بويى شىلدەحانا تويى وتەدى. ەندى بولدى ما دەگەندە، ءتورتىنشى كۇنى 1955 جىلدىڭ 23-اقپانىندا مەن تۋىپپىن. سوندا ءبىزدىڭ ساتىي اۋىلى اتقا مىنەر ۇل كەلدى  دەپ  قۋانىپ ، ءبىر جۇما تويلاعان ەكەن. مۇندايدا قازاق: «تويدان قۇداي  ايىرماسىن»، – دەيدى.

ءتىلشى: اكە-شەشەڭىز تۋرالى، ولاردىڭ   ۇلاعاتتى تاربيەلەرى تۋرالى دا  ايتىپ بەرسەڭىز؟...

سادىبەك تۇگەل: جالپى، ومىرىمدە اكەم تۇگەل قۇمار ۇلىنىڭ  ورنى ەرەكشە.  كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءبىرتالاي جاۋاپتى قىزمەتتەردىڭ تىزگىنىن ۇستاپ،  قايتسەم ەلگە پايدامدى تيگىزسەم دەپ جار قۇلاعىم جاستىققا تيمەي جۇرسە، ول ەڭ الدىمەن مەنىڭ ساناما اكەمنىڭ سىڭىرگەن اسىل قاسيەتتەرىنىڭ ارقاسى دەپ بىلەمىن.

قاسيەت، دەمەكشى اكەمىزدىڭ سوناۋ جىلدارداعى مىنا ءبىر ەلدەن ەرەكشە وسيەتى كۇنى بۇگىنگە دەيىن جادىمدا جاڭعىرادى. بۇل دا اكەلىك اسىل قاسيەتتىڭ نىشانى شىعار دەپ بىلەمىن. ءبىز ءبىر ۇيدە سەگىز بالامىز. اتا-اتانامىز ءۇش ۇل، بەس قىز سۇيگەن. مەن ۇلدىڭ كەنجەسىمىن. سول ۋاقىتتاردا مەنىڭ ون ەكى، ون ۇشتەردەگى اعالارىمنىڭ  مەنەن گورى ەداۋىر ەستيار بولىپ قالعان كەزى. بىركۇنى اكەمىز ۇشەۋىمىزدى قارسى الدىنا جۇگىنتىپ قويىپ، سالماقتى ءبىر ءسوز باستادى. قولىندا سابى بەدەرلى، اسەم  دە سۋىق ءۇش بىردەي قانجار-پىشاق.

- مىنا قانجارلاردى سەندەر  ءۇشىن ارنايى ۇستاعا بارىپ، سوقتىرىپ الدىم، – دەدى اكەم ويلى جانارىن بىزدەرگە قاداي وتىرىپ. – مەنىڭ ويىمشا، ۇشەۋىڭ دە جىگىت بولدىڭدار. قازاق ون ۇشتە وتاۋ يەسى دەيدى. سەندەر ەرتەڭ-اق ازامات بولىپ ەرجەتەسىڭدەر. سوندىقتان وزدەرىڭە  عانا ايتار امانات-تىلەگىم بار. سوۆەت بالام، مىنە، سەنىڭ قانجارىڭ. الدىڭداعى اپكەڭ ءشاربانۋدى، قارىنداستارىڭ ۇلكەن شولپان مەن كىشى شولپاندى قورعاپ ءجۇرۋ – سەنىڭ مىندەتىڭ. مىنا قانجاردى مامبەتكە قارىنداسى روزانىڭ ەشكىمنەن قايمىقپاي ءجۇرۋى ءۇشىن بەرەمىن. مىنە – سادىبەكتىڭ قانجارى. سەن قارىنداسىڭ سالتاناتقا قورعان بولۋىڭ كەرەك. مەنىڭ قىزدارىمنىڭ ەشكىمنەن جاسقانباي، ەشكىمنىڭ باسىنۋىن كورمەي ءوسۋى وسى ۇشەۋىڭە بايلانىستى. بۇل مەنىڭ ويدان شىعارعانىم ەمەس، اتادان بالاعا ميراس ءداستۇر. جىگىت ادام ەشقاشان نامىسىن قولدان بەرمەۋگە ءتيىس. قازاق بەس دۇنيەنى قاتتى قاستەرلەگەن، قۇرمەت تۇتقان.

ءبىرىنشىسى: جەردى قورعاعان؛

ەكىنشىسى: ءارۋاقتاردى سىيلاعان؛

ءۇشىنشىسى: قىزداردى ەركەلەتكەن؛

ءتورتىنشىسى: ۇلكەندى قۇرمەتتەگەن؛

بەسىنشىسى: قازاناتتى قاستەرلەگەن. اكەمنىڭ وسى ءبىر ءسوزى مەنىڭ سانامدا ساقتالعان، وسيەتتەرى كەدەرگىسى مەن قيىن-قىستاۋى كوپ ومىردە تۋرا جولدى اداستىرماي تاباتىن كومپاس ىسپەتتى بولىپ كەتتى. تاعى ءبىر ۇلاعاتتى وقيعا.

اكەم ۇلتتىق ءداستۇردى، مۇسىلماندىق سالتتاردى قاستەرلەگەن، قاتاڭ ساقتاعان كىسى. مەن ۇشكە تولعاندا سۇندەتكە وتىرعىزۋعا دايىندالادى. سوسىن سۇندەت تويىمدى وتكىزۋگە دايارلىق جۇمىستارىن باستاپ كەتەدى. ول كەزدەگى جاعداي بەلگىلى. ۇستايتىندارى – ءبىر سيىر، بۇزاۋ، تورپاق. «ۇلىمنان ايايتىن ەشتەڭەم جوق»، -  دەپ تورپاعىن سۇندەت تويعا سويماقشى بولادى.

ءبىر كۇنى ۇيگە ساۋ ەتىپ، كومەكشىلەرىن ەرتىپ كولحوز ءتوراعاسى مۇقاش ساپارعالييەۆ اعا كەلەدى. اماندىق-ساۋلىق سۇراعاننان كەيىن، اكەمنىڭ تويعا نە سوياتىندىعىن سۇرايدى. اكەم، كىشىگىرىم تورپاقتى سوياتىندىعىن ايتادى. ءوز كەزەگىندە، كولحوز ءتوراعاسى تويدى ەستىپ، ارنايى كەلگەنىن، جاز جايلاۋدا تابىندا جۇرگەن ۇلكەن وگىزدىڭ اياعىن شۇڭقىرعا تىعىپ، سىندىرىپ العانىن تىلگە تيەك ەتەدى. «ەگەر كەلىسسەڭ، سول مالدى ال، ورنىنا تورپاعىڭدى وتكىز»، – دەگەن ۇسىنىس بىلدىرەدى. اكەم كەلىسەدى.

اتىن ارباسىنا جەگىپ، شەشەم ءماريا ەكەۋى وگىزدى الۋعا بارادى. سيىرشى ۇشەۋى قوسىلىپ مالدى ورنىنان قوزعاي المايدى. سوسىن اكەم اۋىلعا قايتا كەلىپ، قوس ات جەگىلگەن پىرىشكە اربامەن، قاسىنا 5-6 جىگىتتى ەرتىپ قايتا كەلەدى.

بارلىعى جابىلىپ ءجۇرىپ، ارەڭ دەگەندە وگىزدى كوتەرىپ ارباعا سالادى. جاڭاعى وگىزدىڭ ىرىلىگى مەن سالماعىنىڭ اۋىرلىعى سونداي پىرىشكەنىڭ اعاشتارى شىداماي كۇرت-كۇرت سىنادى. ەندى، سول جەردە سويۋدان باسقا امال قالمايدى. سويعان كەزدە وگىزدىڭ سەمىزدىگى سونداي، اق-ماي بولىپ اقتارىلادى. ونى كورگەن جاڭاعى كولحوز ءتوراعاسى مۇقاش ساپارعالييەۆ: – «بالانىڭ جولى اق، اشىق بولادى ەكەن. باعى جانىپ، جۇلدىزى جارقىرايدى ەكەن»، – دەپ،  اق باتاسىن بەرەدى.

بالا شاعىمدا بولعان تاعى ءبىر قىزىقتى وقيعا ەسىمە ءتۇسىپ وتىر. 1967 جىلى وكتيابر ريەۆوليۋسياسىنىڭ 50 جىلدىعى كەڭىنەن اتالىپ وتىلگەن كەز. مەن – ول كەزدە التىنشى سىنىپتىڭ وقۋشىسىمىن. سوۆەت ۇكىمەتى تۋرالى اشىق ساباقتار ءجيى-جيى وتكىزىلىپ تۇراتىن.

سونداي ءبىر ساباقتىڭ بىرىندە: «وسى بىزدەر نەگە كەڭەس ۇكىمەتىنەن ءبولىنىپ، دەربەس مەملەكەت قۇرا المايمىز؟» دەگەن وتكىر سۇراق قويعان بولاتىنمىن. سول ءۇشىن مۇعالىمدەردەن سوگىس العانىم دا ءالى ەسىمدە. وسىنداي قىزىقتى وقيعالار سانادا ماڭگى جاڭعىرىپ تۇرادى. قالاي ۇمىتارسىڭ؟ ۇمىتىلماس باقىتتى بالالىق شاقتان سىر شەرتەدى وسى ساتتەر.

ءتىلشى:  قاي مەكتەپتەردە  وقىپ ءبىلىم الدىڭىز؟

سادىبەك تۇگەل: 1962 – 1966 جىلدارى  شىعىس قازاقستان وبلىسىنىڭ  ۇلان اۋدانىنىڭ  ساتىي اۋىلىنداعى  «امانكەلدى» باستاۋىش، 1966-1970 جىلدارى  «توچكا سەلوسىنداعى «امانكەلدى» سەگىز جىلدىق، 1970-1972  جىلدارى  شىمقورا اۋىلىنداعى جامبىل ورتا مەكتەبىندە وقىدىم.

ال 1973-1975 جىلدار ارالىعىندا المانيا توپىراعىندا وتان الدىنداعى اسكەري بورىشىمدى ابىرويمەن اتقارىپ شىقتىم.

ءتىلشى: - جوعارعى ءبىلىم العان وقۋ ورنىڭىز،  ماماندىعىڭىز تۋرالى بىلگىمىز كەلەدى.

سادىبەك تۇگەل: 1980 جىلى ءال-فارابي اتىنداعى قازاق مەملەكەتتىك  ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىن ءتامامداپ،  جۋرناليست ماماندىعىن الدىم. ال، 1990 جىلى الماتى    باسقارۋ  ينستيتۋتىن ءبىتىرىپ،  ساياساتتانۋشى جانە سوسيولوگ دەگەن ماماندىققا يە بولدىم.

ءتىلشى: - سادىبەك اعا،  پرەسس-رەليزدە  «نەبىر قيىندىقتارعا» توتەپ بەرىپ  كەلەدى دەپ ايتىلعان. سونى ءتۇسىندىرىپ وتسەڭىز دۇرىس بولار ەدى؟

سادىبەك تۇگەل:  مەملەكەتىمىز  ءۇشىن  ەڭ ماڭىزدى مىندەتتەردىڭ ءبىرى – ازاماتتىق قوعام قۇرۋ بولىپ  سانالادى.  ازاماتتىق قوعام قالىپتاسقان   تۇستا  ءسىز ايتقان  ادىلەتتىلىك، تازالىق ۇستەم قۇرادى.  مەن   كوپ جىلدار بويى   قوعامدىق بىرلەستىكتەر اشىپ سونىڭ       جۇمىستارمەن  بەلسەنە  شۇعىلدانىپ كەلەمىن.   سولاي جۇمىس ىستەۋ ماعان ۇنايدى. حالىقتىڭ ىشىندە  جۇرەمىز. ول دەگەنىڭىز ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىك جۇكتەيدى.  ويتكەنى   اقشاسىز جۇمىس ىستەۋ   وڭاي شارۋا ەمەس. وعان  كوپشىلىكتىڭ ءداتى  بارمايدى.  مەن  20 جىلدان استى  قوعامدىق نەگىزدە، مەملەكەتتەن ءبىر تيىن الماي   ۇلتتىق ات سپورتى  فەدەراسياسىنىڭ   جۇمىسىن  جۇرگىزىپ كەلەمىن.   ءبىزدى  دوستارىمىز  جالاقى المايتىن «جالاڭتوستەر» دەپ ايتادى. مەنىمشە    «نەبىر قيىندىقتارعا» دەگەندە سونى مەڭزەپ وتىر دەپ  توپشىلايمىن.

 ءتىلشى: - جاڭا ەلوردامىز – استاناعا كەلۋىڭىز، اتقارعان  جۇمىستارىڭىز، العان اسەرلەرىڭىز  تۋرالى ايتساڭىز؟

سادىبەك تۇگەل:- وقىرماندارعا اعىمنان جارىلىپ، تۋراسىن ايتايىن: مەن، قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ تۇڭعىش  پرەزيدەنتى-ەلباسىمىز نۇرسۇلتان ءابىش ۇلى نازاربايەۆتىڭ ءوزى تاڭداپ، ءوزى نەگىزىن سالىپ، ءوزى  ىرگەتاسىن قالاعان جاڭا ەلوردامىز -  استانا قالاسىن جانىمداي جاقسى كورەمىن. وعان ءتورت  سەبەپ بار. ءبىرىنشىسى: جيىرماسىنشى عاسىر مەن جيىرما  ءبىرىنشى عاسىر توعىسىندا، تۋعان  ەلىمىزدىڭ ابىرويىن اسقاقتاتقان، ۇلت ومىرىندە  وتە سيرەك كەزدەسەتىن تاريحي وقيعا  ورىن الدى. ول- قازاقتىڭ كەڭ جازيرا  دالاسى سارىارقانىڭ  ناق توسىندە تەڭدەسى جوق ، تاڭعاجايىپ  جاڭا شاھار –استانا قالاسىنىڭ سالىنۋى. بۇگىن استانانى بۇكىل الەم تانىپ، مويىندادى.استانا –دۇنيەجۇزىندەگى  ەڭ ساۋلەتتى  قالالاردىڭ بىرىنە،  قازاقتاردىڭ  باستى  ماقتانىشىنا  اينالدى. ول- ەڭ الدىمەن  ەلباسىمىزدىڭ ەرلىگى ءارى كورەگەندىگى. ۇلى جۇرەكتىڭ – تۋعان وتانىم دەگەن سوعۋىنان بولعان دارا باستاماسى جانە  ءمانى دە ماڭىزى ەرەكشە  الەمدىك  جوباسى.  استانا مەنى باۋراپ الدى.

ەكىنشى سەبەپ:   وسى  شاھاردا مەنىڭ دە باعىم جانىپ ، جۇلدىزىم جارقىرادى. تاعدىردىڭ قالاۋىمەن  ماعان جاڭا استانانىڭ تۇڭعىش  باسپا ءسوز حاتشىسى بولۋ  باقىتى  بۇيىردى. بەس جارىم جىل  قايناعان قازاننىڭ، تاريحي وقيعالاردىڭ ەپيسەنترىندە ءجۇردىم. كەرەمەت جوبالاردىڭ جۇزەگە اسۋىنىڭ باسى-قاسىندا بولىپ، قالانىڭ جەتىستەكتەرى مەن جەڭىستەرىنە تىرىدەي  كۋا بولعان جانمىن. قولىمدا سول كەزدىڭ تىنىس-تىرشىلىگىنەن، ءتاي-تاي باسقان  ەلوردانىڭ دامۋىنان   بارىنشا  مول ماعلۇمات بەرەتىن ارحيۆ قۇجاتتارى ساقتالعان. ءسوزىمدى تۇيىندەپ ايتسام، ءبىرىنشى كۇننەن باستاپ  17 جىلدىڭ  ىشىندە اسەم قالا، ەرتەگى شاھار استانامەن بىتە قايناسىپ كەتكەم.وسىندا ۇلىمىزدى ۇيلەندىرىپ، قىزىمىزدى تۇرمىسقا ۇزاتتىق. ءقازىر جۇبايىم قايكەن ەكەۋىمىز ولاردان 5 نەمەرە ءسۇيىپ وتىرمىز. نەمەرەلەرىمنىڭ الدى مەكتەپتە وقيدى.

ءۇشىنشى سەبەپ: استانا  ماعان ادەبيەت كەڭىستىگىنە جول اشتى، قالامگەر بولىپ قالىپتاسۋىما ىقپال ەتىپ وتىر. قولىم قالت ەتسە ، قالامىمدى الىپ  استاناعا ارنالعان شىعارمالار جازامىن. مەن جازىپ جارىققا شىعارعان «كوك كۇمەزدى-استانا»، «استانا-گورود سولنەچنوي مەچتى»، «استانا- جەرۇيعى ەلىمنىڭ»، «استانا-تريۋمف سترانى»، «استانا-ەل جۇرەگى»، «استانا –سەردسە سترانى»،  «العاشقى استانالىقتار»، «پەرۆوپروحودسى استانى»، «استانا ءباسپاسوزىنىڭ شەجىرەسى»، «لەتوپيس ستوليچنوي پرەسسى»، «استانا حيكايالارى» اتتى كىتاپتارىم مەن «تۇڭعىش» اتتى سپەكتاكلىم  ەلوردانىڭ  ءبىرىنشى كۇندەرىنەن،  17 جىلدىق تاريحىنان سىر شەرتەدى.ولار وقىرماندار تاراپىنان ءوز باعاسىن العان  ەڭبەكتەر. ءقازىر «استانا حيكايالارى» اتتى اڭگىمە –كىتاپتى جازۋ ۇستىندەمىن. ودان ۇزىندىلەر جۋرنالداردا باسىلدى.وسى كىتاپتاردىڭ ىشىندە شوقتىعى بيىكتىگى «العاشقى استانالىقتار» ەنسيكوپەديالىق جيناعى. وعان  ەلباسى ن.. ءا. نازاربايەۆ باستاعان 186 العاشقى استانالىقتاردىڭ  انكەتالارى مەن ەستەلىكتەرى باسىلدى. بۇل جوبا توڭىرەگىندە ءبىز 500 دەن اسا ادامداردىڭ انكەتەلەرىن جيناپ وتىرمىز. ول  ماتەريالدار    ءالى ەكى كىتاپقا جەتەدى دەپ وتىرمىن.

ءتورتىنشى سەبەپ: cەنىمدى ارىپتەستەرىممەن بىرىگىپ  استانا قالاسىنىڭ جانە ەلىمىزدىڭ اقپارات كەڭىستىگىندە  ءوز ورىنى بار «تۇگەل مەديا» اتتى   قۋاتتى اقپاراتتىق سەرىكتەستىك  اشىپ، ونىڭ جۇمىسىن  ۇزبەي جۇرگىزىپ كەلەمىز. ۇيىمنىڭ  ۇرانى: «ءبىز جۋرناليستەر، ءبىز بىرگەمىز!»، «مى جۋرناليستى-مى ۆمەستە!» دەپ اتالادى. بىرلەستىك مىنا جۋرنالداردى شىعارادى:

1. «قازانات»
2. «قۇلىنىم»
3. «ءبىز، استانالىقتار!»
4. «ۇلى دالا قىراندارى»
5. «كەرەمەت توي»
6. «جۋرناليستەر الەمى»
7. «ۇلتتىق سپورت»

جالپى العاندا  بىرلەستىكتىڭ قۇرامىندا 15 باق-تار  بار. ءبىز بۇل مەجەدە استە  توقتاپ قالمايتىنىمىز انىق. بۇل تۇستا ايتايىن دەگەنىم وسى جۋرنالدار، باسپا ءسوز كلۋبتارى، گازەت-سايتتار ەل ەگەمەندىگىمەن استاناعا ادال  قىزمەت ىستەيدى جانە ىستەي بەرەدى.

ءتىلشى:  ءسىز ۇيىمداستىرعان جۋرناليست-قالامگەرلەردى ەسكە الۋ كەشى جالپى جۋرناليستيكا تاريحىنداعى بۇرىن-سوڭدى بولماعان جاڭا ءۇردىس. سول تۋرالى   تاراتىپ ايتىپ بەرسەڭىز....

  سادىبەك تۇگەل: يا، ءبىزدىڭ قوزعالىس تاعى ءبىر ۇلاعاتتى شارانى جۇزەگە اسىردى. ونى مەن ايتىپ ءوتۋىم كەرەك. ول – «ولاردىڭ ەسىمدەرى جۇرەگىمىزدە» – اتتى ومىردەن وتكەن دارىندى ەلوردالىق قالامگەر جۋرناليستەردى ەسكە الۋعا ارنالعان ءمانى دە ماڭىزى زور كەرەمەت كەش. ءبىرىنشى كەش 2012 جىلدىڭ 4 مامىرىندا استانا قالاسىندا ءوتتى.وندا اقسەلەۋ سەيدىمبەك، دۇكەش بايىمبەتوۆ، جۇماتاي سابىرجان ۇلى، ۆلاديمير كوچەنوۆ، تالعات ءىلىمجان، ۆلاديمير بويكو، جومارت ءابدىحالىقوۆ، رافاەل جۇمابايەۆ، ولەگ كۆياتكوۆسكيي، وكتيابر الىبەكوۆ، مادريد رىسبەكوۆ، شاكيزادا كۋتتىاياكوۆ، الماس جولتايەۆ، ءبىرجان بەلقارا باستاعان 14 ارىپتەس-جۋرناليستەردى ەسكە الدىق.

2013 جىلدىڭ 12 جەلتوقسانى كۇنى جۋرناليست قالامگەرلەرگە ارنالعان ەكىنشى كەش ەلوردانىڭ «جاستار» مادەنيەت سارايىندا جوعارى دەڭگەيدە وتكىزىلدى. وندا ەلوردامىزدىڭ دامۋىنا جانە جۋرناليستيكاعا زور ۇلەس قوسقان ارىپتەستەرىمىز اسكەن نابييەۆ، باقتىباي شاھانوۆ، ۆلاديمير گۋنداريەۆ، ەربول شايمەردەنوۆ، دۋكەنباي دوسجانوۆ، سابىرجان شۇكىروۆ، مارفۋعا بەكتەميروۆا، اندرەي تريشەچكين ،ناتاليا حاباروۆا، يۆان بالۋچيەۆسكيي تۋرالى بەينە سيۋجەتتەر كورسەتىلىپ، اسەرلى ەستەلىكتەر ايتىلدى، ۇلاعاتتى كونسەرت قويىلدى.ۇلكەن تەبىرەنىسپەن وتكەن شارادا كوزىنە جاس الىپ، كوڭىلى تولقىماعان جان بولمادى.

ءتىلشى: بۇكىل ەلگە ءمالىم، ەل ەگەمەندىگىن العان تۇستا «قايداسىڭ، قازاعىمنىڭ قازاناتى؟!»- دەپ،  ەڭ العاش قازانات تاقىرىبىن  قوزعاعان ءسىز  بولاتىنسىز؟ وعان قانداي داۋ بولۋى كەرەك؟! شىرىلداپ ءجۇرىپ  قوعامدا «قازانات» ۇعىمىن قالىپتاستىرا الدىڭىز.  ول  سىزگە وڭايعا تۇسكەن جوق.  قازانات  تاقىرىبىنا  بايلانىستى  ءسىزدىڭ ادرەسىڭىزگە  سان-الۋان پىكىرلەر ايتىلدى. بۇل «ميف» نەمەسە   «ءوزى قازانات دەگەن ءسوز قايدان  شىقتى، سادىبەك  ونى قايدان الدى» - دەپ ەزەۋرەپ، بايبالام سالۋشىلار كەزدەستى.   ولاردىڭ اراسىندا، وكىنىشكە وراي ءبىلىمى تاياز، قازاقتىڭ تاريحىنان ماقۇرىم  عالىمداردا بولدى.  مەن وعان كۋامىن.   ءسىزدىڭ الدىڭىزدا،  سول كەزدە ۇلكەن جاۋاپتى مىندەت تۇردى.  كورەالماۋشىلىقپەن سىني دا سىناي قاراعاندارعا تويتارىس بەرۋ جانە   «قازانات» ۇعىمىن دالەلدەپ  شىعۋىڭىز اسا  قاجەت ەدى. كوپ ىزدەنىس پەن زەرتتەۋدىڭ ناتيجەسىندە  ءسىز   جەڭىسكە قول جەتكىزىپ، بيىكتەن كورىنە ءبىلدىڭىڭىز،  ءبىر سوزبەن تۇيىندەگەندە  الامان  دودادا  توپتى جاردىڭىز!  سول تۋرالى ءوز اۋىزىڭىزدان ەستىگەنىمىز دۇرىس بولار ەدى.....

 سادىبەك تۇگەل: مەن، «قازانات» ءسوزىن ەڭ العاش  اكەم تۇگەلدەن   بەس  جاسىمدا  1960 جىلى ەستىدىم.

-«جىگىتتەر، مىناۋ ۇلان عايىر ۇلى دالانى التايدان-اتىراۋعا، ۇلىتاۋدان-الاتاۋعا دەيىن   ۇشى قيىرسىز سوزىلىپ جاتقان كەڭىستىكتىكتى  اتا –بابالارىمىز جاياۋ  ءجۇرىپ، شوقپاردى بەلدەرىنە قىستىرىپ ءجۇرىپ قورعادى ما؟  ولاي ويلاساڭدار مۇلدەم  قاتەلەسىزدەر. ءبىزدىڭ باتىرلار جەردى، ەلدى، تۋعان وتاندى اتتاردىڭ  ۇستىندە ءجۇرىپ قورعادى. اتتار بولعاندا جاۋىنگەر  قازاناتتاردىڭ ۇستىندە ءجۇرىپ، كۇندىز كۇلكى، تۇندە ۇيقى كورمەي،  بويلارىنداعى جاندارىن بەرسە دە، ۇلتاراقتاي جەرلەرىن  بەرمەي قورعادى ەمەس پە؟!   سوندىقتان  دا بىزدەر،  قازاقتار قازاناتتارعا قارىزدارمىز.  قازاناتاردى قازاققا قايتارىپ،  ولاردى تۇلەتۋىمىز  كەرەك» -  دەپ مارقۇم اكەمىز  قازاناتتاردى  وتە جوعارى باعالاپ، وسيەت ءسوز قالدىرعان. ال،  ءبىز  اكەنىڭ سول  وسيەتىن  ورىنداپ،  ەل يگىلىگىنە  جاراتا بىلدىك.

 2004 جىلى  «فوليانت» باسپاحاناسىنان  باسىلىپ  جارىققا شىققان  «قايداسىڭ قازاعىمنىڭ قازاناتى؟!» - دەگەن كىتابىمدا – «مەن قازاعىمنىڭ قازاناتىن ىزدەپ جۇرگەن جانمىن! قازانات حالقىمىزدىڭ قاناتى، قورعانى، ايبىنى بولعانى راس. قازاناتى بولعاندا حالىق قور بولماعان! ايگىلى فيلوسوف جازۋشى اعامىز اسقار سۇلەيمەنوۆ: «وسى باسقالار قايدان جارالسىن، مەيلى مايمىلدان بولسىن، شاتاعىم جوق. ءدال ءبىزدىڭ قازاق جىلقىدان، تۇلپاردان تۋعان!. جازۋشى ءسوزىنىڭ جانى بار. قازاق – جىلقى مىنەزدى، رۋحى بيىك، ەر حالىق! قازانات – قازاقتىڭ ساحاراسى، ۇلى دالاسىنىڭ ەكىنشى ەسىمى. وسىنشاما كەڭ دالانى مەڭگەرۋ ءۇشىن، وسىنشاما شالعايلىقتى قاۋسىرۋ ءۇشىن تەك قازاناتتىڭ عانا جالى مەن بەلى، تۇياعىنىڭ جەلى كەرەك بولدى. بۇل سوزىمە تاريح – كۋا» - دەپ جازدىم.

 مەنىڭ زەرتتەۋىمدە،  قازانات – الىس جورىقتارعا مىنەتىن  جاۋىنگەر جىلقىلار، ازىناعان ايعىرلار!

             قازانات تۋرالى  1885 جىلى   بىلىكتى ورىس زەرتتەۋشىسى، جىلقى تاريحىنىڭ بىلگىرى ۆ.فيرسوۆ  بىلاي دەپ جازدى: «قازاقتار قازاناتتى بارلىعىنان جوعارى قويادى. قازاناتتىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن باعالايتىنى سونشالىق ايعىرىن سۇرامايدى دا. سەبەبى قازاق بيەسىنىڭ تۇقىمى تۇراقتى باسقالارمەن قوسىلعاندا، تەك سولاردىڭ جاقسى قاسيەتتەرىن الادى. وزىنىكىن دە جوعالتپايدى. سوندىقتان دا جەرگىلىكتى حالىق قازاناتتارعا جوعارى سەنىممەن قارايدى».  2006 جىلى  پاراساتتى ازامات  كەنەس راقىشيەۆپەن  بىرگە  جازىپ «تايماس»  باسپا ۇيىنەن  ءۇش تىلدە  جارىققا شىققان «قازانات»  كىتاپ-ەنسيكلوپەدياسى تمد ەلدەرى اراسىندا  موسكۆا قالاسىندا وتكىزىلگەن  «كىتاپ ونەرى» - اتتى   بەدەلدى حالىقارالىق بايقاۋدىڭ  جەڭىمپازى بولىپ تانىلدى.  ەلىمىزگە ۇلكەن ابىروي اكەلدى.  سوندا، بەدەلدى حالىقارالىق  بايقاۋدىڭ قورىتىندىسىنا ارنالعان  كونفەرەنسيا مىنبەسىنەن  تانىمال ەجەلگى تۇركى  مادەنيەتىنىڭ زەرتەۋشىسى، ەتنوگراف، ازەربايجاندىق عالىم اعامىز  شىڭعىس ءالي ۇلى بىلاي دەگەن ەدى: -«وسى  كىتاپتى شىعارۋ ارقىلى قازاقتار  ەرلەدى.  مەن ولاردىڭ ەڭبەكتەرىنە  ءتانتىمىن.   قازانات  ۇعىمى  بۇكىل تۇركى جۇرتىنا  ورتاق. ول- جەڭىس جىلقىسى، جاۋىنگەر جىلقى دەگەندى بىلدىرەدى. ورىسشىلاعاندا «پوبەدونوسنىي  كون. كون-رىسار دەپ اتالادى. قازانات كىتابىنىڭ  تۇركى تاريحىمەن  تابيعاتتىڭ ادامزاتقا عاجايىپ سىيلىعى جىلقى الەمىن  زەرتتەۋ دە الاتىن ورنى ەرەكشە». سول جولى  تۇركى دۇنيەسىنىڭ ءبىلىمدى دە بىلگىرى شىڭعىس اعا ىشتەرى تار،وقىعاندارى تاياز، ءبىزدىڭ كەيبىر عالىمسىماقتارعا  ويسىراتا  جاۋاپ بەردى: «كىمدەر ولار  قازانات ءسوزىن - كوتەلعا اۋدارىپ، ەسى كەتىپ، اداسىپ  جۇرگەندەر. ولار عالىمدار ەمەس - شالاجانسارلار. ديپلومدارىن  قوقىس سالاتىنعا تاستاسىن. قازاناتقا ءتىل تيگىزبەسىن. قازانات بىلگەن جانە تۇسىنگەن  جانعا ەڭ  قاستەرلى، ەڭ  قاجەتتى ۇعىم بولىپ  تابىلادى».  بۇدان ارتىق  قازاناتقا قانداي باعا بەرۋگە بولادى؟!  يا   قازانات - قازاق باتىرلارىنىڭ   جاۋىنگەرلىك اتى.   تاريحتان  قوزعاعاندا قازاناتتىڭ دەنە ءبىتىمى باسقالاردان ءىرى،  شوقتىعى بيىك، ومىراۋلى،  كەڭ كەۋدەلى، الىس مىنىسكە   وتە بەرىك،  شابىسقا جۇيرىك، دودادا ەشكىمگە دەس بەرمەيتىن ناعىز   ەر اتى بولىپ سانالعان. بۇدان شىعاتىن قورىتىندى: زامانىندا   بار قازاقتىڭ  قازىناسى مەن ىرىسى، بەرەكەسى مەن  ايبىنى جانە   باتىرلارىمىزدىڭ  قولقاناتى مەن سەنىمدى سەرىگى  اتانعان، ءارتۇرلى جاعدايلارمەن كەيىنگى  عاسىرلاردى  ۇمتىلا، جوعالا باستاعان  قازاناتتارىمىزدى  قايتا تۇلەتىپ- تابۋدا، قايتارۋدا، وعان وڭدى كوزقاراس  جاساۋدا   ءبىر وزىمىزگە  ءبىر ينستيتۋت اتقاراتىن جۇمىستى  ىستەۋگە تۋرا كەلدى. ايتا كەتۋ كەرەك،  «قازانات» كىتابى   ەلىمىز بويىنشا 2006 جىلدىڭ ەڭ ۇزدىك باسىلىمى رەتىندە تاريحتا قالدى. بۇعان قالاي قۋانبايسىڭ! قالاي ماقتانبايسىڭ! رەتى كەلگەن ساتتە   تاعى ءبىر  جاقسىلىقتى ايتا كەتۋدى  ءجون ساناپ تۇرمىن. «جاقسىنىڭ  جاقسىلىعىن ايت نۇرى –تاسىسىن دەمەي مە!» ءبىزدىڭ قازاق. 2004 جىلدىڭ 15 قاراشاسى كۇنى   جاڭا ەلوردامىز-استانا قالاسىنىڭ قاليبەك قۋانىشبايەۆ اتىنداعى دراما تەاترىندا    مەنىڭ    «كوك كۇمبەزدى – استانا» - «استانا – گورود سولنەچنوي مەچتى»  جانە  «قايداسىڭ، قازاعىمنىڭ قازاناتى؟!» - «دجيگيتى ي ارگىماكي  كازاحستانا» اتتى  قازاق جانە ورىس تىلدەرىندە شىققان قوس كىتابىمنىڭ  تۇساۋكەسەرى  وتكىزىلدى. ول جيىنعا  مەملەكەت قايراتكەرلەرى،  عالىمدار، تاريحشىلار،   جازۋشىلار، جۋرناليستەر، كىتاپ وقىرماندارى قاتىستى.تۇساۋكەسەر   بۇقارالىق اقپاراتتا   كەڭ ناسيحاتتالدى. سونىڭ ناتيجەسى دە بولار  ەرتەڭىندە  كەڭەس راقىشيەۆ  ءوزى  ساعان تەلەفون شالىپ، كىتاپقا بايلانىستى كەزدەسۋدى قالادى. «اعا، ءسىزدىڭ  «قايداسىڭ، قازاعىمنىڭ قازاناتى؟!»- «دجيگيتى ي ارگىماكي  كازاحستانا» دەپ اتالاتىن شىعارماڭىزدى وقىپ شىقتىم. ماعان ۇنادى. جازا الادى ەكەنسىز. بۇل ورايدا مەنىڭ ناقتى  ۇسىنىسىم بار. وسى تاقىرىپتى ودان ءارى  جالعاستىرۋ  قاجەت سياقتى. اشىعىن ايتۋ كەرەك جىلقى تۋرالى كوپ ايتامىز، ءبىراق بىزدە بۇل باعىتتا  ادەبيەتتەر وتە از. ءتىپتى جوقتىڭ قاسى دەۋگە بولادى. جىلقى الەمىنە  ارنالعان   تولىققاندى، ۇلكەن  ەنسيكلوپەديا-كىتاپ  شاعارساق دەپ ويلايمىن. سونى  ءسىز جازساڭىز دۇرىس بولار ەدى. وسى تاقىرىپتا  جازۋ  ءسىزدىڭ قولىڭىزدان كەلەدى ەكەن» دەپ تىلەگىن ءبىلدىردى. -«كەڭەس باۋىرىم،  مەن   جازۋعا دايىنمىن.  بىرىنشىدەن،  بۇعان كوپ ىزدەنىپ، كوپ ەڭبەكتەنۋ قاجەت.  ونى  مەن ءوز موينىما الامىن.  ەكىنشىدەن، باسپاحانادان باسىپ  شىعارۋ ءۇشىن قاراجات كەرەك دەگەنىڭە، كەڭەس، باسىلىم شىعىنىن مەن كوتەرەمىن دەپ نىق جاۋاپ قاتتى».  كەڭەس راقىشيەۆ سوزىندە تۇراتىن ازامات ەكەن. ايتقان ۋادەسىن تولىعىمەن ورىنداپ شىقتى.  ءقازىر بەستسەللەرگە اينالعان  «قازانات» كىتاپ –ەنسيكلوپەدياسى وسىلاي   ومىرگە كەلدى.

ءتىلشى: ۇلى دالامىزدىڭ داڭقتى تۇلپارى، نەبىر اتاقتى اقىن-جىراۋلاردىڭ  جىر-داستاندارىنا ارقاۋ بولعان قۇلاگەرگە ەسكەرتكىش   تۇرعىزۋىڭىز ۇلت رۋحانياتىنداعى  ۇلى  وقيعا بولدى. باسىڭىزدى بايگەگە تىگىپ،  دۇنيە-مۇلكىڭىزدى لومباردقا  وتكىزىپ، نارتاۋەكەلگە سالدىڭىز. سونىمەن، لومباردقا جۇگىنۋىڭىزگە كىم ءسىزدى ماجبۇرلەدى؟! وسىنداي  فاناتيزم نەگە كەرەك؟ وقىرماندارعا تۇسىنىكتى بولۋ ءۇشىن تولىعىراق ايتىپ بەرسەڭىز...

سادىبەك تۇگەل:– جاعداي ماجبۇرلەدى. جىگىتتەرمەن الدىن الا كەڭەسكەسىن، ولاردىڭ ۋادەلەرىنە وراي بۇل جۇمىستى 2008 جىلدىڭ سوڭعى ايلارىندا باستاپ كەتتىم. يدەيا ماقۇلداندى، جوسپار جاسالىندى، ونداعان ەسكيزدىڭ نۇسقالارى ىستەلىندى، وعان تانىمال ازاماتتار قاتىستى. بەلگىلى ارحيتەكتور سۇلتان يليايەۆ جاساعان ۆاريانتتى ق ر اقپارات ءمينيسترى مۇحتار قۇل-مۇحاممەد باسقارعان مەملەكەتتىك كوميسسيا 2009جىلدىڭ قاڭتار ايىندا بەكىتتى. بىرنەشە دوڭگەلەك ۇستەل باسىنداعى باس قوسۋلار، جينالىستار، ەكسپەديسيالار وتكىزىلدى. وعان ەلىمىزدىڭ جاقسىلارى مەن جايساڭدارى قاتىستى. الدىمەن ءاربىر قۇرىلىس نىساندارىنا ءتان گەودەزيا، جوبالاۋ، جەر ماسەلەلەرى قارالىپ، شەشىلدى. نە كەرەك، بىشكەكتە قىرعىز ەلىنىڭ اتاقتى ساۋلەتشىسى، پروفەسسور بولاتبەك سادىقوۆتىڭ شەبەرحاناسىندا قۇلاگەردىڭ ءمۇسىنىن جاساۋدامىز، وعان ءۇش ەلدىڭ شەبەرلەرى قاتىسۋدا، قازاقستاندا قۇرىلىسشىلار ەسكەرتكىشتىڭ فۋندامەنتىنە بەتون قۇيۋدا جانە تاعى باسقا ۇلكەندى-كىشىلى قاراجات تىلەيتىن جۇمىستار جۇرگىزىلۋدە. كۇنتۇزبەگە سايكەس،ولاردى قارجىلاندىرۋ كەرەك. اقشا جوق. ءبىز، الەمدىك قاراجات داعدارىسىنا تاپ بولدىق. ۋادەلەرىن ۇيىپ-توگىپ بەرگەن جىگىتتەر، داعدارىستىڭ سالدارىنان سۋى تارتىلعان وزەندەردەگى بالىقتارداي قاربالاڭداپ قالدى. ەندى قايتتىك. داعدارىستى توسساق، ەسكەرتكىش سالىنبايدى. سوندىقتان، ماعان  جىگىتتىك  نارتاۋەكەلگە بارۋعا تۋرا كەلدى. سونىڭ ارقاسىندا ، قۇلاگەر ەسكەرتكىشى   مەجەلەنگەن مەرزىمىندە  سالىنىپ، مەن ەل الدىنداعى ۋادەمدى ورىنداپ شىقتىم.

ءتىلشى: سادىبەك اعا، ءسىز  ۇلتتىق  ات سپورتى فەدەراسياسىنىڭ  نەگىزىن قالاۋشى،  ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى قاۋىمداستىعىنىڭ ومىرگە كەلۋىنە ۇيىتقى بولعان ازاماتتاردىڭ ءبىرىسىز؟  ۇلتتىق سپورت تۋرا­لى مولىنان ايتىپ بەرۋىڭىزدى قالاپ وتىرمىن؟

سادىبەك تۇگەل: – قازاق ۇلتىنىڭ ۇلىلىعىن، قازاق حالقىنىڭ دانالىعىن، قازاق ەلىنىڭ ەلدىگىن الەمگە پاش ەتەتىن مادەنيەتى مەن ءسالت-داستۇرى بولسا، سونىڭ ەڭ باستى­سى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرى، ۇلتتىق سپورت ويىندارى بولىپ تابىلادى دەپ ەسەپتەيمىز. ۇلتتىق سپورتتىڭ مىڭ جىلدان بەرى كوپ تاريحى بار.

الامان بايگە، توق بايگە، جورعا جارىس، قۇنان بايگە، كوكپار، قىز قۋۋ، ات ۇستىندەگى سايىس (اۋدارىسپاق ويىنى)، تەڭگە الۋ، جام­بى اتۋ، قامشىگەرلىك، ساياساتكەرلىك، تۇيە جارىس – جەل­مايا، قازاقشا كۇرەس، جەكپە-جەك، توعىزقۇمالاق جانە تاعى باسقا سپورت تۇرلەرى سوناۋ ىقىلىم زاماننان بەرى تۋعان حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ، ۇلى اقىنىمىز جۇبان مولداعالييەۆ ايتقانداي «مىڭ ءولىپ، مىڭ ءتىرىلىپ» كەلەدى.

تۇيىندەپ ايتساق، ۇلتتىق سپورت – ۇلى دالا مادەنيەتىنىڭ تەمىرقازىعى. ال، مادەنيەت – ۇلت رۋحى، بولمىسى!

ۇلتتىق سپورتىمىز – ەكى مىڭجىلدىق تاريحىندا، مەنىڭ زەرتتەۋىمدە 4 كەزەڭدى باستان كەشىرىپ وتىر.

1-كەزەڭ: ءداۋىرىمىزدىڭ 6-عاسىرىنان – 18 عاسىر ارالىعىن قامتيدى. تۇرىك قاعاناتى، دەشتى قىپشاق، التىن وردا، قازاق حاندىعىنىڭ دامۋ تۇسى 13 عاسىرعا سوزىلعان كوشپەندىلەر سپورتىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى.

2-كەزەڭ: رەسەي يمپەرياسىنىڭ قاراماعىندا بودان بولعان تۇسىمىزداعى ۇلتتىق سپورت تۇرلەرىنىڭ دامۋى. تولىق 18، 19 عاسىرلارمەن مەن 20 عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى – 217 جىل. بايتال تۇرعى باس قايعى زامان.

3-كەزەڭ: قازان توڭكەرىسى بولعان 1917 جىلدان – 1991 جىلدار سوۆەتتەر وداعى تاراعانعا دەيىن – 74 جىل ارالىعى. ۇلتتىق سپورتىمىزدىڭ – كولەڭكەدەگى ءشوپ سياقتى دامۋى.

4-كەزەڭ: قازاقتىڭ تاۋەلسىزدىك العان 1991 جىلدىڭ 16 جەلتوقساننان بۇگىنگى كۇنگە دەيىنگى ارالىق.

ۇلتتىق سپورتتىڭ ايىنىڭ وڭىنان تۋىپ، جۇلدىزىنىڭ جارقىراي باستاۋى.

ءتىلشى: دۇرىس ايتاسىز. «ات سپورتى» ويىندارىنىڭ جاندانعان كەزى سوڭعى جىلدارى عانا ەمەس پە؟ ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرىنىڭ فەدەراسياسى قاشان قۇرىلدى؟ تۇڭعىش اتبەگىلەر . قۇرىلتايى. قاشان وتكىزىلدى؟

سادىبەك تۇگەل: جوعارىدا ايتىپ وتكەنىمدەي ۇلتتىق سپور­ت ەل تاۋەلسىزدىگىنىڭ ارقاسىندا وتكەن توقسانىنشى جىلداردىڭ باسىندا قولعا الىنا باستالدى. ونى كوتەرگەن ايىپ قۇسايىنوۆ، بوشاي كىتاپبايەۆ، ءاناتولى قۇلنازاروۆ، سايلاۋ تۇرىسكەلدين، بەردىبەك ساپاربايەۆ، يمانعالي تاسماعامبەتوۆ، امالبەك تشانوۆ، سەرىك ۇمبەتوۆ سىن­دى ازاماتتار. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ كوپتەگەن وب­لىستارىندا ات سپورتى ويىندارى ءجيى وتكىزىلە باستا­دى. سول تۇستا ۇلتتىق ونەرگە سۋساپ قالعان قاۋىمنىڭ تاماشالاعانى اسا ءبىر كەرەمەت بولاتىن.

ءوز باسىم سونداي ءىرى جارىستاردىڭ بەل ورتاسىندا ءجۇردىم، ءبىرتالايىن ۇيىمداستىردىم. وسى ماقساتپەن 1994 جىلى شىعىس قازاقستاننان الماتىعا ارنايى كوشىپ كەلدىم. سول ۋاقىتتاردا بەلگىلى ادامداردىڭ مە­رەيتويلارىن وتكىزۋ داستۇرگە اينالدى دا، ات ويىندارى جانداندى.

قايتا تۇلەپ جاتقان ۇلتتىق ويىنداردىڭ بەلگىلى جۇيەسى، بەكىتىلگەن ەرەجەسى بولماعاندىقتان، كوپتەگەن ولقىلىقتار كەتتى. اۋدارىسپاق، كوكپار وي­ىندارى وتكىزۋگە قارسىلار دا تابىلىپ، اياقتان شالۋ­شىلار كوپ بولدى. بۇلاي جۇرە بەرسە، ات سپورتى جا­ستاردى قىزىقتىرۋدان قالا ما دەپ قورىقتىق.

بەلگىلى ءبىر جۇيە، ەرەجەگە باعىنباعان ءىستىڭ كەتەۋى كەتەتىنىن ءتۇسىنىپ، 1995 جىلدىڭ قاڭتارىندا جاستار ءىسى، تۋريزم جانە سپورت مينيسترىنە حات جازدىم:

ق ر جاستار ءىسى، تۋريزم جانە سپورت

ءمينيسترى ب.س. ءايتىموۆا حانىمعا

ۇسىنىس حات

قۇرمەتتى ءبىرعانىم سارى قىزى!

تاۋەلسىز مەملەكەت بولعانىمىزعا ءۇش جىل تو­لىپ، ءتورتىنشى جىلعا اياق باستى. ەگەمەندىگىمىزگە ساي سپورتتىڭ وليمپيادالىق تۇرلەرى وسىپ-وركەندەۋ كەزەڭىن باستان كەشىرۋدە. ۇكىمەت تاراپىنان قاجەتتى قاراجات ءبولىنىپ، سپورت كەشەندەرى كوپتەپ سالىنۋ­دا. بۇل ءسوزسىز قۋانارلىق جاعداي.

وكىنىشكە وراي، مىڭ جىلدىق تاريحى بار، حالقىمىزبەن بىرگە جاساپ كەلە جاتقان ءتول سپورتىمىز – ۇلتتىق ات ويىندارىمىز – الامان بايگە، توق بايگە، قۇنان جارىس، جورعا جارىس، كوكپار، تەڭگە الۋ، قىز قۋۋ، اۋدارىسپاق جانە باسقا تۇرلەرى كوزگە ىلىنبەي، ۇمىت قالىپ تۇر. ايتايىن دەگەنىم، حالىقتا وسى سپورت تۇرىنە دەگەن ۇلكەن قۇلشىنىس بار، ءبىراق ونى قولدايتىن سپورت باسشىلارىندا، اكىمدەردە قۇلىق جوق.

ولار ۇلتتىق ويىندارىمىزعا ۇركە قارايدى، سپورت ءتۇرى دەپ سانامايدى. مەن ولاردى ماڭگۇرتتەر دەپ سانايمىن. نەگىزگى كەمشىلىك – ەرەجەلەردىڭ جوقتىعى. سىزدەن سۇرارىم، ءبىز دايىنداعان قازاق ۇلتتىق ات سپورتىنىڭ بارلىق تۇرلەرىنىڭ ەرەجەسىن زاڭدى تۇردە بەكىتۋگە جانە ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرى فەدەراسياسىن قۇرۋعا ات سالىسۋىڭىز بولىپ تابى­لادى.

قۇرمەتپەن،

ۇلتتىق ات سپورتىنىڭ

جاناشىرى، اتبەگى                                                                                    سادىبەك تۇگەل

15 قاڭتار 1995 جىل.

الماتى قالاسى.

ابىروي بولعاندا بۇل حات مينيسترلىكتىڭ سول كەزدەگى ءبولىم مەڭگەرۋشىسى ەلسيار قاناعاتوۆتىڭ قولىنا ءتيدى. بىزدەرگە سول تۇستا شىن نيەتىمەن كومەك جاساعان ەلسيار باۋىرعا ءالى كۇنى العىسىمىز شەكسىز. مەن، جارىققا شىققان ەكى كىتابىم دا ول تۋرالى جا­زىپ، راحمەتىمدى ءبىلدىردىم. ءالى دە جۇرگەن جەردە، گا­زەت، جۋرنالداردا، راديو، تەليەۆيدەنيالاردا ايتىپ كەلەمىن.

ويتكەنى، ول ۇمىتىلمايتىن جاعداي. ال، ءوز كەزەڭىندە ەلسيار باۋىرىمىز مەنىڭ وسى ۇسىنىس – حا­تىم تۋرالى جۇرەكجاردى تىلەگىن ەلگە جەتكىزۋدە. ول ءۇشىن دە وعان مىڭ دا ءبىر العىس ايتامىن. بۇل دەگەنىڭىز ونىڭ ادىلدىگىن، ادالدىعىن بىلدىرەدى. تىلەگىم،بالالارى مەن نەمەرەلەرىنىڭ قىزىعىن كورسىن.

سونىمەن، مەنىڭ حاتىمنىڭ نەگىزىندە قيلان نۇرتازينوۆ، كەندەباي ابىشيەۆ سىندى ءبىرقاتار جىگىتتەر تىزە قوسىپ، اقىرىندا ۇلتتىق ويىندار ەرەجەلەرىنىڭ العاشقى نۇسقاسىن جازدىق. سوسىن ەرەجەلەر دايىن بولعانان كەيىن 1996 جىلدىڭ 1 ناۋرىزىندا الماتى قالاسىندا تۇڭعىش رەت قازاق اتبەگىلەرىنىڭ قۇرىلتاي كونفەرەنسياسى ۇيىمداستىردىق. بۇل كۇن – ۇلتتىق ات سپورتى تۇرلەرىنىڭ فەدەراسياسى ءۇشىن تاريحي داتا بو­لىپ ەستە قالدى.

ءتىلشى: ساكە، مەنىڭ ەلدەن جانە ەلسيار مىرزادان ەستىگەن ءسىزدىڭ تاريحي حاتىڭىزدىڭ سىرىنا ەندى قانىق بولىپ تۇرمىن. وتە باعالى ۇسىنىس. ال، ۇلتتىق ات سپورتى فەدەراسياسىن الماتىدان – استاناعا قالاي اكەلگەنىڭىز تۋرالى دا بىلگىمىز كەلەدى.

سادىبەك تۇگەل: ەكى عاسىردىڭ توعىسىندا حالقىمىزدىڭ تاري­حىندا ەرەكشە ورىن الاتىن ۇلى وقيعا بولدى. ول ەلوردامىزدىڭ الماتىدان – استاناعا كوشۋى ەدى. مەن سول ۇلى كوشپەن العاشقىلاردىڭ ءبىرى بولىپ الماتى­دان استاناعا قىزمەت اۋىستىردىم. استانا قالاسىنىڭ تۇڭعىش باسپا ءسوز حاتشىسى بولىپ تاعايىندالدىم.

وسى كەزەڭدە فەدەراسيامىزدىڭ جۇمىسى توقىراپ، جەتىمسىرەپ قالدى. ويتكەنى، ادامدارسىز جۇمىس جۇرە مە؟ نە ىستەۋ كەرەك؟ ويلانىپ، اقىلداسىپ فەدەراسيانىڭ ءوفيسىن الماتىدان – استاناعا اكەلۋ كەرەك دەپ شەشىم قابىلدادىم.

بۇل ساتتە ماعان اعالىق كومەگىن بەرىپ، قولداۋ كورسەتىپ، قازاقتىڭ ءبىرتۋار ازا­ماتى، تاۋ تۇلعا قۇلنازاروۆ ءاناتولى قوجىكەن ۇلى. ول كىسىگە فەدەراسياداعى جاعدايدى ايتىپ، تەلەفون سوقتىم. اعام بىردەن قولداي كەتتى. وسى ايتقاندارىمدى قاعازعا ءتۇسىرىپ، ماعان جىبەر، مەن قولدايمىن دەدى. مەن، مىنا تومەندەگى حاتتى ا.ق. قۇلنازاروۆتىڭ اتىنا ورىس تىلىندە جولدادىم.

مينيسترۋ تۋريزما ي سپورتا رك

گوسپودينۋ كۋلنازاروۆۋ ا. ك.

پرەدلوجەنيە

ۋۆاجاەمىي اناتوليي كاجىكەنوۆيچ!

يا، ياۆليايۋس رۋكوۆوديتەلەم پرەسس-سلۋجبى گورودا استا­نى – ستوليسى، ۆىبراننوي، وسنوۆاننوي ي ستروياششەيسيا سا­ميم پرەزيدەنتوم سترانى – ن.ا.نازاربايەۆىم. كاك ۆى زناەتە، س 1980 گودا يا اكتيۆنو ۋچاستۆۋيۋ ۆ شيروكوم رازۆي­تيي، سيستەماتيزاسيي، پروۆەدەنيي پو سپەسيالنىم پراۆي­لام ناشەگو ناسيونالنوگو دوستويانيا، پرەكراسنىح ترادي­سيي – الامان بايگە، توك بايگە، جورگا جارىس، سايىس، كىز كۋۋ، تەنگە الۋ، كوكپار.

ۆ سۆيازي س ەتيم پروشۋ ۆاس پەريەۆەستي سەنترالنىي شتاب فەدەراسيي ناسيونالنىح ۆيدوۆ كوننوگو سپورتا ۆ ستوليسۋ – گورود استانۋ. ۆ نوۆوي ستوليسە يا پروۆەل نەكو­تورىە پودگوتوۆيتەلنىە رابوتى پو ەتومۋ ۆوپروسۋ. سو­بيرايۋ ي پروۆوجۋ سوۆەششانيە س نەراۆنودۋشنىمي ك كوننومۋ سپورتۋ ليۋدمي. وني پوددەرجيۆايۋت، موە پرەدلوجەنيە.

سرەدي نيح كايرات نازاربايەۆ، كەنتال يسلاموۆ، ابسامات بايبەكوۆ. يا ۆەريۋ، چتو ەتي ليۋدي ۆ بۋدۋششەم ۆنەسۋت سۆوي ۆكلاد ۆ رازۆيتيە ناسيونالنىح ۆيدوۆ كوننوگو سپورتا ي بۋدۋت ۆەرنى تراديسيام ناشيح پرەدكوۆ. ي پوەتومۋ-تو يا پوزۆال يح پرينيات اكتيۆنوە ۋچاستيە ۆ رابوتە فەدەراسيي ناسيونالنىح ۆيدوۆ كوننوگو سپورتا.

ۆ سۆيازي س ەتيم پرو­شۋ ۆاس ناپراۆيت يز الماتى ۆ استانۋ نەكوتورىح چلەنوۆ پرەزيديۋما فەدەراسيي. سەل ۆسترەچي – وبسۋجدەنيە ي ۋت­ۆەرجدەنيە سوريەۆنوۆانيي پو ناسيونالنىم ۆيدام كوننوگو سپورتا نا 1999 گود ي پروۆەدەنيا سەزدا فەدەراسيي، ۆىبورى رۋكوۆودياششيح ورگانوۆ، ورگانيزاسيا گولوۆنوگو وفيسا ۆ گورودە استانە.

س ۋۆاجەنيەم، اتبەگى – رۋكوۆوديتەل

پرەسس-سلۋجبى اكيما گورودا استانى                                                 سادىبەك تۋگەل

5 دە