"قازاق حاندىعىنا 550 جىل" شىعارماكشىلىق بايگەسىنە 

«چەلوۆەك - يگرۋشكا بوگا. ەتومۋ - تو ي نادو سلەدوۆات. نادو جيت يگرايا.»

پلاتون

بۇگىن ول ەرەكشە كوڭىلدى ءجۇر. مۇرىن استىنان ەشكىمگە بەلگىسىز ءاندى ىڭىلداپ ايتىپ، ءپاتىرىنىڭ ەسكى الدىنداعى مەكتەپ اۋلاسىنا قاراعان تەرەزەسىن ايقارا اشىپ تاستاعانى؛ بولمەگە ەركەلەي ەنگەن سامالعا موينىن، كوكىرەگىن ايمالاتىپ، قانشاما كۇنگى مۇڭنان سەرپىلىپ، ارقاسىنا قانات بىتكەندەي قولىن كوككە سوزىپ كەرىلگەنى؛ توسەگىن جيناپ جاتقاندا كورپە-جاستىعىنداعى القىزىل راۋشان گۇلدەردىڭ قانىق بوياۋىن العاش كورگەندەي قولىمەن قايتا-قايتا سيپاي بەرگەنى؛ تەاتردان كەلەتىن ارىپتەستەرىنە ساقتاپ جۇرگەن تاتتىلەرمەن ءشاي ىشكەنى، ەرەكشە ىقتيارلىقپەن ىدىستاردى جۋىپ، قولايناعا قاراعانداي ءار تارەلكەدەن ءوز بەينەسىن ىزدەگەنى — اكتريسانىڭ جۇرەگىندە توسىننان ويانعان ومىرگە دەگەن قۇلشىنىس ساۋلەسىن اڭعارتقانداي؛ قالاي بولعاندا دا بۇگىنگى كوڭىل-كۇي تەرەزەدەن توگىلگەن كۇن شۋاعى سىندى ەكى بولمەلى پاتەردى نۇرلاندىرىپ جىبەرگەن. ءبىراق ۇڭىرەيگەن قوس بولمە كورەر كوزگە سونشالىقتى ادەمى ەمەس تە ەدى. بىر-ەكى ورىندىق، جۇپىنى ستول، ەڭسەڭدى ەزەتىن اقشىل-قوڭىر ءتۇستى قابىرعالار، جالقى تەرەزە. توردە ءىلىنىپ تۇرعان ساعات شەتى جوق دالىزدە اياعىن سىلتىپ باسقان ادامنىڭ ءجۇرىسى سىندى «تىق-تۇق» ەتكەن دىبىس شىعارىپ، جالعىز باستى ايەلدىڭ جۇرەك سوعىسىن ەسەپتەپ تۇرعانداي. اكتريسا ۇيقىسىز تۇندەرىندە ساعاتتىڭ وسى ءۇنىن ءسات ساناپ جاقىنداپ كەلە جاتقان ءولىم قادامدارى ما دەپ ويلايتىن، كەيدە وزدىگىنەن جيىلەپ، شاۋىپ كەلە جاتقان ات تۇياعىنىڭ دۇبىرىنە ۇلاسىپ، كوز الدىنا اجال ەلەسىن اكەلۋشى ەدى. ساعاتتىڭ وڭ جاعىندا اكتريسانىڭ بىلايعى ءومىرىن ءجىتى قاداعالاپ تۇرعان مارقۇم اتا-اناسىنىڭ ەسكى سۋرەتى ىلىنگەن. ولار دەمىن ىشىنە تارتىپ، ءبىر نۇكتەدەن كوز الماستان جىميادى. بۇنىڭ ءبارى جالعىزدىقتىڭ ازابىن شەگىپ جۇرگەن اكتريسانى زەرىكتىرگەن دەكوراسيا بولعانمەن، بۇگىن ول وسىنشالىقتى سۇرىقسىز پاتەردىڭ ادەمىلىگىن ەندى تاپقانداي كەۋدەسىن شاتتىق كەرنەپ، كوڭىلى كوتەرىڭكى ءجۇر. اكتريسا شاي قۇيىلعان كرۋجكاسىنىڭ قۇلاعىن سۇيرىكتەي ساۋساعىمەن قىسىپ، اشىق تەرەزەنىڭ الدىنا كەلدى. كوكتەمنىڭ كەلگەنىنە ماداق ايتقان قۇستار دامىلسىز سايراۋدا. ول جانىن جادىراتقان قوڭىر لەپپەن تىنىستاپ، شايىنە ەرىنىن تيگىزە مەكتەپ جاققا كوز سالدى. مەكتەپ اۋلاسىندا اسىر سالىپ جۇرگەن وقۋشىلار دا بۇگىنگى ەرەكشە كۇنگە ءوز ۇلەسىن قوسقىسى كەلگەندەي شات-شادىمان. ءبىر كەزدە قوڭىراۋ سوعىلىپ، جاڭبىر دابىلىن ەستىپ، يلەۋگە اسىققان قۇمىرسقالارداي بارلىعى مەكتەپتىڭ ىشىنە ەنىپ كەتتى. ۇلكەن الاڭدا قولىنا قۋىرشاعىن ۇستاپ، الاڭسىز اتكەنشەك تەپكەن كىشكەنتاي قىزدىڭ شاشىمەن ويناعان جالعىزدىق جەلى عانا قالعان. نەگە ەكەنى بەلگىسىز، وسىناۋ سان-الۋان بوياۋى تامىلجىعان الەمنىڭ ورتاسىندا بەلگىسىز ءاندى ىڭىلداپ، قۋىرشاعىن تەربەتكەن ءبۇلدىرشىن قىز اكتريسانىڭ كوزىنە ءارسىز، ءتۇسسىز بولىپ كورىندى. «تانىس كورىنىس، قايدان كورىپ ەدىم؟» دەگەن سۇراق كوڭىل كوكجيەگىنە الاي-دۇلەي داۋىل شاقىرعانداي، - «تانىس كورىنىس...». ول قولىنداعى ىدىستى تەرەزە الدىنا قويا سالدى دا، سەڭ سوققانداي باسى مەڭ-زەڭ بوپ، توسەگىنە كەلىپ وتىردى. جاستىقتىڭ ۇستىندە وتىرعان قۋىرشاعى «ەسىڭە تۇسپەدى مە؟» دەپ باسىن يزەگەندەي. بالالىعىنىڭ كىشكەنە بولشەگى، وسى كۇنگە دەيىنگى ءومىرىنىڭ كۋاگەرى بولعان جانسىز دوسىنىڭ جانارىنان «مەن سياقتى بولعان جاقسى ما ەكەن؟» دەگەن مىسقىل سەزىلەدى. كوڭىلسىز تۇسكە بويالا باستاعان بولمە ىشىندە اكتريساعا عانا كورىنەتىن وتكەن ءومىر كورىنىستەرى تىزبەكتەلۋدە. ءار كەزەڭنەن ءبىر ەستەلىك، قالعانىن ۇمىتىپ قالعان، ۋاقىت وزەنىنە شايىپ جىبەرگەن. ايتەۋىر بالالىق شاعى كوز الدىندا... وسى پاتەر... وسى ساعات... تىق-تۇق.

* * *

اكتريسانىڭ ءبۇلدىرشىن كۇنىندە ۇلكە-ە-ەن ارمانى بولاتىن. مۇمكىن ول ۇيدەگى ەركەك پەن ايەلدىڭ ءبىرى — انا، ءبىرى — اكە ءرولىن وينايتىنىن ءبىلىپ قويىپ، ەشكىمگە كەرەك ەمەس ەكەندىگىن تۇسىنگەن ساتتە تۋعان ارمان بولار؟ مۇمكىن اكە-كەيىپكەردىڭ كەزەكتى ۇيگە قونباعان ارەكەتىنە ەرەگىسكەن اناسىنىڭ كورشى ەركەكتى پاتەرگە شاقىرىپ العانىن تۇسىنبەگەننەن تۋعان ارمان شىعار؟ ەسىندە قالعانى بۇلدىرشىن-اكتريسا وزىنە تيەسىلى بالا كەيىپكەرىن ويناۋدى تەز ۇيرەنىپ العانى. «مەنىڭ اكەم جانە انام» دەپ ەركەلەگەنى، ەكەۋىنىڭ الدىندا اسىر-سالىپ ويناعانى، سۋرەت داپتەرىنە «ءبىزدىڭ وتباسى» دەپ ۇشەۋىنىڭ سۋرەتىن سالعانى، كەشكىسىن بەتىنەن سۇيگىزىپ، وتىرىك ۇيىقتاپ قالاتىنى – جالعان، جاساندى، بالانىڭ قاراپايىم قيالى، كەيبىرى تەلەديداردان كورگەن ارەكەتتەردى قايتالاۋ عانا-تىن. ءبىر كۇنى ءبۇلدىرشىن اكتريساعا اكەسى قۋىرشاق سىيلادى. سونداي ۇلكەن، سونداي سۇيكىمدى. جاتقىزساڭ كوزىن جۇمادى، تىك تۇرعىزساڭ ويانادى. سويلەمەيتىنى بولماسا، كادىمگى بالا سياقتى. ءبىراق سويلەمەگەنى جاقسى، ايتپەسە قۋىرشاق تا جاساندىلىققا ۇرىنار ەدى. قۋىرشاق اقىماقتارعا لايىقتى جاۋاپ ۇنسىزدىك ەكەنىن بەك تۇسىنەتىن، سوندىقتان ول اكتريسا ءۇشىن بويجەتكەن شاعىندا اتا-اناسى تىڭدامايتىن، ايتقىزۋعا مۇمكىندىك بەرمەيتىن سىرلاردىڭ، قۇلىپتا تۇرعان قۇپيالاردىڭ ساندىعى بولا ءبىلدى. ءيا، قۋىرشاق — قۇپيا ساقتاي الاتىندىعىمەن باعالى... كوبىنە ۇيدە جالعىز قالاتىن، جان بالاسىمەن جارىتىپ سويلەسپەيتىن كىشكەنتاي قىزدىڭ ساحنا الەمىنە وسىلاي قۋىرشاق ەندى. سول كۇننەن باستاپ باقىتسىزدىق ۇيا سالعان مىنا پاتەردىڭ تابيعاتى بالا قيالى ارقىلى جاڭاشا سيپاتتاعى كورىنىسىن باستاعان ەدى. العاشقى تانىستىق ءساتى قانداي قىزىق؟! قۋىرشاقتىڭ العاشقى سپەكتاكىلى. - سەنىڭ اتىڭ — بەللا! انام وتكەندە «بەللا دەگەن قۋىرشاعىڭمەن بىرگە قۇرىپ كەتكىر!..» دەپ اكەمە ۇرىستى، سول بەللا سەنسىڭ عوي، ءيا؟ - ... - قۋىرشاق ءۇنسىز باسىن يزەگەندەي ەدى.

ءسابي وزىمەن-وزى سويلەسۋ مۇمكىندىگىنە يە بولا تۇرا، شەشىم قابىلدايتىن كەزدەرى رۇقسات الۋ ءۇشىن قۋىرشاقتان ارتىق كومەكشى تاپپايتىنى راس. - مىنا جەر ەكەۋمىزدىڭ ءۇيىمىز. ويىنشىقتاردى وسى جەرگە جيناعان دۇرىس پا؟ - ... - مەن دە سولاي ويلايمىن. مىنا جەر جاتىن بولمەسى بولسىن، بۇل اس ىشەتىن جاعىمىز، ايتپاقشى تاماق جەيسىڭ بە؟ قارنىڭ اشتى ما؟ كەل داستارحانعا وتىر. - ... - مىناۋ ءشاي بولادى. بۇل – تورت. تويدىڭ با؟ - ... - تويدىق يا؟! ءجۇر مەن ساعان ەرتەگى ايتىپ بەرەمىن.

ءتۇرلى-تۇستى بوياۋى از، اسا باياۋ قوزعالاتىن بولشەكتەردەن قۇرالعان ءالسىز الەم. توردە ىلىنگەن پاتەردىڭ جۇرەگى سىندى دۇرسىلدەگەن ساعاتتان وزگە دىبىس جوق مىلقاۋ الەم. بۇل – قۋىرشاقتار الەمى.

- مەن دە سەن سياقتى قۋىرشاق بولايىنشى؟ - ... - راحمەت! - ... - كەشە انام سىرتقى شىعىپ كەتتى عوي، سوندا تەرەزەدەن كوردىم، باسقا اعايمەن ءسۇيىستى. ونىڭ مۇرتى بار. حي-حي-حي! - ... - قۋىرشاقپىز، قۋىرشاقپىز، ليا-ليا-ليا! - ...

ول قۋىرشاقتىڭ ومىرىنە قاتتى قىزىقتى: اتا-اناسى جوق، بار جۇمىسى جاتقىزسا كوزىن جۇمۋ، تىك تۇرعىزسا كوزىن اشۋ. بەلگىلى ءبىر ءرولدى ويناۋ، دەمالۋ، تاماق ءىشۋ دەگەن قاجەتتىلىكتەردەن ادا، قۇلاساڭ اۋىرمايدى، سويلەپ اۋرە بولمايسىڭ، ۇستاعاننىڭ قولىندا، تاستاعاننىڭ جولىندا، ۋايىم-قايعىڭ جوق دەپ ويلايتىن. اناڭ ويىنشىقتارىڭدى جينا دەپ ۇرىسپايدى، قايدان ۇرىسسىن، ءوزىڭ ويىنشىق ەمەسسىڭ بە؟ (قىز سىقىلىقتاپ كۇلىپ جىبەردى). قۋىرشاق بولعان قانداي راحات!..

- كەل، ەكەۋمىز ءومىرىمىزدى ايىرباستايىق!..

* * *

ءيا، سودان بەرى ولاردىڭ جۇپتارى اجىراعان جوق...

* * *

مەكتەپتى ءتامامداعان جىلى تانىسقان جىگىت تە ساناسىندا ساقتالىپ قالىپتى. قۇربىسى تانىستىرعاندا كوڭىل اۋدارماعان جىگىت كەزدەسەيىك دەگەن باتىل ۇسىنىسقا اكتريسا بىردەن كەلىسكەن. ارينە، ەسىندە... سول كۇنى ادەمى كويلەگىن كيىپ، ماحاببات ءيىسى اڭقىعان ساياباققا كەلگەندە، ابىدەن كۇتە-كۇتە تەرىسىنە سيماي تۇرعان ەركەبۇلاننىڭ «جاقسى كورەمىن!» دەپ ايقايلاپ، اشۋلانعانى، ءبىر كەزدە قۇشاقتاپ الىپ، موينىنان، بەتىنەن يىسكەگەنى بويجەتكەن اكتريساعا ەرەكشە ۇناعان ەدى. جانارى ۇشقىن اتقان جىگىتتىڭ «ەركەم، ەركەشىم» دەپ كەلىپ، ەرنىنەن سۇيگىسى كەلگەنى دە، سۇيگىزبەي تەرىس اينالىپ كەتكەن قىلىققا بۇلقان-تالقان بوپ، ەسسىزدىككە سالىنعانى دا، قانداي كەرەمەت! اكتريسا كەۋدەسىندە لۇپىلدەپ، جان-دۇنيەسىن قىدىقتاعان ىنتىزارلىق كۇيدىڭ قۇربانىنا اينالىپ بارا جاتقانىن، كولەڭكەدە وسكەن گۇل-كوڭىلى ەركەبۇلاننىڭ مەيىرىم نۇرىنا شالقىپ-تاسىپ، ەرنەۋىنەن توگىلە قۋانىشقا بولەنگەنىن قارسى كورمەدى. اسىرەسە، وعان وت پەن سۋعا قاراماي، جالقى ءسوزى ءۇشىن جانىن جالداپ، ءومىرىن قيۋعا دايىن جىگىتتىڭ بۇكىل تاعدىرىن قولىنا ۇستاعان قۇزىرەتتىلىكتى سەزىنۋ ەرەكشە ۇناعان-دى. ءبىراق بۇنىڭ ءبارى قۋىرشاققا ۇنامادى... ماحابباتتى تەاترعا اينالدىرۋ – جاساندىلىق، ال تەاتردى ماحابباتقا اينالدىرۋ – ءومىر. اكتريسا سول كەزدە ەركەبۇلانعا شىنىمەن عاشىق بولعان، بولماعانىن ويلاپ كوردى، بىلمەيدى ەكەن. مۇمكىن جانىنىڭ جىرتىعى جامالىپ، كەۋدەسىنىڭ بوس تۇرعان كەڭىستىگى تولعانعا قۋانىپ جۇرە بەردى مە؟ ەكىنشى كەزدەسۋدە وڭاشا قالۋعا كەلىسىمىن بەرگەنى دە سەبەپسىز ەدى. بالكىم ەركەبۇلاننىڭ ءومىر ساحناسىنداعى قاتىپ قالعان زاڭدىلىقتارعا باعىنىپ، سىزىلعان شەڭبەردىڭ ىشىندە عانا ويىن كورسەتەتىن كەيىپكەر ەمەستىگىنەن شىعار؟ ول قانداي دا ءبىر شەشىمدى اسىعىس قابىلداي سالادى، جانە ونىڭ سوڭى قايدا اپارىپ سوقتىرارىن كوپ ويلانبايدى. بۇل اكتريسانىڭ ويىنشا شىنايلىقتىڭ ايقىن بەلگىسى سانالاتىن، سول ءۇشىن دە ەركەبۇلاندى جاقسى كوردى، سوندىقتان دا كەلىسىمىن بەردى مە؟ ەركەبۇلانمەن قالاي ارازداسىپ، نە ءۇشىن كەزدەسپەي كەتكەنىن ۇمىتىپ قالىپتى. ايتەۋىر، ءومىر تاۋدان اققان وزەندەي ارقىراپ، كوز ىلەستىرمەي كەتتى ەمەس پە؟ بويجەتكەن اكتريسا ءتورتىنشى كۋرستا وقىعان كەزىندە، ءيا، ول كەزدە ءومىر ساحناسى سارى شىمىلدىعىن اشقان كۇز مەزگىل ەدى، جۇمىسقا قابىلداۋ كونكۋرسىندا وبلىستىق تەاتردىڭ ءتوراعاسى ءامىر اعايدىڭ كوزىنە ءتۇسۋ ءۇشىن بارىن سالعان ەدى. ول كەمپىرقوساقتى كورۋدى ارمانداساڭ الدىمەن نوسەر جاڭبىردى وتكەرۋ كەرەك ەكەندىگىن بىلەتىن. ءوز زامانىنىڭ بەدەلدى ازاماتى ءامىر اشىمبايەۆتىڭ «جاقسى ۇسىنىسىم بار، كەشكىلىك كەزدەسىپ تالقىلايىق» دەپ شاقىرعان اس مازىرىنە قارسىلىق بىلدىرمەدى، بىلدىرگىسى دە كەلمەدى. قۇربىسى: «سەن قانداي باقىتتىسىڭ!» دەپ ەدى... اكتريسا اينا الدىندا بەتىنە وپا-دالابىن جاعىپ جاتتى دا، قۋىرشاعىنا قاراپ: - سەن قالاي ويلايسىڭ، ءامىر اشىمبايەۆتىڭ ۇسىنىسىن قابىلداعان دۇرىس پا؟ الدە قاتە مە؟ – دەدى. - ... - مەن دە سولاي ويلايمىن! بۇنداي مۇمكىندىك قۇدايدىڭ قۇتتى كۇنى كەلە بەرمەيدى. - ... - ءيا، «بارماق باسىپ، كوز قىسامىن» دا، ەل شۋلاپ جۇرگەن ۇلكەن پريمەرانىڭ باستى ءرولىن يەلەنىپ الام! حا-حا-حا! - ... - مەن دە سەنى سۇيەمىن، جانىم سول، ال مەن كەتتىم! ساتتىلىك تىلە! - ...

ۇلكەن ساحناعا شىعۋدىڭ قىسقا جولى توسەكتى كوپىر قىلۋ ارقىلى شەشىلگەنى قالىپتى جاعداي. اكتريسا شىعۋى وڭاي تاۋدان، ءتۇسۋ دە وڭاي ەكەنىن بىلمەدى ەمەس، ءبىلدى. ءبىراق تا بۇگىنگى كۇنمەن ءومىر سۇرەتىن ادامداردىڭ ناقتى وسى ساتتەگى جەڭىسىن ءبىرىنشى ورىنعا قويىپ، «ەرتەڭگى كۇن – جوق كۇن، ونى ۋاقىتى كەلگەندە كورەمىز» دەپ ەسەپتەيتىنىن ەسكەرسەك، اكتريسا ءۇشىن باسقا جول ىزدەپ، باس قاتىرۋدىڭ كەرەگى دە جوق ەدى. مىنە، تاعى ءبىر پريمەراداعى باس كەيىپكەردى سومدايتىن حانشايىمنىڭ ءرولىن ويناۋدىڭ ورايى تابىلدى. كەزەكتى كەيىپكەردى سومداۋ اكتريسا ءۇشىن قيىنعا تۇسكەن جوق. ءومىردىڭ ءتۇرلى كەدەرگىلەرىنەن، سىندارىنان ءوتىپ مۇراتىنا جەتكەن بەللارا اتتى حانشايىم ءرولىن اسقان شەبەرلىكپەن، جان-جاقتى اشقان ەدى. گاسترولدىك ساپارمەن ءتۇرلى قالالاردى ارالاپ، كورەرمەن كوڭىلىنەن شىققان اكتريسا يەلىگىندەگى كەيىپكەرىنىڭ ومىردەگى بەينەسى، ءتىرى مىسالى رەتىندە ءوزىن كورسەتىن. «قازىرگى سومداپ جۇرگەن كەيىپكەرىم – مەنىڭ شىنايى بەينەم...» اتتى سۇحبات رەسپۋبليكالىق جۋرنال بەتتەرىندە بىرنەشە رەت باسىلىپ شىقتى. اكتريسا العاشقى ماحابباتى، بالالىق شاعى تۋرالى سۇراقتاردى جەڭىل-جەلپى سيپاپ ءوتىپ، ناعىز ءومىرىنىڭ تەاتردا باستالعانىن قاشان دا العا تارتاتىن. « - ادامنىڭ باسى اللانىڭ دوبى عوي – دەپ جازىپتى، رەسپۋبليكالىق «سۇيكىمدى» جۋرنالىنا سۇحبات بەرگەندە، - مەن ومىردەگى رولىممەن ساحنادا كەزدەسكەندە تاڭدانىپ، سەنە الماي ءجۇردىم. ءبىراق كەيىن بۇل كەزدەيسوقتىق ەمەس – تاعدىر ەكەنىن تۇسىنگەنىم پريمەرانىڭ شىرقاۋ شەگىندەگى وقيعانى (ارينە ومىردە باسىمنان وتكەرىپ، ءوزىم سەزىنگەننەن كەيىن) وتە جاقسى سومداپ شىعۋىما بىردەن-بىر سەبەپ بولدى. - ءسىزدىڭ تەاترعا دەيىنگى ءومىرىڭىز وقىرماندارعا اسا قىزىقتى، ءبىراق ءسىز ول الەمدى ءالى دە قۇلىپتا ۇستاپ كەلەسىز. مۇمكىن بۇگىن ايتىپ بەرەرسىز؟ - ادامنىڭ مەيلىنشە جۇمباق، قۇپيالى بولعانى جاقسى عوي. بارلىق ەسىكتەردى اشىپ تاستاسام مەنىڭ الەمىم سىزگە مۇنشالىقتى قىزىقتى بولماس ەدى. وتكەن ءومىرىمنىڭ جەمىسى، ناتيجەسى — بۇگىنگى سىزدەر تانىپ وتىرعان قالپىم. مەنى وسىلاي قابىلداعان دۇرىس».

* * *

وتكەن كۇن – كورگەن تۇستەي-اق ەكەن. اكتريسانىڭ تەاتر تەڭىزىندە ساياحاتتاعان كەزەڭى بىرەۋدىڭ ويلاپ تاپقان شىعارماسى، ءوز يەلىگىندەگى ءومىر ساحناسىنان تىس قۇبىلىس سياقتى جىلىستاپ، جادىنان ءوشىپتى. تەك ۇلى دۇنيە ىزدەگەن جاستار «بىزگە دە جول بەرىڭدەر!» دەپ جالىنىمەن شارپىپ، دۇنيەنى دۇبىرلەتىپ، اكتريسانى كۇنى-تۇنى الاڭداتقانى عانا ەسىندە قالعان. كۇندىز-تۇنى العان باعىتى قاتە، ءبىراق ارتقا قايتار جول جوق دەگەن وي تەڭىزدەگى ۇيىقتاي اينالىپ، قاراڭعىلىققا قاراي تارتاتىن ەدى. ونداي كەزدەرى قۋىرشاعىن قۇشاعىنا قىسىپ: - ءومىر ءسۇرۋ قانداي قيىن ەدى. ەسكەگىمدى سۋعا لاقتىرىپ، اعىسقا قارسى جۇزبەي، تاعدىر داۋىلى اداستىرعان قايىقتا كوزىڭدى تارس جۇمىپ جاتا بەرگىڭ-اق كەلەدى، قۋارشاق... تۇسىنەمىسىڭ؟.. – دەۋشى ەدى مۇڭايىپ. سوسىن قيالعا ەرىك بەرىپ، ەستىلەر-ەستىلمەس كۇبىرلەيتىن: - «ودان دا قۋىرشاق بولىپ جۇرە بەرگەنىم، الدەقايدا جاقسى ەدى...» - ...

اكتريسانىڭ سان مىڭداعان تولقىنى تۋلاپ، شەكسىزدىكتەي كورىنگەن ونەر تەڭىزىنىڭ شەتىنە شىعىپ قالامىن دەگەن قورقىنىشى كوكجيەكتەن نايزاعايى جارقىلداپ جەتىپ كەلگەن داۋىلداي بولدى. جاس ءيىس جاڭا پريمەرانىڭ باستى ءرولىن الىپ، ەندى حانشايىمنىڭ ەشكىمگە كەرەگى جوق بوپ قالعان ءساتى ەسىندە... ءيا، كەشەگى اتاق-ابىرويى، بيىگى ءبىر-اق ساتتە تاريح قويناۋىنداعى كوپ مىسالداردىڭ بىرىنە اينالىپ، ناتيجەسىز تالپىنىستارى مەن شاراسىز ارەكەتى ءۇشىن ءامىر اشىمبايەۆتىڭ بۇيرىعىمەن جۇمىستان شىعىپ قالعان كۇنىن قالاي ۇمىتسىن؟! قۋىرشاقتىڭ دا ەسىندە... اكتريسا كۇرسىندى. ءبىر ءسات كورەرمەندەردىڭ قول شاپالاقتاعان ءساتىن جادىنان ىزدەپ، جاڭعىرتقىسى كەلىپ ەدى، بوس كەڭىستىكتە قالقىپ، ەشتەڭە تابا المادى. ەندى ەركەبۇلاندى قابىلداعان تۇندە ايتىلعان اڭگىمەلەردى، قيالدار مەن ارمانداردى ويلاپ كورىپ ەدى، ول دا جوق. نە ءۇشىن ءومىر ءسۇردى؟ نە ءۇشىن تاڭ اتىپ، كۇن باتىپ جاتىر؟ قايدا كەلە جاتىرمىن مەن، قايدا بارامىن؟ وسى كۇنگە دەيىن سويلەگەن سوزدەرىم، ارماندارىم، سانالى-ساناسىز ارەكەتتەرىم قايدا كەتتى؟ سوندا مەن ءومىر ەكرانىنا قاراپ، قوزعالىسسىز وتىرعان كورەرمەن بولعانىم با؟ الدە الدەكىمنىڭ ويلاپ تاپقان كورىنىسىن كورسەتۋ ءۇشىن بازبىرەۋدىڭ ساۋساقتارى ارقىلى قوزعالىپ تۇرعان، اياق-قولىنا ءجىپ بايلانعان قۋىرشاقپىن با؟ اكتريسا داعدىسى بويىنشا قۋىرشاعىن قولىنا ۇستاپ تەربەتىلىپ وتىردى. سىرتتان قاراعان ادامعا كىم كىمدى تەربەتىپ وتىرعانىن ايىرۋ اسا قيىن ەدى. - باقىت دەگەن نە ءوزى؟ باقىتسىزدىق دەگەن نە؟ - ... - پەندە بىتكەن سوعان جەتەمىز دەپ ءومىر ءسۇرىپ ءجۇر دەيسىڭ بە؟! جو-جوق، ولاي ەمەس، ولار ءولىپ قالماۋ ءۇشىن، ءيا، ولىمنەن قورىققاندارى ءۇشىن ءجۇر. تاماق ىشپەسە ولەدى، ەندەشە اقشا تاۋىپ، تاماق ساتىپ الۋ كەرەك، سەبەبى ولمەۋ كەرەك. ءسويتىپ ءجۇرىپ ءومىر دەگەن كەرەمەت دەيدى. بۇنداي ءومىر ماعان ۇنامايدى، قۋىرشاق... - ...

* * *

شەكسىز ماڭگىلىكتەن ءۇزىلىپ جاتقان ساعات تىقىلى اكتريسانىڭ جانىن جەگىدەي جەدى. ەندى قايتا اينالىپ كەلمەيتىن كۇندەر بولمەنىڭ ءار تۇسىنان ءبىر جارق ەتىپ، ءوزىنىڭ وزگەرتىلمەس سۋرەتىن سالىپ جاتىر (تەاترداعى كۇندە قايتالاناتىن سپەكتاكل سىندى). اكتريسا كورىنىستەردەن كوزىن الماستان، قالاي جىلاۋ، قالاي كۇلۋ كەرەك ەكەنىن ۇمىتىپ قالعانداي قۇر وتىرا بەردى. وتكەن ءومىرىن وزگەنىكىندەي سەزىنۋ بويىن تۇمشالاپ، تۇڭعيىق ويعا باتىرىپ بارادى. «جوق، بۇل ءومىردى سۇرگەن مەنمىن! ناقتى مەن! ايتپەسە ەشتەڭە ەسىمدە قالماس ەدى عوي!..» مىنە، سانا تۇكپىرىندە جىلت ەتىپ، ات شاپتىرىم ساحنادان الاقانداي پاتەرگە قايتىپ كەلگەن ءساتى ەسىنە ءتۇسىپ، كورىنىس بەرە باستادى. باسە، ول كۇندەردى قالاي ۇمىتسىن؟ ءبىرىنشى كۇنى وزىمەن-وزى شاتتانىپ: - ەندىگى ءومىرىنىڭ كورىنىستەرى وسى ەكى بولمەلى پاتەرگە بايلانعان. قانداي كەرەمەت ساحنا! تاقىرىپقا ساي دەكوراسيا، كورەرمەنىم سەنسىڭ، قۇمارىڭ قانعانشا وينايتىن بولدىم! – دەپ ىشكى داۋىلىن باسقىسى كەلگەندىكتەن، قۋىرشاعىنا سىر اقتارعان ەدى. - ءالى-اق ارتىمنان جالىنىپ-جالپايىپ وزدەرى-اق كەلەدى. ەڭ سوڭىنان كىمنىڭ كۇلگەنىن سوندا كورەمىز... ول ءتىپتى ءامىر اشىمبايەۆ كەلگەندە نە دەيتىنىن، نە ىستەيتىنىن نۇكتە-ۇتىرىنە دەيىن الدىن-الا ويلاستىرىپ، جوسپارلاپ قويدى. قانشا رەت دايىندىق تا جاسادى. كەيىن اكتەرلىك شەبەرلىگىن شاڭ باسپاس ءۇشىن پاتەر-ساحناسىندا ءوزى ويلاپ تاپقان «ەكى بولمەلى پاتەردەگى جالعىزباستى ايەل»، «قۋىرشاقپەن تىلدەسۋ»، «جالعىزدىقپەن بىرگە» اتتى مونوسپەكتاكلدەردى ويناۋدى ادەتكە اينالدىرىپ الدى. ول ءتىپتى اتالمىش پريمەرالارىن جارنامالاپ قالا كوشەلەرىنە افيشا ىلسەم بە ەكەن دەپ تە ويلاعان. «سوسىن ۇيىمە قالانىڭ ەليتاسى كەلىپ، مەنىڭ تالانتىما ءتانتى بولادى. ءيا، ولاردى وسى جەرگە وتىرعىزۋ كەرەك، جوق، بۇل جەر ىڭعايسىز، مىنا جەرگە، نەمەسە مىندا. بيلەتتىڭ قانشا قىلسام ەكەن؟ تەاتردان ارىپتەستەرىم دە كەلەتىن شىعار... ءامىر اشىمبايەۆ تە كەلەدى، سوسىن... تەك ولار بۇل ارەكەتىمدى باسەكەلەستىك دەپ، ءتىپتى ودان سورلىسى شاراسىزدىق، اشتان ولمەۋ قامى دەپ ويلاپ قالماسا ەكەن... باستى ءرول وزىندە، قوسالقى اكتەرلەردى كوز الدىنا ەلەستەتىپ وينايمىن. ءوز ونەرىمدى ەلگە كورسەتۋدىڭ وزگەشە ۇلگىسى ەمەس پە؟» ەگەر ول دراماتۋرگ بولسا جاقسى تۋىندىلارىمەن ەل اۋزىنا ىلىگەر ەدى. قابىرعاداعى ەسكى ساعات – «مەنىڭ جۇرەك سوعىسىمدى تىڭداۋ – جالعىزدىعىڭدى سەزىنۋ» دەگەندەي تىرق-تىرق كۇلەدى. قۋىرشاق ونى ءتۇسىنىپ قويدى. بۇگىن ەرەكشە كوڭىلدى ەدى، قايداعى جوق ەسىنە ءتۇسىپ... - نەگە مەنەن كوزىڭدى المايسىڭ سەن! – دەپ اكتريسا قۋىرشاققا اشۋلانا باستادى. - ... - مەن — سەنىڭ ساحناڭدا ەمەس، سەن — مەنىڭ ساحنامداسىڭ! - ال سەن — مەنىڭ كەيىپكەرىمسىڭ!!! – دەدى قۋىرشاق، بۇدان ءارى شىداي الماي. - تۇسىنبەدىم؟.. - قالاي، مەن سياقتى بولعان جاقسى ما ەكەن؟ – دەدى ەندى مىسقىلداپ. - ... - كىم قۋىرشاق سوندا، مەن بە، سەن بە؟ - ... – ەندى ۇندەمەي جاۋاپ قايتارۋدىڭ كەزەگى اۋىسقان. ءسوز تابا الماي قينالعاندىقتان قۋىرشاقتى قولىنا جاتقىزىپ ەدى، ول كوزىن جۇمباي، تىك قاراپ، سازارىپ، قىرسىقتى. ەزۋىندە ۇيىرىلگەن كۇلكىسى اكتريسانىڭ جان-دۇنيەسىن استان-كەستەن ەتكەن. اكتريسا ىزاعا بۋلىعىپ قۋىرشاقتى شاشىنان ۇستاپ، بالكوننان لاقتىرىپ جىبەردى...

جازۋشى جازباسى

ونىڭ تاق-تۇق ەتىپ جۇرگەن دىبىسى ءبىرىنشى قاباتتاردان باستالىپ، ءۇشىنشى قاباتتاعى مەن جالعا الىپ وتىرعان قوڭىر ەسىكتى پاتەردىڭ الدىنا دەيىن كەلەدى دە، ءالسىز جاڭعىرىعىپ الىپ جوق بولادى. سوسىن بىرەر ءسات تىڭ تىنداعانداي دەمىن ىشىنە تارتىپ، قيمىلسىز تۇرعان ارەكەتىمەن ىشتەي ارباساسىڭ. سالدەن سوڭ، ساۋساعىنىڭ ۇشىمەن باتىلسىزدانا ەسىكتى تىقىلداتقانى ەستىلەدى. قوڭىر ەسىكتى كوپ كەشىكتىرمەي اشامىن. ول ماعان نازارىن اۋدارماستان ءوز ۇيىنە كەلگەندەي رۇقساتسىز ەنىپ، جازۋ ۇستەلىمدەگى شيماي-شاتپاقتىڭ كەيبىرىن قۇلىقسىز الدى-ارتىن اۋدارا قاراپ، وقىعان بولادى دا، كۇندەگى ادەتى بويىنشا توسەككە كەلىپ جايعاسادى. مەن ەسىكتى كىلتتەيمىن دە، جازۋ ۇستەلىمنەن ءبىر مۇشتىك تەمەكى الىپ، تەرەزەگە جاقىندايمىن. وسى كەزدە ول كۇندەگى ادەتى بويىنشا: - سەن نەگە مەنىڭ تاعدىرىمدى ويىنشىق قىلاسىڭ؟! – دەپ وزىنەن-وزى ۇرىس باستايدى. كۇندە قايتالايتىن بۇل ارەكەتىنە تاڭدانۋعا بولمايدى، سەبەبى، ءاۋ باستا سولاي جازىلىپ قويعان. العاشىندا بۇل سۇراققا ءار كۇنى ءارتۇرلى جاۋاپ ايتىپ، كوڭىلىندەگى ءتۇيىندى شەشكىم كەلگەن، كەيىن بۇنىم بوس اۋرەشىلىك ەكەنىن ءتۇسىندىم. سوندىقتان ەڭ دۇرىسى – جاۋاپسىز قالدىرۋ. ول بەيقامدىق سۋرەتى سالىنعان بەت-الپەتىمە قاراپ ءتىپتى اشۋلانىپ، جىلاي باستايدى، بۇل دا داعدىعا اينالعان ارەكەت. باستىسى كوڭىل اۋدارماۋ كەرەك. «سەن ءبىزدىڭ ماڭدايىمىزعا تاعدىر جازاتىنداي كىمسىڭ؟» - دەيدى ول، وكسىككە تۇنشىعىپ، - «مەنىڭ ءومىرىم — ماعان تيەسىلى!» كەي-كەزدەرى جىلاعانى كۇلگەنگە ۇقساپ كەتەدى، ونداي ساتتەردە ول ءوز تاعدىرىنا ىشەك-سىلەسى قاتىپ، كۇلىپ جاتقانداي بولادى. «سەن ءوزىڭدى كىممىن دەپ ويلاپ ءجۇرسىڭ؟» جىلايدى، شىڭعىرادى، كۇلەدى، قايتا جىلايدى. كۇندە قايتالاناتىن وقيعا. ءيا، وسىلاي ءوزىم جازعام. باسقالاي بولۋى مۇمكىن ەمەس. راحات ەمەس پە؟! مەن بۇدان ءلاززات الامىن. قۇرساعىنداعى تورت-بەس ايلىق نارەستەسىن ۇرعىلىپ، مەنى قارعايدى-اي كەپ. شاراسىنان شىعىپ كەتەردەي الاقتاعان جانارىنا قان قۇيىلىپ، جانىما جەتىپ كەلەدى دە: «سۇمىراي!» «قاتىگەز!» «ءولتىر مەنى!» دەپ ايقايلايدى. ءيا... مەن ءلاززات الاتىنمىن. قانداي ساتتەر ەدى؟! ...ەندى قولجازبانىڭ بارلىعىن ورتەۋ كەرەك.

* * *

بۇل وقيعا جازدىڭ باس كەزىندە سانامدا ىسىلعان وقيعالار جەلىسىمەن سورى سوپاق استاۋداي بەس-التى بەتتىك اڭگىمە جازباق بولعان ساتتە باستالدى. اڭگىمەدەگى كەيىپكەرلەرىم شىنايى بولۋ ءۇشىن ولارعا ۇقسايتىن ادامداردى ماڭايىمنان ىزدەيتىن جامان ادەتىم بار ەدى. شىنى كەرەك جىگىتتى ىزدەمەگەن جەرىم جوق: ۆوكزالدى تورۋىلدادىم؛ بازار ارالاپ، دۇكەندەردى كەزدىم؛ اۆتوبۋسقا ءمىنىپ ارلى-بەرلى شارلادىم؛ ءبىر جىگىتتى ەپتەپ ۇقساتقان ەدىم، ءبىراق مىنەزى كەلمەدى. «قارلىعاش» ايالداماسىندا تۇر ەدىم، جانىنا نازىك جاندى ارۋىن ەرتىپ، الدىمنان ءوتىپ بارادى، العاشقىدا تاپتىم-اۋ دەپ قۋانىپ، تۇلعاسىن قىزىقتاپ، سىرتىنان باقىلادىم. سوسىن مىنەزىن بايقايىن دەپ جانىنا باردىم دا، ادەيى يىعىممەن قاعىپ ءوتتىم. ول بولسا جاعاما جارماسقانى. جوق، دانيار (مەنىڭ كەيىپكەرىم) ءدال مىناداي قىلىققا بارماس ەدى. ەكى كۇننەن سوڭ ساياباقتا باسقا جىگىتتى كەزدەستىردىم، قىزىنىڭ قولشاتىرىن ىزدەپ ءجۇر ەكەن. ءتۇر-تۇلعاسى كەلەدى. دەگەنمەن، داۋىسى تىم نازىك، سەنىمدىلىك جەتىسپەيدى. توبەلەسكە شاقىرىپ، تارپا باس سالىپ ەم، كەشىرىم سۇرادى دا، كوزىمەن جەر سۇزگەن قالپى قولشاتىرىن سىلتاۋراتىپ، جەدەل كەتىپ قالدى. قورقاقتىق – قاتىگەزدىكتىڭ اناسى ەمەس پە! ءسىرا، قاتىگەز شىعار. مەنىڭ سانامداعى كەيىپكەرىم قاتىگەز ەمەس، ول – سابىرلى جانە كەشىرىمدى بولۋ كەرەك. جىگىت تاپپاي تابانىم توزعان سوڭ، كەيىپكەر قىزدى ىزدەۋگە كوشتىم. زامان تالعامدى ما، الدە مەنىڭ تالعامدىلىعىم جوعارى ما، ايتەۋىر، بۇل ارەكەتىمنەن دە تۇك شىقپادى. اڭگىمە كەيىپكەرىنە ۇقسايتىن ادامدى تابۋ، تاپقان كۇننىڭ وزىندە ونىڭ كەيبىر مىنەزدەرىن يگەرۋ ءبىراق ۋاقىتتى قاجەت ەتەدى. ال القىمىما تىعىلىپ، ءتۇسىم تۇگىلى ءوڭىمدى يەلەنىپ العان وقيعا جەلىسى مازا بەرەر ەمەس. ەرىكسىز جەدەل جازۋعا وتىرۋعا ءماجبۇر بولدىم. بۇلاي جۇرە بەرسەم ناۋقاستانىپ قالاتىنىم بار. جالعا پاتەر الدىم. جالعىز بولمە. ديۆان، جۇپىنى ۇستەل، ءتور جاقتا جالقى توسەك، سيكلوپتىڭ جانارىنداي جالعىز تەرەزە، الدىندا اۋلاعا قاراپ ەكى-ۇش گۇل تۇر. پەردەنى جۋۋعا الىپ كەتكەن ەكەن. بۇرىشتاعى ىستەن شىققان تەلەديداردىڭ قاراشىعىنان ءوزىمنىڭ سوپايعان كەسكىنىم سىعالايدى. جانە جىلت ەتىپ ءبىر بەينە كورىندى. جان-جاعىما قارادىم، ەشكىم جوق سياقتى. قابىرعادا قونجىقتارىمەن ويناعان ايۋدىڭ سۋرەتى ىلىنگەن. پاتەر ءۇشىنشى قاباتتا. قالانىڭ بۇل ماڭى اسا تىنىش ەكەن. ونى ءۇي يەسى، جەر ورتاسى جاسقا كەلگەن كەمپىر ايتتى. انانى-مىنانى شۇقىلاپ ءجۇرىپ پاتەردى جالعا العىسى كەلگەن الدەكىمدەر تەلەفون سوققانىن، جازۋشىلىعىما قىزىققاندىقتان عانا ماعان رۇقسات بەرىپ وتىرعاندىعىن، كورشى ماڭاي جايىن، سوسىن تۇتاس ىقشام اۋداننىڭ ماسەلەلەرىن اڭگىمە قىلدى. مۇنىسى پاتەرىن ماقتاعانى بولار دەپ ءسوزىن بولمەدىم. - جازۋشى بولۋ دەگەنىمىز – جازىقسىزداردىڭ جانىن جالداۋ ەمەس پە؟ جازعاندارىڭدى ماعان وقىتۋعا تاستاپ كەت، جارايما، بالام؟ – دەدى كەتەتىن كەزدە. تەز قۇتىلعىم كەلگەندىكتەن، شىبىنداعان اتتاي باسىمدى شۇلعىپ: - جاقسى، جاقسى – دەي سالدىم. جازىلعان دۇنيەنىڭ ىستىعى باسىلماي ەشكىمگە دە كورسەتۋگە بولمايتىن «شىعارماشىلىق زاڭدىلىقتى» ءتۇسىندىرىپ جاتاتىن ۋاقىت جوق.

* * *

جالعىزدىقتىڭ دانالىققا اپاراتىنى كۇماندى. جالعىزدىق دەگەن – قالىڭ وي، وزىڭمەن ارپالىسۋ، وزىڭە كوز سالۋ، جانىڭدى قوپارۋ. كەيدە سول جالعىزدىقتان قورقاسىڭ. سەبەبى، ول بەت-بەينەڭدى كوز الدىڭا اكەلەتىن اينا ىسپەتتى. اينانىڭ قاي جاعى اقيقات ەكەنىن شاتىستىرىپ الۋىڭ مۇمكىن. ونداي كەزدەرى وزىڭمەن ءوزىڭ سويلەسكىڭ كەلەدى. سۇراق قوياسىڭ، جاۋابىن ءوزىڭ ايتاسىڭ. ويلا كەلە ول جاۋاپقا قارسى ءۋاج دە تابىلادى. قارسى سۇراق قويۋ كەرەك. وسى ساتتە نەگە ءدال بۇل سۇراقتى قويايىن دەپ تۇرمىن دەگەن وي كەلەدى. ءوز جانىڭنىڭ ماسەلەسىن اڭعارۋ دەگەنىمىز – وسى. بۇل – ءومىر ءمانىن جوعالتۋدىڭ العىشارتى.

* * *

اڭگىمەمدى تىنىشتىقتا جازۋ ءۇشىن ءۇي جالداپ الۋدى باياعىدان بەرگى ادەتىم. ءۇي يەسى كەتىسىمەن كيىمىمدى اۋىستىردىم دا، ىسكە كىرىستىم. الدىمەن بولمەنىڭ جيھازدارىن جازۋىما مەيلىنشە بوگەت بولمايتىنداي ىڭعايلاستىرىپ الۋ كەرەك. كوپ ويلانباستان شەتكەرى تۇرعان سۇيەگى اۋىر اعاش ۇستەلدى كاكىر-شۇكىرىنەن بوساتىپ، دارىلداتا سۇيرەپ، توبەدەن سالبىراپ تۇرعان سولعىن شامنىڭ استىنا، بولمەنىڭ ورتاسىنا قاراي، تەرەزەگە قاراما-قارسى ورنالاستىردىم دا، ۇستىنە قاعازدارىمدى، كۇلسالعىش، ەكى-ۇش قالامدى ۇقىپتاپ جيناپ قويدىم. قاراۋسىز قالعان ەسكى بۇيىم كادىمگى جازۋ ۇستەلىنە اينالىپ شىعا كەلدى. سوسىن وسى ءبىر كورىنىسكە قىزىعا كوز تاستاپ، ديۆانعا جايعاستىمدا، ۇلكەن ويعا شومدىم. بۇل شىعارماشىلىق دەمالىستى ۇيىمداستىرۋ ءۇشىن بىرنەشە كۇن دامىل تاپپاي، ابىدەن شارشاپ قالعان ەكەم، سالدەن سوڭ جاپقىشتى جامىلا ساپ، ۇيىقتاپ كەتىپپىن. ءتۇن ورتاسىندا قىزدىڭ جىلاعان داۋىسىنان وياندىم. باسىمدى كوتەرسەم ول تەرەزە جاقتاعى توسەكتە باسىن تومەن سالىپ، تىزەسىن قۇشاقتاپ وتىر ەكەن. ۇيپا-تۇيپا شاشى بەتىن جاسىرىپ، تىزەسىنە توگىلىپ جاتىر. ەسكى كويلەگىنىڭ كەي جەرى جىرتىق. وقىستان باسىن كوتەرىپ، جانارىمەن جانشىپ تاستايتىنداي. كوزى قانداي ەكەن؟ قورقىنىشتى فيلمدەگىدەي تۇتاس قاپ-قارا بولسا شە؟ قوينىما جىلان سالىپ جىبەرگەندەي دەنەم مۇزداپ بارادى. ەڭ دۇرىسى تىنىش جاتا بەرۋ؛ وتىرىك ۇيقىسىراعانداي بولىپ قوزعالاقتاپ، ديۆاننىڭ ارقالىعىنا قاراپ جاتىپ الدىم. كوزىمدى تارس جۇمىپ، ەندى كەلۋىن كۇتىپ ەم، كەلمەدى. قۇلاعىمنىڭ تۇبىنە دەمالىپ، قان ۇيىپ قالعان كوزدەرىن تاڭدانا جۇمىپ-اشىپ، شاشىمدى يىسكەپ، مەن قوزعالعان ساتتە بۇرىشقا دىبىسسىز جەتىپ بارىپ، وتىرا قالاتىن شىعار دەپ ويلاپ جاتقاندا قايتا ۇيىقتاپ كەتىپپىن. سول ءتۇنى ۇيدە جالعىز ەمەستىگىمدى ءتۇسىندىم. تاڭەرتەڭ ويانىپ الىپ، تۇندەگى وقيعانىڭ نە ءوڭىم، نە ءتۇسىم ەكەن ايىرا الماي ويىم ونعا ءبولىنىپ، سانام سارساڭعا ءتۇستى. پاتەردىڭ تەرىسكەيگە قاراعان تەرەزەسى كوڭىلسىزدىك كولەڭكەسىمەن كۇرەسە الماي، بولمەنى ەڭسەڭدى ەزەتىن مۇڭ كومكەرىپ تۇردى. بۇنداي كەزدەرى قوزعالماي جاتا بەرگىڭ كەلدى. جوعارعى جاقتاعى توسەكتە تۇندەگى قىز ءالى وتىرعان سياقتى. مەن وياندىم دەگەندەي تاماعىمدى كەرنەپ الدىم دا، باسىمدى جايلاپ كوتەرىپ، توسەك جاققا قارادىم. ەشكىم جوق ەكەن. جۇرەگىم ورنىنا ءتۇستى. بۇدان كەيىن ول قىزدى تاعى ەكى رەت انىق كوردىم. ءبىراق قاتەلەسۋىم دە مۇمكىن. ەكىنشى بايقاعانىم بىلاي بولدى: شاتاسپاسام جازۋعا وتىرعان العاشقى اپتانىڭ سوڭعى كۇندەرى. تاڭەرتەڭ ادەتتەگىدەي تاماقتانۋعا شىققاندا اڭگىمەنىڭ اۋانىنان ارىلا الماي ءجۇرىپ، ەسىك كىلتتەۋدى ۇمىتىپ كەتىپپىن. ەسىمە ءتۇسىپ قايتا باردىم. باسپالداقپەن كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا اڭعاردىم، كىلت سالاتىن تەسىكتەن قاپ-قارا كوز جىلتىلداپ قاراپ تۇردى. مەن العاشىندا ورنىمدا بوگەلىپ قالىپ، سوسىن تۇك بايقاماعانسىپ باردىم دا، ەسىكتى كىلتتەدىم، سوسىن جەدەل باسپالداقتارعا قاراي ۇمتىلعان ەدىم. سودان باستاپ پاتەرگە كوتەرىلىپ كەلە جاتقاندا كىلت سالاتىن تەسىككە قارامايتىن بولدىم. مۇمكىن ول قاراپ تۇرعان شىعار... سوڭعى رەت ءورتتىڭ ىشىنەن كورگەم.

* * *

جازايىن دەپ جۇرگەن اڭگىمەمنىڭ جەلىسى نۇرگۇل دەگەن قىز جايلى ەدى. مۇمكىن حيكايات تا بوپ قالار. ونى ەندى جازىلۋ بارىسىندا كورەمىن. نەگىزگى قاڭقاسى جاساۋلى تۇر. ءتۇس پەن ءوڭنىڭ اراسىنداعى اداسۋ تۋرالى بولماق. نۇرگۇل — ون جەتىنشى كوكتەمىندە اۋىلعا قىدىرىپ كەلگەن قالالىق جىگىتكە الدانىپ، ەرەسەك ومىرگە ەندى اياق باسقان بويجەتكەن. بولاشاعىنا دەگەن قورقىنىشتان ارىلا الماي جۇرگەن كەزى. ءبىر كۇنى ول ءتۇس كورەدى. تۇسىندە كورشى ءۇيدىڭ يتتەرى قۋىپ كەلە جاتىر ەكەن. قان كوپىرىكتەرى اعىپ، ارسىلداپ كەپ، ەندى قابايىن دەپ جاتقاندا، سول ماڭنان ءوتىپ بارا جاتقان سىنىپتاسى دانيار ونى قۇتقارىپ الادى-مىس. اۋىلدىڭ قويىن باعاتىن، قارا تورى، قاشان كورسەڭ جۇپىنى كيىنىپ جۇرەتىن دانياردى اۋىل قىزدارى مەنسىنبەيتىن. بۇل وقيعادان سوڭ نۇرگۇل «قۇتقارۋشى» سىنىپتاسىمەن اۋىل شەتىندەگى وزەن جاعاسىندا سەرۋەندەپ، كىرپىك استىمەن زەرتتەي باستايدى. جانە قاراپايىم قويشى بالاسىنىڭ كوزدەرىنەن كەرەمەت تۇنىقتىقتى، جىلىلىقتى، ەسىن بىلگەلى اكەسىنەن كورمەگەن مەيىرىمدىلىكتى سەزىنىپ، سەرگەلدەڭگە تۇسەدى. ەندى قاراسا ەكەۋى اپپاق گۇلگە ورانعان قىردا اسپانعا قاراپ، ارمانداپ جاتىر. دانيار بالا كەزدەن بەرى ساقتاعان سىرىن اشىپ، نۇرگۇلدى سۇيەتىنىن ايتادى. ەكەۋى ءبىر-بىرىن جاڭا كورگەندەي قاۋىشىپ، راۋانداپ اتىپ كەلە جاتقان تاڭ شاپاعىنا شومىلىپ ايمالاسادى ەكەن دەيدى. سودان تۇسىندە نۇرگۇل ەس-تۇسسىز دانيارعا عاشىق بولادى. اساۋ اتتاي تۋلاعان جۇرەگى كەۋدەسىنە سىيماي، عاشىعىن قۇشىپ: «دانيار، الىستان ىزدەگەن باقىتىم مۇنشالىق جاقىندا جۇرگەنىن كورمەگەن سوقىر ەكەنمىن، مەن سەنى ...» دەپ، اعىنان جارىلار ساتىندە اناسى وياتىپ جىبەرەدى. ۇيقى قۇشاعىنان جۇرەگى دۇرسىلدەپ ويانعان نۇرگۇل بۇنىڭ ءبارى ءتۇس ەكەنىن ءتۇسىنىپ، ەشنارسەنى كوڭىلىنە الماستان، ادەتتەگىدەي وقۋ قۇرالدارىن جيناستىرادى دا، مەكتەپكە شىعادى. ءدال وسى كەزدە ءتۇس پەن ءوڭنىڭ اراسىندا كەلە جاتقان نۇرگۇلگە كورشى ءۇيدىڭ يتتەرى تاپ بەرمەسى بار ما؟ جاڭا عانا كورگەن تۇستەگىدەي. جانۇشىرا قاشقان قىزدى، يتتەر ودان سايىن ورشەلەنە قۋا جونەلەدى. ىشىندەگى الا توبەت ەكى سەكىرىپ، نۇرگۇلدى جىعىپ الادى دا كەۋدەسىن ەكى اياعىمەن باسىپ، بەتىنە ءتونىپ، ىرىلداپ، ەندى قاباتىن ساتتە «قانق» ەتەدى دە، وڭ جاققا قاراي قۇلايدى. جانارىن جاس جۋىپ، ءوزىنىڭ وكىسىگىنە ءوزى تۇنشىققان نۇرگۇل تەك كوز الدىنىڭ بۇلدىراپ بارا جاتقانىن سەزەدى-مىس. ەسىن جيسا دانياردىڭ قۇشاعىندا، اعىل-تەگىل جىلاپ جاتىر. دانيار بولسا «جانىم-اۋ، جىلاماشى ەندى، جانىم، جىلاماشى...» - دەپ جۇباتىپ الەك. نۇرگۇل بولسا، جىگىتتىڭ قۇشاعىنا ودان سايىن ەنە ءتۇسىپ، ودان سايىن وكسيدى. ول ءوزىن سونشالىقتى قورعانسىز سەزىنىپ، سول قورعانسىزدىعىنىڭ داۋاسىن دانياردىڭ قۇشاعىنان تاپقانداي بولادى. سوسىن جاستارىن ءسۇرتىپ، قۇتقارۋشىسىنان كوز الماي: «دانيار، مەنى قورعاشى، مەن سەنى تۇسىمدە كوردىم، مەن ساعان عاشىقپىن!» - دەپ ايتۋعا وقتالىپ جاتقاندا اناسى ۇيقىسىنان تاعى وياتىپ جىبەرەدى. «جىن قاقتى ما ەي، جىلاپ جاتقانى نەسى؟ بار ساباعىڭا!» دەپ زەكىپ جاتىر ەكەن. ءتۇسى مە، ءوڭى مە؟ وسى كەزدە وقىرمان ساناسىنا پسيحولوگيالىق تالاستار مەن ميعا شابۋىل ءادىسىن قولدانامىن. كەرەمەت اڭگىمە بولادى. قىز قورقىپ ۇيدەن شىعادى. جو-و-وق، كورشى ءۇيدىڭ يتتەرى كەزدەسپەيدى. امان-ساۋ ساباعىنا بارادى. تەك الدەنە وزگەرگەن، دانياردان جانارىن جاسىرىپ، وزىمەن-وزى ارپالىسىپ ءجۇر. ءبىر جاعىنان تاعى ويانىپ كەتىپ، جۇرەگىندەگى قاۋىز جارىپ كەلە جاتقان سەزىمى ءتۇسىنىڭ ىشىندەگى ءتۇس بولىپ شىعار ما ەكەن دەگەن كۇدىك، كۇدىك ەمەس – قورقىنىش؛ ەكىنشى جاعىنان، تۇندەگى ءتاتتى ساتتەردى اڭساعان كوڭىلىن جەگىدەي جەگەن جالعىزدىق. ونىڭ دانيارعا دەگەن كوڭىلى تۇبەگەيلى وزگەرگەن. بۇگىنگى ءتۇس – ماحابباتتى زۇلىمدىق رەتىندە قابىلداپ، سەزىمنەن جەرىنىپ قالعان ءتاندى ءجىبىتىپ، نۇرگۇلدى ومىرگە قايتا اكەلگەندەي بولدى. ونىڭ كوز الدىنان دانيارمەن ايمالاسقان ساتتەر كەتپەي قويدى. ەشكىم كوڭىل اۋدارمايتىن تۇيىق قويشىنىڭ ۇلىندا ەڭ اسىل، ەڭ ءقادىرلى مىنەز قىرلارى بار ەكەن. شىندىعىندا ىزدەگەن باقىتى الىستا ەمەس، كورشى پارتادا وتىرعانىن تۇسىنەدى. ساباقتان شىققان سوڭ اۋىل شەتىندەگى وزەندى جاعالاپ، جالعىز ءوزى سەرۋەندەپ كەلگەن نۇرگۇل ۇيگە كىرە ساپ كەشكى بي الاڭىنا بارۋعا دايىندالادى. بي كەشىندە ءوزى العاشقى قادام جاساپ، عاشىعىن بيگە شاقىرادى. نۇرگۇل وزىنە عانا تانىس، تۇسىندە سەزىنگەن ءتاتتى سەزىمنىڭ ءون بويىن باۋراپ، ءومىرى ءتۇرلى-تۇستى بوياۋلارعا وزگەرىپ بارا جاتقانىن سەزەدى. ىشىنەن قايتا-قايتا «بۇل مەنىڭ ءتۇسىم ەمەس، بۇل مەنىڭ تاعدىرىم» دەپ قايتالاي بەرگەنى دە سوندىقتان. سوسىن عاشىعىنان قاراڭعىدان قورقاتىنىن، ۇيگە دەيىن شىعارىپ سالۋىن وتىنەدى. سول ءتۇنى دانيار دا بار سىرىن ايتادى-مىس. ايتقاندا قانداي، بالا كەزىنەن توم-توم روماندار وقىپ، كىتاپتار الەمىندە ءومىر سۇرگەن ول نۇرگۇلدى تاڭقالدىردى. ەكەۋى تابىسىپ، اسپاندا جاڭا جۇلدىز پايدا بولعان سىندى — جاڭا كىشىگىرىم الەم دۇنيەگە كەلدى. تۇندە ىستىق قۇشاقتار، تاڭ اتا قيماس قوشتاسۋلار. ولار مەكتەپتى ءتامامداپ ءبىرى جۇمىس ىستەۋ ءۇشىن، ءبىرى وقۋعا ءتۇسۋ ءۇشىن قاراعاندىعا كەلەدى...

وسى جەرگە دەيىن جازىپ كەلدىم دە، توسىن جاعدايعا تاپ بولدىم. العاش ەكەۋىنىڭ كەزدەسۋىن جازىپ جاتقاندا اشىق تۇرعان تەرەزەمنىڭ سىرتىنان جىگىت پەن قىزدىڭ اڭگىمەلەسكەن داۋىستارى ەمىس-ەمىس ەستىلىپ تۇردى. جازۋىمدى توقتاتىپ، تىڭ تىڭداپ ەم، ەرەگىسكەندەي اۋىزدارىن اشپاي قويدى ەمەس پە؟ جازا باستاسام قايتا سويلەيدى. سىبىر-سىبىر، كۇبىر-كۇبىر. ەرتەڭىندە نۇرگۇل مەن دانياردىڭ بالالىعى ۇستاپ، ءبىرىن-بىرى قۋىپ، ويناپ جۇرگەن ساتتەرىن جازىپ جاتسام، كەشەگى ەكەۋ تاعى تەرەزەمنىڭ الدىنا كەلىپ، تەڭگەنىڭ سىڭعىرىنداي كۇلكىسىن شاشىپ، اسىر سالىپ ويناسىن كەپ. ءۇشىنشى كۇنى قالالىق الداپ كەتكەن جىگىت نۇرگۇلگە كەپ، دانيار ەكەۋى ۇرىسىپ قالۋىن جازدىم. قىزىعى، الگى بەلگىسىز ەكەۋ تۋرا مەنىڭ تەرەزەمنىڭ الدىنا كەلىپ ۇرىسپاسى بار ما؟! ءبارىن تۇسىنە قويدىم. بۇلار — مەنىڭ اڭگىمەمدەگى كەيىپكەرلەر. نە ىستەسەم ەكەن؟! قالاي بولعاندا دا ەكسپەريمەنت كەرەك. وسى ويمەن الگى قالالىق جىگىتتى دانيارمەن كەزدەستىرمەك بولدىم. ءوز كەيىپكەرىڭمەن ويناۋ دەگەن اسا قورقىنىشتى. سەبەبى اڭگىمەنىڭ ىشىندە ءوزىڭ دە جۇرەسىڭ. ياعني، بۇل وقيعالار مەنى دە اينالىپ وتپەيدى. ولاردىڭ اسەرى وزىمە دە تيەدى. اسا ساق بولۋ كەرەك. مەن اڭگىمەمەمدى بىلاي جالعاستىردىم: «...جۇمىستان كەلگەن دانيار پاتەرىنىڭ ەسىگى الدىندا جاتقان حاتتى الىپ، اسىعىس كوز جۇگىرتىپ شىقتى. سوسىن جالعىز پاراقتان تاعدىرىن وقىپ شىققانداي، ەسەڭگىرەپ، قالتاسىنان كىلتىن الىپ، سۇرىقسىز تارتقان پاتەرىنە ەنگەن. اپ-ساتتە كەۋدەسىن مۇڭ قاۋىپ، جانارىن ەندى قايتتىم دەگەن شاراسىزدىق سۇراعى تۇمشالادى. حاتتى قايتالاپ وقىمادى دا. دانيار الدەكىم ۇيىمداستىرعان ويىنعا تاپ بولعانىن ىشتەي سەزدى، ءبىراق ونىڭ ناقتى كىم ەكەنىن ويلاعىسى كەلمەدى. سەبەبى بارلىق جولدار «تاعدىر» اتتى سوزگە كەلىپ تۇيىقتالادى... دانيار وزىمەن-وزى كۇبىرلەپ، «...ەگەر بارلىعى مەن كۇدىكتەنگەندەي بولسا، بۇل ويىمنىڭ ءوزى ءبىر جەردە قاعازعا ءتۇسىپ جاتىر. ياعني، ول — مەنىڭ ويىم ەمەس...» -دەدى.» بۇدان ارتىق جازا المادىم. ەندى نە ىستەر ەكەن؟ ەرتەڭىندە دانياردى كۇتتىم، ول كەش قارايعاندا اڭگىمەمدە جازىلعان جەرگە، تەرەزەمنەن الاقانداي بوپ كورىنەتىن الاڭعا كەلدى. تاڭ اتا الگى قالالىق جىگىت دوستارىمەن كەلىپ، قاتتى سوققىعا جىعىپ، باعانا شامىنىڭ استىندا ولىممەن قاۋىشتى. ال نۇرگۇل مەن ويلاعاننان دا مىقتى بوپ شىقتى. ول دانيارعا جازعان حاتىمدى تاۋىپ الىپ، جارتى ايدان استام سول الاڭقايدان شىقپاي قويدى. تاڭ اتقانشا تابىلجىمايدى ءوزى. ءبىر كۇنى بولمەمە كىرىپ كەلمەسى بار ما؟ - وتىرىڭىز... – دەدىم. - نەگە ءسىز مەنى تۇنىمەن اڭديسىز؟ - مەن جازۋشىمىن. ءبىر اڭگىمەنى جازىپ باستاپ ەم... اڭدىپ ءجۇر دەپ ويلايسىز با؟ - اقتالۋعا ءسوز تابا الماي قالدىم. بولمەدە ءۇشىنشى ادامنىڭ بولعانى قانداي جاقسى دەگەن وي كەلدى. - ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى جازىپ جاتىرسىز با؟ - تاعدىرلارىڭىز لاۋھۋل ماعفۋز تاقتاسىنا جازىلىپ قويىلعان، مەنىكى قايتالاۋ شىعار... قايتا جازۋعا بولادى دەپ ويلايسىز با؟ – قارسى سۇراق قويۋ قارىم-قاتىناستى تىم كۇردەلەندىرەتىنى بەلگىلى عوي. وسى سۇراقتى قويماي-اق قويۋ كەرەك ەدى. - ونى امان الىپ قالۋعا بولار ەدى عوي؟! - ءولىم ماڭگىلىكتىڭ دۇنيەگە كەلۋى ەمەس پە؟ – دەدىم كۇمىلجىپ. - سەن دانياردى ءولتىردىڭ... سولاي ما؟ - دانيار ومىردە بولعان با، جوق پا؟ الدە ءتۇس پە ءبارى، بارلىعىنىڭ جاۋابى وسىندا جاتىر. ءتۇس پە، ءوڭ بە؟ – بۇل سۇراقتى وزىمە دە قويدىم، جاۋابىم جوق. نۇرگۇل كەرەمەت ادەمى ەكەن، جازعانىمنان دا سۇيكىمدى، ويلاعانىمنان دا كەرىم. مەن ونىڭ مۇنشالىقتى كوركەم ەكەندىگىن جەتكىزە الماعان ەكەم عوي!.. سوندا ويلاپ تاپقان كەيىپكەرىم مەنىڭ قيالىمنىڭ عانا جەمىسى ەمەس بولعانى عوي؟! ونىڭ دۇنيەگە كەلۋىنە باسقا كىمنىڭ اسەرى بولۋى مۇمكىن؟ مۇمكىن مەن دە بىرەۋدىڭ كەيىپكەرى شىعارمىن. جازىپ جاتقان بۇل اڭگىمە دە سونىڭ يدەالارى. ءتىپتى وسى ويلارىمنىڭ ءوزى ءبىر جەردە قاعاز ءتۇسىپ جاتقانى عوي. - ... - ءيا، مەن ءسىزدى اڭدىعانىم راس – دەدىم، ءوز ويىمنان ارىلا الماي، العاشقى سۇراققا قايتا ورالىپ، - بۇلاي بولادى دەپ جوسپارلاماعان ەدىم. مەن ءسىزدى ءوزىم جاساپ العام، ءسىز مەنى قايدان تاۋىپ الدىڭىز؟ - ءبىزدىڭ تاعدىرىمىزدى قايتا جازۋعا، تۇزەتۋگە بولادى عوي سوندا... - دانياردى امان الىپ قالۋ مۇمكىن ەمەس ەدى، ونىڭ تاڭداۋى ءوز قولىندا بولدى. مەنىڭ دە قولىمدا ەمەس. - ءسىز ءبىزدى جازىپ جاتىرسىز؟ قالاي قولىمدا ەمەس دەيسىز؟ - مەن ءسىزدىڭ بۇل ۇيگە كىرىپ كەلەتىنىڭىزدى جازعان جوقپىن... مەن ءسىزدى ولتىرە دە المايتىن بولعانىم عوي... - ءولىم جايىن ءسىز ايتپاڭىزشى... - ال دانياردى مەن ءولتىردىم... - بۇنىڭ ءبارى ءتۇس دەڭىزشى! وياتىڭىزشى مەنى! - ماعان ءولتىرتتى... ول شىداماي بۋلىعىپ جىلاپ، ەسىكتى تارس ەتكىزىپ شىعىپ كەتتى. مەن قاعاز بەن قالامنان باسىمدى كوتەرمەي وتىرا بەردىم. سودان كۇندە كەلەتىن بولدى. ايقاي-شۋ، ۇرىس. مەن جازۋ ۇستەلىمنەن قوزعالمايمىن. جاز بويى ءوڭدىرىپ ەشتەڭە جازا المادىم. ءبىر كۇنى ادەتتەگىدەي سىرتتان كەشكى تاماعىمدى ءىشىپ، اسىقپاي باسپالداقپەن پاتەرىمە كوتەرىلسەم، ەسىك اشىق تۇر. جازبالارىمدى ويلاپ، ىشكە جۇگىرىپ ەندىم. بولمەنىڭ استان-كەستەنى شىققان. قاۋىرسىنداي شاشىلعان پاراقتار، قۇلاعان كىتاپ، كورپە جاستىعىممەن قوسا توڭكەرىلىپ جاتقان توسەك. جازۋ ۇستەلىمدە اڭگىمەمنىڭ كۇندە-كۇندە ءوشىرىپ، قايتا جازاتىن پاراعى عانا قالىپتى، بەتىندە: «ۇيقىدان ويان...» دەگەن جازۋ تۇر. نۇرگۇل ءوزى جازا المايدى. سەبەبى ول — كەيىپكەر. كىم جازدى سوندا؟ بۇل كىمنىڭ ارەكەتى؟! اتتەگەن-اي، جىلاعانىنان، شاشىن جۇلىپ شىڭعىرعانىنان ءلاززات الۋشى ەدىم، راحاتتانۋشى ەدىم. كورپە-جاستىق، ۇستەل، جازبالاردىڭ ءبارىن بولمە ورتاسىنا ءۇيدىم دە، استىنان وت تۇتاتىپ، شىعىپ كەتتىم. باسپالداقتان ءتۇسىپ بارا جاتقاندا ەسىكتەن الگى قىزدىڭ قاراپ تۇرعانى سەزىلدى. ءبىراق ارتىما بۇرىلعان جوقپىن. ورتەنىپ جاتقان ءۇشىنشى قاباتتاعى پاتەرگە ايالداما جاقتان قاراپ تۇرعاندا، تەرەزەدەن دالاعا ۇمتىلعان جالىننان قىزدىڭ تولىق بەينەسى كورىندى. ول الاسۇرىپ، ايقايلاپ، اۋزىنان وت بۇركىپ جاتتى.

الماز امىربەك ۇلى مىرزاحمەت قاراعاندى قالاسى، قارقارالى اۋدانى، قارىنشي اۋىلىندا دۇنيەگە كەلگەن. رەسپۋبليكالىق «قاسىم» ادەبي-قوعامدىق جۋرنالىنىڭ جاۋاپتى حاتشى قىزمەتكەرى. «حانشايىم» كىتابىنىڭ اۆتورى.