قازاق ادەبيەتى مەن تاريحىنىڭ تامىرى تىم تەرەڭدە بولىپ، ءبىر عاسىردان بەرى ءبىز ونى قانشا بۇتارلاساق تا، اشىلماعان سىرلارى ءالى كوپ. سول تەلەگەي تەڭىزدىڭ ءبىرى «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» جىرى توڭىرەگىندەگى ءاپسانالار.
ارعى بەت ادەبيەتىندە دە وقتىن-وقتىن تىلگە تيەك ەتىلىپ قالاتىن بۇل تاقىرىپ ءالى دە بولسا زەرتتەۋدى قاجەت ەتەدى. ءبىز سول زەرتتەۋلەرگە مۇرىندىق بولار دەگەن ويمەن قارابايدىڭ قارا ەرتىستەگى ىزدەرىنە ازىراق ۇڭىلە كەتپەكشىمىز.
وسى تاقىرىپ اياسىندا العاشقى ءسوز قوزعاۋشىنىڭ ءبىرى – جازۋشى، تاريحشى اسقار تاتاناي ۇلى. ول كىسىنىڭ 1987 جىلى شىنجاڭ حالىق باسپاسىنان جارىق كورگەن «تاريحي دەرەك، كەلەلى كەڭەس» كىتابىنداعى «بەگەن شابىلعان قاراسەڭگىر وقيعاسى» (89-بەت) اتتى ماقالاسىندا مىناداي جولدار بار:
«اتادان قالعان اڭىزداردا قاراسەڭگىر سارىباي حاننىڭ مەكەنى دەلىنەدى ەكەن. سارىباي حاننىڭ بەيىتى ول كەزدە قۇلاعان بولسا دا، ەسكى ورنى بار بولعاندىقتان وسى جەردى تاڭداپ العان بەگەن باي: «سارىباي حاننىڭ سانسىز مالى سيعان جەرگە مەنىڭ مىڭ سان قارام نەگە سيماسىن؟!» – دەيدى ەكەن». ا.تاتاناي ۇلى سەكىلدى ەسكى كوزدەردىڭ قالدىرعان دەرەگى بويىنشا سول داۋىردەگى ءور التايعا جەتكەن قازاق كوشىنىڭ قاريالارى: «بۇل جەردە سارىەكەڭ جاتىر ەدى» دەپ جەر بولعان ەسكى توبەلەرگە قۇران وقىپ ەدى دەلىنەتىن.
جالپى، اسقار تاتاناي ۇلى تاريحي شىندىق تۇرعىسنان جالعان ءدۇدامالعا بارمايتىن كىسى. كورگەنىن، ەستىگەنىن الدە نەشە قاريانىڭ ايتۋى ارقىلى، ەسكى جازبالارمەن بەكىتىپ، ەكشەپ، سۇرىپتاپ كوپكە ۇسىناتىن. ولاي بولسا جوعارىداعى اڭگىمەنىڭ ءمانى دە بار، ءدانى دە بار.
ايتىلىمدارداعى ايىرماشىلىق – بۇل ءوڭىردى بىرەۋلەر سارىبايعا، ەندى بىرەۋلەر قارابايعا تەليدى. ەكەۋىنىڭ جاساعان جەرى رەتىندە دە ايتىلادى.
ءبىز اڭىزعا تولى التايدا تۋىپ وستىك. سول اڭىزدى ولكەنىڭ ەسكى حيكاياسىندا ساقالى بەلىنە تۇسكەن ۇلى كارىلەر: «قاراباي ەرتىستى ورلەي كوشكەندە، باياننىڭ اپەكەلەرى «قوزى سوڭىمىزدان ىزدەپ كەلسە بەلگى بولسىن» دەپ قونعان جۇرتتارىنا بىلەزىگىن تاستاپتى. ەندى ءبىر كوشكەندە جۇرتىنا القاسىن تاستاپتى. قازىرگى التايدىڭ قاباسىنداعى «القابەك»، «بىلەزىك» دەگەن وزەن اتتارى سودان قالعان ەكەن. بۋىرشىن دەگەن وزەن اتى دا باياننىڭ بۋىرشىنىن ادەيى قالدىرعان جەر ەكەن» دەسەدى.
«قوزى كوپەش-بايان سۇلۋ» جىرىندا:
«بايان قىز كوك بۋىرشىنعا ءمىندى دەيدى،
سول ولگەن كىسىنى الدى دا ءجۇردى دەيدى» دەگەن جولدار كەزدەسەدى. مۇنداعى بۋىرشىن – تۇيە تۇلىگى ەمەس بايان مىنگەن جۇيرىك اتتىڭ ەسىمى رەتىندە دە اتالادى. التايدىڭ جەمەنەي-ساۋىر وڭىرىندە «قىرىق قۇدىق» دەگەن جەر اتى بولسا، التاي قالاسىنا قاراستى قىزىلجار وڭىرىندە «قىرىق قۇدىق»، «قۋرايتى» اتالاتىن جەرلەر بار.
كوكتوعاي اۋدانىنىڭ تۇرعىن اۋىلىنىڭ شالعىر دەگەن جەرىندە «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋدىڭ بەيىتى» اتالاتىن جەرگە اينالعان ەسكى قورىمدار بار. اتالعان قوس عاشىقتىڭ بەيىتى دەلىنەتىن جەردىڭ باسىندا قۇستىڭ سۋرەتى سالىنعان قوس قۇلپىتاس تۇر. تاستىڭ ءبىرى تىك تۇر، بيىكتىگى ەكى جارىم مەتر، جالپاعىنان كولدەنەڭ ەنى قىرىق سانتيمەتر. قىر ەنى جيىرما بەس سانتيمەتر. ءار قىرىنا قازاقتىڭ سىڭار ءمۇيىزدى ورنەگى ايشىقتالىپ، جالپاق بەتىنە بەس قۇستىڭ كەۋدەسىنەن جوعارعى سۋرەتى تۇسىرىلگەن.
بۇل جايىندا شىنجاڭدىق ادەبيەتشى، عالىم بەكسۇلتان كاسەي ۇلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى» اتتى كىتابىنىڭ 1-توم (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1996جىل) 441-بەتىندە، سول ماڭدا تۋىپ وسكەن، حالىق اۋىز ادەبيەتىن، شەجىرە-دەرەكتەرىن كوپ جيىپ، جادىنا ساقتاعان فولكلورشى رابحات نيعىمەت ۇلىنىڭ جوعارىداعى دەرەكتەردى ايتا كەلىپ: «حالىق اڭىزدارىندا قاراباي «جەتىم قالعان قوزىعا قىز بەرمەيمىن» دەپ ارقادان اۋا كوشكەندە، جولدا قاتتى جۇت بولادى. سول جۇتتان ىعىپ، كوشە-كوشە بايىزداعان جەرى وسى شالعىر جايلاۋى ەكەن. وسى ماڭداعى مازاردىڭ جانىندا تەگىندە قالىڭ قايىڭ بولعان. ونى جۇرت «بەلقايىڭ» دەپ اتايدى. قارابايدىڭ قويشىسىنىڭ تاياعىنان وسكەن قايىڭ دەسەدى. بۇل ارادا «قارابايدىڭ بەيىتى» دەلىنەتىن ەسكى مولا دا بولعان. ءقازىر وسى اراداعى سۋ قويماسىنىڭ استىندا كومىلىپ قالدى. ول جىلقىنىڭ جال-قۇيرىق قىلىن قوسىپ بالشىق يلەپ جاسالعان، اسا مىقتى بەيىت ەدى. بىرەۋلەر كەزىندە ونى شابامىز دەپ سايماننىڭ ءتىسىن باتىرا الماپتى. التايداعى بەس قىل بەيىتتىڭ ەڭ ەسكىسى سول ەدى. وسى اۋىل ماڭىندا «شوق قامىس» دەگەن قامىس بولعان. ول قوزى مەن باياننىڭ كەزەگىپ تۇراتىن تۇراعى ەكەن. اۋىلدىڭ باتىسىندا بيىك شوقىدان تاي قازاننىڭ ۇلكەندىگىندەي تاس قازان تاس وشاقتا اسۋلى تۇر. جۇرت ونى «باياندى ىزدەپ كەلگەندە قوزى سول تاۋدا جاتىپ ەت اسىپ جەگەن قازان» دەيدى» دەگەنىن تىلگە تيەك ەتەدى.
كەيىننەن اتالعان قۇلپىتاستىڭ فوتو سۋرەتىن جاريالاعان، جازۋشى-زەرتتەۋشى باياحىمەت جۇماباي ۇلى دا بۇل دەرەكتەردى راستاي ءتۇسىپ، 1940 جىلدارعا دەيىن جىلقى قىلى ارالاسقان كونە زيراتتىڭ قاسىنان وتكەن ادامدار، اتتان ءتۇسىپ قۇران وقىپ، جوق دەگەندە: «اسسالاۋماعالەيكۋم، قاراباي اتا!» دەپ سالەم بەرىپ وتەتىنىن جازادى. («شۇعىلا» جۋرنالى، 1986 جىل، 8-سان. 125-126 بەتتەر).
ءبىر قىزىعى زەرتتەۋشىلەردىڭ پايىمىنشا اتالعان ەكى ەسكى كەشەندە تۇركى داۋىرىنە جاقىن كەلەدى ەكەن. جانە دە بۇل حيكايانى شەرتۋشىلەردىڭ كوبى وقيعانى قازىرگى شقو وڭىرىنەن قاراستىرادى. ءتىپتى جۇڭگو التايى دەگەن كۇننىڭ وزىندە ءبىر وزەننىڭ – ەرتىستىڭ باس-اياعى عانا. بىر-بىرىنە اسا شالعاي ەمەس. اتالعان داريانىڭ وڭ قاپتالىنداعى ات اياعى ەركىن جەتەتىن 500-600 كيلومەتر اۋماقتا بولانىنىڭ بايانى كوپ. سوعان قاراعاندا اڭىز بەن اقيقاتتىڭ اراسى دا بىر-بىرىنە جاقىن كەلەدى.
مەن (ءجادي شاكەن ۇلى) «قارالى كوش» اتتى تاريحي رومان جازدىم. وسى كىتاپتى جازۋ بارىسىندا وتە انىق بولماعان، ءبىراق اڭىز تۇرىندە ءار كىمدەر جاعىنان قايتالاناتىن ءبىر ەسكى اڭگىمەگە قايران قالعانىم بار. اتاپ ايتقاندا، 1895-1900 جىلدار شاماسى بوكە باتىر جىرعالاڭ ۇلى قازىرگى قحر-دىڭ چيڭحاي ولكەسىندەگى كوككولدىڭ (موڭعولدار: «كوكنۇر»، قىتايلار: «چيڭحاي كولى» دەپ اتايدى) بويىنا كەلەدى. سوندا ەسكى اڭگىمەنىڭ ەلەسىن قۋعان كارىلەر كول بويىنان كەرەگەنىڭ ەسكى ساعاقتارىن تاۋىپ الادى. بىرەۋلەر مۇنى: «ۋاق ەركوكشەنىڭ ەلىنەن قالعان ەكەن» دەسە، ەندى بىرەۋلەر: «قاراباي مەن سارىبايدىڭ ۇرقىنان قالعان بەلگى ەكەن» دەيدى. وسى وڭىرگە وسىدان كەيىنگى كەلگەن كولەمدى كوش ەلىسحان ءالىپ ۇلىنىڭ باستاۋىمەن 1937-1938 جىلدار كەلگەن. سول كوش بويىندا بولعان ۇلكەندەردىڭ ايتۋى بويىنشا كەي جەرلەردەن تاسقا قاشالعان ەسكى اراب، شاعاتاي ۇلگىسىندەگى جازۋلاردى كورگەنى ءسوز بولادى. الگى جازۋلار دا: «ءبىز قارابايدىڭ ۇرقى ەدىك. كەيىنگى ۇرپاعىمىز وسى ەلگە ءسىڭىپ كەتتى» دەگەن مازمۇنداعى سوزدەردىڭ بار ەكەنىن اڭىز ەتىسۋشى ەدى. ءتىپتى سول وڭىردەگى تۇرعىلىقتى حالىقتار اراسىندا: «اتالارىمىز وزگە جۇرتتان كەلگەن مۇسىلماندار ەكەن» دەپ قۇران كارىمنىڭ قيقىمدارىن كورسەتكەنى دە كوپ ايتىلاتىن.
وسى جايلار ءسوز بولعاندا قىتايداعى جازۋشى ءشامىس قۇمار ۇلى: «اقسايلىق جازۋشى قابىلقاق كۇلمەسحان ۇلىنىڭ ايتۋىنشا سارى ۇيعىرلاردىڭ ىشىندە قازاققا جاقىن ءبىر رۋى بار ەكەن. ولار وزدەرىن ءبىز قاراباي مەن سارىبايدىڭ ۇرقىمىز دەيدى ەكەن. ءبىر قىزىعى ولاردا قازاق ءسوزى دەرلىككە جۋىق تازا ساقتالعان ەكەن» دەگەندى ايتادى (ش.قۇمار ۇلى «ادەبيەت جانە شىندىق»، 1999 جىل، ىلە حالىق باسپاسى، كۇيتۇن. 186-بەت).
«قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» جىرىنداعى:
ازىرەتتىڭ تاۋىنان اسا كوشىپ،
شولاق قورعان قارا كول جەرگە كەتتى، – دەيتىن جولداردى ەسكە الساق، تامىرى بەلگىسىز بولعان تالاي تاريحتىڭ سورابى كورىنەدى. اسىرەسە، مۇنداعى «ازىرەتتىڭ تاۋى»، «شولاق قورعان»، «قارا كول» دەگەن جەر اتتارى قازىرگى شىنجاڭ ايماعىنىڭ شىنجاڭنىڭ سولتۇستىگىنەن ۇيعىرلار مەكەندەگەن وڭتۇستىك شىنجاڭ وڭىرىنە، ودان ارى گانسۋ-چيڭحاي تەريتورياسىنا وتەتىن جەرلەرگە مەڭزەس كەلەتىنى كىسىنى قىزىقتىردى. گانسۋ مەن چيڭحايدىڭ شەكاراسىندا «قاراكول» دەگەن كول اتى دا بار.
«قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ جىرىنىڭ» ەندى ءبىر نۇسقاسىندا:
دامىل ايال كورمەيدى كوزى تەرلەپ،
وزگە جاقپەن جۇرە الماس مالى كەرنەپ.
دامىل جوق تا، تىنىم جوق كوشە بەرۋ،
ونە بويى جاعالاپ ەرتىستى ورلەپ» – دەگەن جولدار بار.
جوعارىدا اۋىزعا الىنعان «قارالى كوش» رومانىنداعى وقيعالار مەن حاليفا التايدىڭ «التايدان اۋعان ەل» دەرەگى بويىنشا قازىرگى شىعىس قازاقستان اۋماعىنان ەرتىستى ورلەي كوشكەن كوش وسى وزەننىڭ باسىنا دەيىن بارىپ، ودان وڭتۇستىككە ويىسىپ، بايتىك، قاپتىق، باركول، قۇمىل ولكەلەرى ارقىلى تيبەت ءۇستىرتىنىڭ باۋىرىنا دەيىن جىلجيدى. ەندى قاراڭىز، اڭىزداعى قارابايدىڭ كوشى دە وسى ءىزدى تۇسپالداپ تۇرعانداي. تولىق ايعاقتالماعان دەرەك بويىنشا قارابايدىڭ ەلى سارى ۇيعىرلار اراسىنا ءسىڭىپ كەتكەن بولسا، كەيىنگى قازاق كوشى وسى جولدى باسىپ ءوتىپ، گيمالاي اسادى. ۇندىستان-پاكىستان ارقىلى تۇركياعا جەتەدى.
1950 جىلدان كەيىن وڭتۇستىك شىنجاڭ ءوڭىرىنىڭ شارشەن، شاقىلىق، لوپنۇر، ت.ب. جەرلەرىنە ءار ءتۇرلى قىزمەت بابىمەن بارعان كوز قاراقتى كىسىلەردىڭ ايتۋىنشا، وزدەرىن «قازاقتاردىڭ ۇرقىمىز» دەيتىن ەسكى اۋىلداردىڭ تارپى كوپ بولعان ەكەن. ءبىراق ءتىل، ءسالت-داستۇر جاعىنان جەرگىلىكتى حالىقتارعا بارىنشا ءسىڭىسىپ، ۇلتتىق ەرەكشەلىكتەرىنىڭ دەرلىكتەي جويىلعانىن ايتاتىن.
جىردا باياندى ىزدەگەن قوزىنىڭ الپىس كۇندىك شولدەن وتكەنى باياندالادى. قازىرگى اياكوز وڭىرىمەن ەسەپتەگەندە ول ماڭدا ەشقانداي 60 كۇندىك ءشول جوق. التاي وڭىرىنەن قاراستىرعاندا ءبىرى «قۇبىنىڭ قۇمى» اتالاتىن جوڭعار ويپاتىنا، ەكىنشىسى تاكلاماكان شولىنە ۇقسايدى. تاكلاماكاننان كورى التايمەن قاناتتاس جاتقان جوڭعار قۇمدىعى شىندىققا ءبىر تابان جاقىن.
ەندى ءبىر اڭىزدا ءور التايعا كوشىپ كەلىپ قۇم جايلاعان ەسكى اۋىلدىڭ حيكاياسى شەرتىلەتىن. سول اۋىلدىڭ ءبىر جىگىتى تۇيە كيىكتىڭ كيەلى بۋراسىن ءولتىرىپ الىپ، بۇكىل اۋىلى زاۋالعا ۇشىراعان ەكەن دەسەتىن. قۇم توبەنىڭ ۇستىندەگى بۋرانىڭ باسى نەشە كۇندەي بوزداپ، سول ءوڭىردى جايلاعان ەل تورعايداي توزىپ، قىرىلاتىنى قىرىلىپ، اۋاتىنى اۋىپ كەتىپتى دەسەتىن سول اڭگىمەدە.
وسىنداي سان تاراۋلى ءاڭىز-اپسانالارعا قاراعاندا، قالايدا ەلدىڭ التايعا قاراي قايتا قونىستانا باستاعان 1760-1800 جىلدارىنان كوپ بۇرىن، مۇمكىن، بىرنەشە عاسىر بۇرىن، وسى وڭىردە قازاقتاردىڭ بولعانىن كورسەتەدى. ولار سارىباي اۋىلى ما، قاراباي اۋىلى ما، ول جاعى بەيمالىم. التاي، تارباعاتاي ءوڭىرى جوڭعاردىڭ وتىندە بولعاندىقتان اتالعان كوشپەلى اۋىلداردىڭ وڭتۇستىككە قاراي ويىسا كوشۋىنىڭ دە سەبەبىن جوققا شىعارۋعا بولماس. بىزدەگى قازاق حاندارىنىڭ العاشقى كەزەڭدەرىمەن ساباقتاساتىن بۇل وقيعانىڭ تۇپكىلىكتى ءمانىنىڭ ءوزى كوپتەگەن سونى، بەلگىسىز، جۇمباق تاريحقا جەتەلەيدى.
سول كوپ ساۋالدىڭ ءبىرى قوزىعا جاۋ بولعان قودار كىم؟ – دەگەن سۇراق. قىتايلىق قازاقتانۋشى عالىم سۋ بيحاي ءوزىنىڭ «قازاق مادەنيەتىنىڭ تاريحى» (شىنجاڭ حالىق باسپاسى، 2005 جىل، ءۇرىمجى، 691-بەت) كىتابىندا: «... مۇنى ەستىگەن تورعاۋىت باتىرى قودار باياندى الۋ ءۇشىن قارابايدىڭ مالىن شولدەن قۇتقارادى» دەيدى. دەمەك، قودار – موڭعولدىڭ تورعاۋىت رۋىنىڭ باتىرى بولعانى. ولاي بولسا قازاقتار مەن تورعاۋىتتار قاي جەردە قوڭسىلاس وتىردى؟ – دەگەن تاعى ءبىر ساۋال قىلاڭ بەرەدى دە، تاعى دا «توسەكتە باسىمىز ءبىر، توسكەيدە مالىمىز ءبىر» بولعان ەجەلگى تۇركىلىك ءداۋىر ەسكە تۇسەدى. وسىمەن ۇندەس تاعى ءبىر جاي ۆ.ۆ.رادىلوۆتىڭ «قوزى كورپەش-بايان سۇلۋ» كەسەنەسىن موڭعولدار سالعان بولۋى مۇمكىن دەگەن دەرەگى. ءتىپتى موڭعول داۋىرىنەن كوپ بۇرىن سالىنعان دەگەن كۇننىڭ وزىندە ول تاعى دا تامىرلاسقان تۇركى-موڭعول داۋىرىنە تۋرا كەلەدى ەكەن. ونان تەرەڭدەگەندە دە ارعى بابالارىمىز ساحارادا بىرگە جاساعان ھۇن داۋىرىنە تىرەلەدى.
وسىنداي ويلاردىڭ جۇلگەسىندە، جوڭعارلار «ءبىزدى قۋدى، قىردى-جويدى» دەگەن زاماننىڭ وزىندە سولاردىڭ مالشى-قوسشىسىمەن قوڭسىلاس قازاق اۋىلدارىنىڭ اڭىز بەن اقيقات اراسىندا ءومىر ءسۇرىپ، ەركىن كوشىپ ءجۇرۋى سىندى تەرەڭدەي زەرتتەۋ تاپپاعان تاعى ءبىر تاقىرىپ بوي كورسەتەدى.
جىرداعى جەر اتتارى عانا ەمەس، ءسالت-داستۇر، تۇرمىستىق وزگەشەلىكتەر مەن ءدىنني نانىم-سەنىمدەردىڭ ءوزى ىندەتىپ ىزدەنۋدى قاجەت ەتەدى.
ەندى جىردىڭ جازىلۋى مەن تارالۋىنا ازىراق ايالداي كەتسەك، ونىڭ حالىق اراسىندا كەڭ تاراعان تۇرلەرىن ايتپاعان كۇننىڭ وزىندە «جىر تاريحتا قازىرگى ەرتىس بويىنداعى التاي، تارباعاتاي وڭىرىندەگى قازاقتار اراسىندا كوبىرەك جىرلانعان جانە تارالعان» (ب.كاسەي ۇلى «قازاق ادەبيەتىنىڭ تاريحى»، 1-توم. 408 بەت. شىنجاڭ حالىق باسپاسى، ءۇرىمجى، 1996جىل).
قازاقستان جاعىندا دا جىر حاقىندا تالاي-تالاي ەڭبەكتەر جازىلىپ، جىردىڭ 16 نۇسقاسى بارلىعى ءسوز بولادى. كەيىننەن زەرتتەۋشىلەر ونىڭ سانىن 26-عا جەتكىزگەن. كوبى 1827-1900 جىلدار ارالىعىندا ەل اۋزىنان جازىپ الىنعاندار. جىردىڭ جازىلۋ مەرزىمىنە ايالداعاندا بىرەۋلەر ونى 1550 جىلدار توڭىرەگىندە جازىلدى دەسە، ەندى بىرەۋلەر 1700 جىلدار ىشىنەن قاراستىرادى. ەندى بىرەۋلەر ەجەلگى تۇركى داۋىرىندە تۋعانىن ايتادى. سونشاما كوپ نۇسقالىلىعىنا قاراعاندا مەجەلەردى تەرىستەۋدىڭ دە مۇمكىندىگى از. سونىڭ ىشىندە قازاق حاندىعى ءداۋىرىنىڭ الدى-ارتىندا تۋعانىنا دا قۇرمەتپەن قاراعان ءجون سياقتى. اتالعان جىر الەمنىڭ جيىرما نەشە تىلىنە اۋدارىلىپ، ءبىز تۇگىلى شەتەل ادەبيەتشىلەرى مەن زەررتەۋشىلەرىنىڭ دە نازارىنا ىلىگىپتى.
شىنجاڭ جاعىندا جىردىڭ جاناق اقىن جىرلاعان نۇسقاسى 1980 جىلى «شالعىن» (4-سان) جۋرنالىندا جاريالانعان.
جىردى زەرتتەۋشىلەردىڭ بارلىعى ونى قوس عاشىقتىڭ ەركىندىگىن، تەڭدىگىن ىزدەگەن ادال ماحابباتى جانە ونىڭ قۇرباندارى تۇرعىسىنان قاراستىرادى. شىن مانىندە بۇل جەردە ەجەلدەن كەلە جاتقان دالا زاڭىنىڭ بۇزىلۋىنا دەگەن قارسىلىق تا بار ەدى. انىعىن ايتقاندا ھۇن، تۇركى داۋىرىندەگى كوشپەندىلەردىڭ قاتال زاڭىن بۇزۋشى قاراباي قىزىن بەسىكتە اتاستىرعان، جەتىم قوزىعا بەرمەي قاشادى. ۋاعدانى – زاڭدى بۇزادى. وسى جولدا ارپالىسقان ەكى جاس وپاسىزدىققا دەگەن قارسىلىقتى ءوز ومىرلەرىمەن كورسەتەدى. كىرشىكسىز ماحاباتقا ۇمتىلۋ عانا ەمەس، اتا-بابادان كەلە جاتقان ەسكى سالتتى قورعاپ قۇربان بولۋداي ەكىنشى ءمانى بار. مۇندا ەجەلگى تۇركىنىڭ جازىلماعان زاڭدارىنىڭ التىن پاراقتارى جاتىر. جانە دە مۇسىلماندىققا، يسلامعا ساياتىن تۇستارى مەن شاماندىق بەلگىلەرى دە از ەمەس. تاعى ءبىر جاعداي قاراباي قوزىدان تەك قانا قىزىمدى الىپ قويماسىن دەپ قانا قاشتى ما دەيتىن ساۋال. مۇمكىن، سارىبايدىڭ بۋاز مارالدىڭ كيسەسىنە ۇشىراپ پالەگە جولىعۋىن، ءدىنني تۇرعىدا دا اسا قاتەرلى «كيە اتقان»، «جىن جايلاپ، پەرى سوققان» دەگەن سەكىلدى قارعىس جايلادى دەپ ءبىلدى مە، كىم ءبىلسىن؟!
تاعى ءبىر نازار اۋدارارلىق ءتۇيىن باياننىڭ كۇيمەسى نەمەسە شاتىر جاپقان ارباسى حاقىندا. ەجەلگى ءداۋىر كوشپەندىلەرىنىڭ، سونىڭ ىشىندە قازاقتاردىڭ اتا-بابالارىنىڭ «شاتىر جاپقان ارباعا وتىرعان ۇلت» اتالعانىن ەسكە الساق، قازىرگى تارباعاتاي، التاي تاۋلارىندا سونداي جولداردىڭ سورابىنىڭ ءالى جاتقاندىعىندا. ءبىزدىڭ اۋىلدىڭ كارىلەرى ونى «ءامىرسانا قۇڭتايجىنىڭ اربا جولى» دەي سالادى. كەڭدىگى جاعىنان قازىرگى داڭعىلدارمەن پارابار سول جولمەن كيىز ءۇيلى اربامەن كوشەتىن بولعان. سول ەسكى جولدىڭ سورابى قازىرگى شقو وڭىرىنەن باستاۋ الىپ، ەرتىستى قيالاي ورلەپ، جۇڭگو التايىن باسىپ، موڭعوليا جەرىنە وتەدى. التاي تاۋلارىنداعى جارتاستاردا اربانىڭ سۋرەتى الىگە دەيىن تۇر. بۇل ارادا قارابايدىڭ سونشا ۇزاق جول باسىپ كوشۋى، باياننىڭ كۇيمەمەن ءجۇرۋى، ارينە، داڭعىل جولدىڭ بولعاندىعىن كورسەتسە كەرەك.
باياندالعان بارلىق جايلارعا ۇڭىلە وتىرىپ، بۇدان بۇرىنعى زەرتتەۋشىلەردىڭ «رۋلىق»، «فەودالدىق»، «عاشىقتىق»، «تاپتىق» تەرميندەرى توڭىرەگىندەگى زەرتتەۋلەرىن قايتا قاراستىرۋ كەرەك دەگەن وي تۋادى.
وسىنىڭ ءبارىن ساباقتاستىرا كەلگەندە، قارا ەرتىستى ورلەي كوشكەن قاراباي اۋىلىنىڭ ەلەسىن كورگەندەي بولامىز. «اسپاندا قۇداي، جەردە تۇركى» بولعان باعزى تەريتوريامىزدىڭ كارتاسى كولەمىندە كوشىپ-قونىن جۇرگەن قازاق بايى – قارابايعا تاڭدانۋدىڭ دا قاجەتى بولماس. كەڭەستىك ءداۋىردىڭ يلەۋىنە كوبىرەك تۇسكەن تاقىرىپ بولعاندىعى سەبەپتى، جاڭا قازاقتىڭ، مۇسىلمان تۇركىنىڭ كوزىمەن قاراۋ قاجەتتتىلىگى دە تۋىندايدى. مۇنىڭ ءبارى زەرتتەۋشىلەردىڭ موينىنا تۇسەتىن اۋىر جۇك.
ءجادي شاكەن ۇلى
