ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس بولۋى مۇمكىن. ءبىراق قاشان؟ قاي كەزدە جانە ونى كىم باستاۋى مۇمكىن؟ بۇعان قاتىستى كورىپكەلدەر كوپ بولجام ايتقان. الەمدى اۋزىنا قاراتقان اۋليەلەردىڭ بۇل پىكىرى قانشالىقتى قيسىنعا كەلەدى؟ ماقۇل، ۆانگانىڭ كورىپكەلدىگى تۋرالى كوپ اڭگىمەلەمەي-اق قويايىق. مۇنىڭ ءبارى دە جۇرتشىلىققا تانىس. ال وزگە اۋليەلەر نە دەيدى؟ وتكەن نەمەسە وسى عاسىردىڭ باسىندا ايتىلعان بولجامداردىڭ قايسىسى اقيقاتقا جاقىنىراق؟ ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بولۋى مۇمكىن بە؟ سونىمەن...
1.ومىرىندە كوپ قيسىندى جورامالدار ايتقان نورۆەگ كورىپكەلى گۋنحيلدا سمەلحۋستىڭ 90 جاسىندا جاريا ەتىلگەن جورامالى تورتكۇل دۇنيەدەگى ءدۇيىم جۇرتتىڭ ەسىنەن ءالى شىعا قويعان جوق. ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىسقا قاتىستى ايتقان ونىڭ پىكىرى شىن مانىندە نازار اۋدارارلىق. گۋنحيلدا سمەلحۋس 1968 جىلى الەمنىڭ قالاي وزگەرەتىنى جايلى قىزىقتى دەرەكتەر كەلتىرگەن. سونىڭ بارلىعى دا بۇگىنگى تاڭدا ورىندالىپ جاتقان سياقتى. ونىڭ پىكىرىنشە، «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس ادامزات تاريحىنداعى قولدان جاسالىنعان ەڭ اپاتتى وقيعا بولادى. ول الەمدە ساياسي داعدارىس تۋعىزبايدى، بۇل الاپات سوعىس اياق استىنان تۋۋى مۇمكىن».
ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ تاياپ كەلە جاتقان كورىنىسى رەتىندە گۋنحيلدا سمەلحۋس يمميگرانتتاردىڭ ەۋروپا قۇرلىعىنا جوسىپ، اۋا كوشۋىن ايتادى.
«كەدەي ەلدەردىڭ ازاماتتارى سوعىستان جانە جوقشىلىق، كەدەيشىلىكتەن قاشىپ، ەۋروپاعا اۋادى. بۇل شىن مانىندە ءبىرشاما ۋاقىتقا سوزىلعان جانە ادامداردى قاتتى ابىرجىتكەن وقيعاعا اينالادى. مۇنىڭ سوڭى اتوم بومباسىن تاستاۋعا ۇلاسۋى ىقتيمال. اۋا قاباتى ەكولوگيالىق جاعىنان لاستانادى، ادامدار تىنىس الۋعا مۇمكىن بولمايتىن دارەجەدە ءومىر سۇرەدى. امەريكا، جاپونيا، اۆستراليا مەن ءبىرقاتار باي ەلدەردىڭ قۇنارلى توپىراعى ءونىم الۋعا بولمايتىن دارەجەگە جەتەدى. بۇل قۇرلىقتا ءومىر ءسۇرۋ قيىنعا اينالعاندىقتان، ولار كەدەي ەلدەردىڭ نارىعىن جاۋلاۋعا تىرىسادى، بۇل وتە قاتاڭ جايدايدى جۇزەگە اسادى.
ەۋروپا قۇرلىعى رۋحاني داعدارىس كەزەڭىن باستان كەشەدى. ادامدار دىننەن بەزەدى، شىركەۋلەر كۇڭىرەنىپ، قوڭىراۋىن سوعادى، ءدىني ورىندارعا ەشكىم باس سۇقپايتىن كەزەڭ كەلە جاتىر. شىركەۋلەر جىن-ويناق الاڭىنا اينالادى. وتباسىلىق قۇندىلىقتار جۇيەسى وزگەرەدى. ەرلەر مەن ايەلدەر بىرگە ءومىر سۇرگەنىمەن، ولار زاڭدى نەكەگە تۇرمايدى. اكەنىڭ بالا الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى جويىلا باستايدى. ەرلى-زيىپتىلاردىڭ ءبىر – بىرىنە وپاسىزدىق جاساۋى مەن كوزىنە ءشوپ سالۋ سياقتى ارەكەتتەرى قالىپتى قۇبىلىسقا اينالادى. تەلەارنالار زورلىق-زومبىلىقتى كورسەتەدى، ادامدار بىر-بىرىنە قاتىگەز بولا باستايدى». گۋنحيلدا سمەلحۋستىڭ بۇل جورامالىنىڭ ءبىرسىپىراسى قازىرگى كەزدە عالامدىق پروبلەماعا اينالعانىن جوققا شىعارۋعا بولمايدى.
- 1899 جىلى ومىردەن وتكەن سەرب كورىپكەلى ميتار ءتارابيچتىڭ دە بولجامدارى دا ەلەڭ ەتكىزەرلىك. الەمنىڭ الداعى ۋاقىتتا قالاي وزگەرەتىنى تۋرالى ونىڭ قۇلاعىنا ءبىر داۋىس كەلىپ، «سىبىرلاپ» تۇراتىن بولعان. ميتار تارابيچ تە سەرب شەكاراسىنا جاقىنداپ قالعان بوسقىنداردى كورەدى.
«اۋە سوققىسىنان ادامداردىڭ ولىگى تاۋ بولىپ ءۇيىلىپ قالادى. سەربتەر بۇل الاپاتتا سوعىسا المايدى. باسقا بىرەۋلەر ءبىزدىڭ ۇستىمىزدەن سوعىس جۇرگىزەدى»، – دەيدى ول. مۇمكىن ول وتكەن عاسىردىڭ توقسانىنشى جىلدارىنىڭ سوڭىندا بۇتىندەي ءبىر ەلدى بولشەككە ءبولىپ جىبەرگەن اقش پەن ناتو ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر قاتىسقان يۋگوسلاۆياداعى سوعىستى مەڭزەگەن بولار. سەرب كورىپكەلى «عالامشاردا تۇراتىن بۇكىل ەلدىڭ جارتىسى قاتىسقان سوعىس بولادى، ءبىراق بۇل الاپاتتا جان-جاعىن سۋ قورشاعان، جەردىڭ قيىر شەتىندە جاتقان ءبىر ەل عانا جايماشۋاق جاعدايدا دىم بولماعانداي، پروبلەماسىز ءومىر سۇرەدى»، دەگەندى ايتادى. بۇل ەلدىڭ ەندى اقش ەكەنى ايتپاسا دا، تۇسىنىكتى.
- ال «نەمىس پايعامبارى» اتانىپ كەتكەن ماتتياس شترومبەرگەر ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس اياقتالعاننان كەيىن «الەمدى ءۇشىنشى رەت الاپات ءورت جايلايدى» دەگەن بولجام جاساعانى بەلگىلى. نەمىس كورىپكەلىنىڭ ايتۋىنا قاراعاندا، «ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستان كەيىن كوپ ۇلت جويىلادى نەمەسە جوعالادى، ولاردىڭ بولاشاعى بولمايدى. ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس وزگەشە سيپات الادى».
- 4. 1959 جىلى 55 جاسىندا قايتىس بولعان تاعى ءبىر نەمىس كورىپكەلى الويس يرلمايەر نەگىزىنەن سوعىستا جوعالىپ كەتكەندەردى ىزدەۋمەن اينالىسسا دا، بولاشاقتىڭ كورىنىسى ونىڭ كوز الدىنان وتەتىن بولعان.
«الەم وقىستان جارىلادى، ءۇشىنشى دۇنيەجىزىلىك سوعىس 8 - ءى نەمەسە 9 - ى كۇنى باستالادى»، – دەپ ەكى ساندى ايتقان ول الايدا ونىڭ قاي جەردە، قاي ايدا بولۋى مۇمكىن ەكەندىگىن جاريا ەتپەي، قۇپيا قالدىرعان.
«شىعىستىڭ قارۋلى كۇشتەرى (مۇسىلمان اسكەرى) كەڭ مايداندا شابۋىل جاساي وتىرىپ، باتىس ەۋروپاعا قاراي بەتتەيدى. سونىمەن قاتار، مونعوليادا دا ۇلكەن قاقتىعىس ورىن الادى. جۇڭگو ءۇندىستاندى جاۋلاپ الادى. سوعىس بارىسىندا باكتەوريولوگيالىق قارۋ قولدانادى. الاپات قارۋدان ءۇندىنىڭ 5 ميلليونعا جۋىق ازاماتى قايتىس بولادى، بۇل جويقىن قارۋدىڭ سالدارى كورشى مەملەكەتتەرگە دە اسەر ەتەدى. قۇرلىقتىڭ شىعىسىندا يران مەن تۇركيا اراسىندا سوعىس باستالادى. رەسەي ەلىن «ءتۇرلى-تۇستى توڭكەرىس» جانە ازامات سوعىسى شارپيدى. كوشە ولىكتەن كورىنبەي قالادى.
- 1891 جىلى ومىردەن وتكەن البەرت پايك تە ءبىرىنشى جانە ەكىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستىڭ بولاتىنىن ءدال بولجاپ ايتقان. ول 1871 جىلى يتاليان ريەۆوليۋسيونەرى دجكزەپپە مادزينيگە جازعان حاتىندا ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس مۇسىلمان الەمى مەن يزرايل اراسىندا بولاتىنىن ايتقان.
البەرت پايك «ءبىراق بۇل سوعىس مۇسىلمان الەمى مەن يزرايلگە زور اپات اكەلۋى مۇمكىن» ەكەندىگىن دە جاسىرمايدى. راسىندا دا مۇسىلماندار، ياعني پالەستينا جانە يزرايل اراسىندا قازىرگى ۋاقىتتا تارتىس تولاستاماي وتىرعانى بەلگىلى. گازا سەكتورىندا – ءولىم-جىتىم، ءالى دە قانتوگىس.
- اقش-تىڭ ماتەماتيگى كومپيۋتەرلىك باعدارلامالار سالاسىندا زور تابىسقا جەتكەن امەريكالىق كورىپكەل اارون كلاۋزەتتىڭ ايتۋىنشا، «سوعىس جاعدايىندا مامىلەگە كەلۋ رەت-رەتىمەن بولىپ وتىرادى. تاريحقا جۇگىنەر بولساق، 1823 پەن 2003 جىلدار ارالىعىندا دۇنيە جۇزىندە ءبىرقاتار ەلدەر اراسىندا 95 جانجال بولعان ەكەن. كەيبىرەۋى الاۋىزدىق پەن سوعىستىڭ الدىن الىپ رەتتەلگەن.
اارون كلاۋزەتتىڭ ويىنشا، «الەمدەگى ەڭ ءىرى اسكەري قاقتىعىس نەمەسە ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس 2150 جىلدار شاماسىندا بولۋى مۇمكىن. ەگەر ادامزات بۇل كەزەڭنەن وتسە، وندا جاڭاشا ويلاۋ ءۇردىسى قالىپتاسادى دا، قاقتىعىستى بەيبىت جولمەن رەتتەۋ ماسەلەسى باستى ورىنعا اينالادى».
راسىندا دا قازىرگى كەزدە ەڭ باستى قۇندىلىق –حالىقتىڭ تۇراقتىلىقتا ءومىر ءسۇرۋى. سوندا عانا تورتكۇل دۇنيەدە تىنىشتىق ورنايدى. ايتپەسە، ادام ءولىمى بولاتىن قاندى مايداننىڭ كەرەگى نە؟ ەگەر ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىس باستالسا، نە بولادى؟ ماقالانىڭ ءتۇيىنىن البەرت ەينشتەيننىڭ پىكىرىمەن اياقتاعاندى ءجون كوردىك.
«ءۇشىنشى دۇنيەجۇزىلىك سوعىستا قانداي قارۋ قولدانىلاتىنىن بىلمەيمىن، ءبىراق ودان كەيىن ادام بالاسى قولىنا تاس پەن تاياق الىپ شايقاساتىن بولادى»، – دەيدى ول.
...ەندەشە، بەيبىت ءومىردىڭ ءجونى بولەك قوي.
