سوڭعى كەزدەرى جۇرتتىڭ بارلىعى بايۋعا، اۋقاتتى بولۋعا قۇشتار. وسى كوشتەن قازاق تا قالماي «اقشا شاقىراتىن» ءتۇرلى ادىس-تاسىلدەرگە جۇگىنىپ الەك. سونىڭ ءبىرى - قىتايدىڭ فەن-شۋي ءادىسى. وسى ءادىس ارقىلى «بايلىق پەن باقىتقا قول جەتكىزەمىز» دەگەن قازاقتار بۇل كۇنى شاڭىراعىنا قۇرباقا مەن شايان ويىنشىقتارىن تاسىپ، ۇيلەرىنىڭ ماڭدايشاسىنا قىزىل ماتا ءىلىپ، مەس قارىن مۇسىندەر جيناپ شالا بۇلىنەدى. ءتىپتى مۇنداي ءتيپتى ادامدار جيھازدارىنىڭ ءوزىن «فەن-شۋي» ادىسىمەن ورنالاستىرىپ، «اس بولمە جانە فەن-شۋي»، «بالالار بولمەسى جانە فەن-شۋي»، «قوناق بولمە جانە فەن-شۋي» ادىسىنە جۇگىنۋگە كەڭەس بەرەدى. ولاردىڭ ءپالساپاسى «باقىت پەن بايلىق ءۇيدىڭ بۇرىش-بۇرىشىن مەكەندەيدى. سوندىقتان ءۇيدىڭ بۇرىشتارىن دۇنيە-مۇلىكپەن جاپپاي، ول بۇرىشتارعا مىستان جاسالعان كىشكەنە مەس قارىن مۇسىندەردى قويعان ابزال» دەگەنگە سايادى.
ءبىراق دەرەكتەرگە جۇگىنسەك، ءبىز بايلىق شاقىرۋدىڭ سيمۆولى دەپ تورىمىزگە شىعارىپ جۇرگەن سول مەس قارىن مۇسىندەر جۇڭگو يمپەراتورى گاو ديدونىڭ كوڭىل كوتەرەتىن ويىنشىعى بولعان ەكەن. ءبىزدىڭ بۇل ءسوزىمىزدى تاريح عىلىمىنىڭ PhD دوكتورى جاندوس ومىربايەۆ راستاپ وتىر.
«-مەن قىتايدىڭ سيان قالاسىندا التى اي بويى ءبىلىمىمدى جەتىلدىردىم. سوندا اڭعارعانىم، ءبىز بايلىق شاقىرادى دەپ قاتتى سەنەتىن تورىمىزگە نەمەسە تەلەديدار الدىنا قوياتىن مىستان جاسالعان مەس قارىن مۇسىندەر جۇڭگو يمپەراتورى گاونىڭ سايقىمازاق ويىنشىعى بولعان. كەزىندە ول ءوزىنىڭ ۇستالارىنا وڭاشادا كوڭىل كوتەرەتىن ويىنشىق جاساۋدى تاپسىرعان ەكەن. مىنە، بۇل مۇسىندەردىڭ تاريحى گاو ديدونىڭ كەزەڭىنەن باستالعان. بۇدان سوڭ كەي ادامدار بايلىق شاقىرادى دەگەن جەلەۋمەن ۇيلەرىنىڭ سىرتىنا، كولىكتەرىنە قىزىل ماتا بايلاپ قويادى. كولىكتەرىنە جول اشادى دەپ قۇرباقا، قۇمىرسقا، شايانداردى ءىلىپ قوياتىنداردى كورىپ ءجۇرمىز. جۇڭگو ەلىنىڭ مەملەكەتتىك تۋىنىڭ ءتۇسى قىزىل ءتۇس. ال باقا-شاياندى جۇڭگو حالقى ۇلتتىق تاعامدارى رەتىندە تۇتىنادى. وسىندايدا ءبىز مۇنداي ىرىم-تىيىمداردى ۇستانۋ ارقىلى جۇڭگو يدەولوگياسىن ناسيحاتتاپ جاتقانعا ۇقسايمىز. بۇل دا ءبىر اقىرىنداپ سانانى ۋلاۋدىڭ ءبىر ءتۇرى مە دەپ قالامىن»،-دەدى عالىم جاندوس ومىربايەۆ.
جالپى، مامانداردىڭ پايىمداۋىنشا، جۇڭگو ءبىر عانا «فەن-شۋي» ءادىسىنىڭ ناسيحاتىن ارتتىرۋ ارقىلى ويىنشىقتارىنىڭ دا وتىمدىلىگىن ارتتىرىپ وتىرعان كورىنەدى. ەكونوميكا عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور جاڭاباي الدابەرگەنوۆتىڭ ايتۋىنشا، بۇل ادىسكە ءقازىر الەم حالقىنىڭ 80 پايىزى جۇگىنەدى.
«-بايۋعا، باقىتتى بولۋعا ىقپال ەتەدى دەيتىن بۇل ادىسكە ءقازىر الەم حالقىنىڭ 80 پايىزى جۇگىنەدى. بايىپتاعانعا ءبىر عانا وسى ءادىستىڭ ناسيحاتىن ارتتىرۋ ارقىلى جۇڭگو ەلى ويىنشىقتارىنىڭ وتىمدىلىگىن ارتتىرىپ وتىر. اڭعارعانعا وزگە ەلدىڭ ۇستانعان نانىم سەنىمىنە سەنۋ ءبىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدىڭ پارقىن تۇسىرەدى. وسى ارقىلى وزگە ەلدىڭ يدەولوگياسى سانامىزعا مىسقالداپ ەنىپ الۋى دا مۇمكىن. جۇڭگو يمپەراتورىنىڭ ويىنشىعىن تورىمىزگە شىعارعانشا، قازاقتىڭ تورىندە نەگە قامشى، ەر-توقىم، دومبىرا شاپان ءىلۋلى تۇرمايدى؟! ءقازىر ۇيالى تەلەفوننان باس المايتىن، شاپشاڭ ويلايتىن، ەلىكتەگىش ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. كەيىنگى بۋىن مەن ورتا بۋىن اراسىندا بايلانىس جوق. مەن شاپاندى تورىمە ىلەمىن دەسەم، مەنىڭ ۇرپاعىم ونى جاقتىرمايدى. مەن نەسىبەنى اللادان سۇرايمىن دەسەم، بالام اقشا شاقىراتىن گۇلدەردى، مۇسىندەردى ۇيگە جيناپ الەك بولادى. بۇل ناقتى مىسال. سوندىقتان بۇل ارادا كوكىرەك كوزىمىزدى اشىپ، ءوزىمىزدىڭ ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى دارىپتەۋگە ءمان بەرەتىن كەزەڭ جەتكەنىن ەسكەرگەنىمىز ابزال»، -دەدى ەكونوميست-عالىم جاڭاباي الدابەرگەنوۆ.
راسىمەن دە، كەزىندە قازاقتار اقشالى بولۋ ءۇشىن قاندايدا ءبىر ىرىمدارعا اسا سەنبەگەن. قازاقتىڭ كەڭ پەيىلى مەن قوناقجايلىعى، دارحاندىعى مەن جومارتتىعى ۇيىنە وزىنەن-وزى نەسىبە كىرگىزىپ وتىرعان. قازاق جاۋىن ىقتىرىپ، دوسىنا جامان-جاقسىنى ۇقتىرىپ، جارىنا ادالدىقتىڭ نە ەكەنىن سەزىندىرىپ وتىرۋى ءۇشىن تورىنە قامشى ىلگەن. قازاق بالاسى ەر-توقىمىن بوساعادا تاستاماعان. بەسىكتى شاڭىراعىنىڭ تورىنە ءىلىپ قويعان. «ىرىسىم كەتەدى» دەپ باعىپ وتىرعان مالىن تەپپەگەن، اقتى توكپەگەن. ءقازىر كەرىسىنشە، جاڭا تۋعان ءسابيدى بەسىككە بولەۋدى دەنساۋلىعىنا زيان دەپ بەسىكتەن جەرىندىك، بالارىمىز قامشىنى كورسە، ۇركىپ قاشادى. ويتكەنى ونىڭ قاسيەتىن كەشەگى ابىزدارشا بۇگىنگى ۇرپاققا ۇعىندىراتىن ادام تاپشى. ەر-توقىم دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيتىن، ونىڭ كيەسىن ۇقپايتىن ۇرپاق ءوسىپ كەلەدى. ال بۇرىنعى قازاقتىڭ كەڭ پەيىلى، دارحان قاباعىن ءقازىر ىزدەپ ءجۇرىپ ارەڭ تابامىز. ويتكەنى قازىرگى قازاق داعدارىسقا وراي جانباعىس ىزدەپ بالا-شاعانى اسىراۋدىڭ قامىمەن الەك.
«بارومەتر» تالداۋ ورتالىعىنىڭ قارجىگەرى جاسۇلان ماقسۇتوۆتىڭ ايتۋىنشا، ءقازىر دالا قازاعى دا، قالا قازاعى دا جانباعىستىڭ قامىمەن ابىگەر.
«ء-قازىر جۇرتتىڭ كوپشىلىگى مىناۋ بايلىق شاقىرادى دەپ ءبىر زات ۇسىنساڭ، سوعان سەنىپ قالادى. تەك ول زاتتىڭ جارناماسىن اسىرىپ، ادەمىلەپ وتكىزسەڭ بولعانى. سەبەبى، حالىقتىڭ كوكەيىندە «قايدان اقشام تاپسام» دەگەن ساۋال تۇرادى. بىزدە قوعامدا تەپە-تەڭدىك جوق. مىسالى، قوعامدا باي مەن كەدەيدىڭ جانە ورتا تاپتىڭ اراسىن تەڭەستىرىپ ۇستاۋ دەگەن بولادى. باي مەن كەدەيدىڭ اراسى تەڭەسپەي تۇر. بۇرىن كەڭەس وداعى كەزىندە مەملەكەتكە قىزمەت ەتەتىن ادامنىڭ ارتىق ءبىر كولىگى بولسا، پارتياعا سالىپ تۇرىپ تەكسەرىلەتىن. ولاردا قالالى جەردەن ءۇي الىپ قويۋ، شەتەلگە شوتقا اقشا سالۋ دەگەن قىلمىس دەپ ەسەپتەلەتىن. كەڭەس كەزەڭى باي-ماناپتارعا وسىلاي قاداعالاۋ ورناتا الدى. ال ءقازىر باي-ماناپتاردى باقىلاۋ جاعى تومەن. ولار تاپقان قارجىسىن شەتەل اسىرا سالادى. باستارىندا بەس-التى قىمبات باسپانا الىپ الادى. ال كەدەي-كەپشىكتى قولدايتىن جوبا از. سوندىقتان بولار قارجىدان تارىققان ەل «قالايدا اقشام بولسا» دەپ ارمانداپ، ءتۇرلى ىرىم-تىيىمدارعا دە سەنۋدى شىعاردى. قىتايدىڭ ءمۇسىنى، دوللار شاقىراتىن گۇل، قىزىل ماتا، جۇڭگو ءادىسى ارقىلى شىراق جاعىپ اقشا شاقىرۋ ءتارىزدى دۇنيەلەر قازاققا ءتان دارحان، كەڭ پەيىلدى قاسيەتتەرىمىزدى جۋىپ-شايىپ بولمىسىمىزدى جوعالتىپ جاقتانى جاسىرىن ەمەس. بىلاي قاراعاندا تۇككە تۇرمايتىن دۇنيە بولىپ كورىنگەنىمەن مۇنىڭ استارىندا يدەولوگيا جاتىر. سوندىقتان بىزگە حالىقتىڭ جاعدايىن جەڭىلدەتۋگە ىقپال ەتكەن ءجون. ول ءۇشىن ەلدەگى باي-ماناپتارعا باقىلاۋ ورناتۋ قاجەت؛ بۇل رەتتە ولارعا مۇلكىن جاريالاۋ تۋرالى شارانى جۇزەگە اسىرۋ جاريالانىپ، اياقسىز قالىپ بارادى. وسى شارانى تەرەڭدەتۋ كەرەك. بيزنەستىڭ الەۋمەتتىك جاۋاپكەرشىلىگى دەگەن جاپ-جاقسى جوبا باستالىپ ەدى، ول دا اياقسىز قالدى. سوسىن ءبىزدىڭ ۇكىمەت جىل سايىن ۇستەماقىنى كوبەيتە بەرەدى. زەينەتاقى مەن جاردەماقىنى كوبەيتە بەرگەننەن تۇك ونبەيدى. بۇل قۇبىلىس كەرىسىنشە ەلدەگى قىمباتشىلىقتى ارتتىرىپ وتىر. الەۋمەتتىك تولەمدەر وسكەن سايىن ساۋداگەرلەر ازىق-تۇلىك باعاسىن قىمباتتاتا قويادى. سوندىقتان بۇل باعىتتى وزگەرتىپ، جاردەماقىنى وسىرگەننەن گورى حالىقتى جوعارى جالاقىدا جۇمىسپەن قامتۋ ماسەلەسىن شەشكەن ءجون. ول ءۇشىن، ارينە، وتاندىق ءوندىرىس ورىندارىن اشۋ، شاعىن بيزنەستى قولداۋ جاعى جەتىلۋى كەرەك. سوندا حالىقتىڭ تولەنبەي جاتقان نەسيەسى تولەنىپ، داستارحانى مولايىپ، قالتاسى قارجىمەن تولىعا تۇسەدى. بۇدان سوڭ جۇرتشىلىق جاڭاعىداي سانانى ۋلايتىن ىرىم-تىيىمدارعا باس قاتىرمايدى،-دەيدى جاسۇلان ماقسۇتوۆ.
قارلىعاش زارىققان قىزى
