التايدىڭ قازاققا قۇتتى قونىس بولعانىنا سان عاسىرلار وتكەن. اسىلىندە قازاق قازاق بولعالى ءتىپتى ءتۇبى تۇركى مەن ساقتىڭ زامانىنان قارا شاڭىراق، سارى جۇرت بولعان قاسيەتتى التاي ءوڭىرى كۇللى تۇركىگە ورتاق ءھام قاستەرلى ۇعىم. وسمان  يمپەرياسىنىڭ تۇرىكتەرى دە وزدەرىن «ەۋروپاعا ۇلى ەتىپ كورسەتۋ ءۇشىن، باتىستىقتار بۇرىننان سەسكەنەتىن، الىستاعى ۇلى دالا مەن ۇلى تاۋدىڭ ۇلدارمىز، التايدان انادولىعا قونىس اۋدارعان تەكتى حالىقتىڭ تۇقىمىمىز» دەپ ورشەلەنە بايانداعان عوي. شىنىمەن اق تاۋدان قۋات الىپ سارى دالانى ەمىن-ەركىن كەزگەن «ەركىن حالىق»، «حاس ساقتاردىڭ» تامىرىندا ءبىر قۇدىرەتتى تەكتىڭ اعىپ جاتقانىنا بۇرىنعى مەن سوڭعىنىڭ كوزى جەتكەن.

شايداي اشىق كوك اسپانعا تىرەلگەن قاراسەڭگىردىڭ تىنىش اۋاسىن ۇشاقتىڭ داۋىسى كۇرت وزگەرتتى. تاۋ ەتەگىندە ورنالاسقان شاعىن اۋىلدىڭ تۇرعىندارى جامىراي، بۇرىن-سوڭدى كورمەگەن قۇدىرەتتى تاماشالاي تامسانۋدا. ءۇي سىرتىندا كۇيبەڭ تىرلىكپەن جۇرگەن جۇرت، قولدارىن ماڭدايىنا قويىپ، كۇن سالىپ، موينىن كوتەرىپ، كۇنگە شاعىلىسىپ، گۇرىلدەگەن ءۇن شىعارا اۋىلعا قۇلديلاپ كەلە جاتقان ماقۇلىقتان سەسكەنە دە، تاڭعالا دا ىشتەي كۇبىرلەيدى. جەردى دىرىلدەتكەن تىلسىم داۋىستى ەستىگەن ءۇي ىشىندەگى قاتىن -بالا دا جاپىرىلا سىرتقا جۇگىرىسكەن. ءبارىنىڭ كوزدەرى كوكتى ءتىلىپ، تومەندەپ كەلە جاتقان قىزىل  ۇشاقتا. اۋىل سىرتىندا بۇزاۋ قاراپ جۇرگەن ءبىر توپ بالا دا بۇل سۋرەتتەن قاعىس قالماي، ىشىندە ءجۇر. ءبىراق وزگەلەرگە قاراعاندا بۇلاردىڭ تامسانۋى ەرەكشە. ەنەسىن كورگەن قوزىداي ءبارى جالما - ايقاي شۋعا باسىپ، استىنداعى اعاش اتتارىن سابالاپ، اۋىل سىرتىنا ارنايى تىگىلگەن كيگىز ۇيلەرگە قاراي شاپقان. ۇشاقتا بۇلار بەتتەگەن ماڭعا قاراي تۇمسىعىن تومەندەتىپ، ءتۇتىنىن بۇلعاقتاتىپ، جەتىپ قالدى. اۋىل ماڭىنان  ساپ تۇزەپ تىگىلگەن اقشاڭقاي اقبوز ۇيلەردىڭ الدىندا وسى ءقادىرلى قوناققا جەتكىلىكتى اق جول دايىندالعان. اپتا بويى بۇل ماڭدا ابىگەر بوپ، ءۇي تىگىپ قازان اسقان قارا حالىق، كەشەدەن بەرى وسى جولدى دايىندا دەگەن اكىمنىڭ بۇيرىعىنان كەيىن، ەڭكەيگەن قارتتان ەڭبەكتەگەن بالاعا دەيىن تاس تەرۋگە جۇمىلعان. انتىنا ادال كومۋنيستتەر جاپپاي جۇمىلدىرىلعاننان كەيىن جانە شاش ال دەسە، باس الاتىن شولاق باسشىلاردىڭ اكىرەڭىمەن ماڭايدا تاس قالدىرماي، ايناداي ەتكەن. ابىگەرلەنىپ اسىعا كۇتكەن قۇرمەتتى قىزىل الا ۇشاقتارى دايىندالعان جولعا الدى مەن ارتىن كەزەك تيگىزىپ دەدەكتەپ كەلىپ باياۋلاي باياۋلاي ءۇنىن باسەڭدەتىپ توقتادى. تاپ تۇمسىعىندا ەربەڭدەگەن مۇرتشاسى بار ەكەن، سول بالە ءالى اينالىپ تۇر. جۇرت سودان قورقىپ تۇر ما، الدە ۇشاققا قاسقايا قاراپ، سالماقتى دا سەستى تۇردە تۇرعان ورتاقال بويلى، ءتورتپاق كەلگەن، جاسىنان «بالا باتىر» اتانعان ەل اعاسى كاماسيا اكىمنەن سەسكەنە مە، ءۇنسىز تىنىشتىق ۇستاپ، ورنىنان تاپجىلمادى. ۇشاقتان شىققان باياۋ ىزىڭ تۇمسىعىندا اينالعان ۇزىن مۇرتشانىڭ توقتاۋىمەن باسىلدى. وسى ساتتە شاڭنان ارىلا باستاعان ۇشاققا قاراي العاشقى قادامدى شيراق قيمىلدارىمەن اكىم باستادى. ماڭايىندا تۇرعان ادامدار، ايماقتىڭ باسشىلارى مەن حاتشىلارى سوڭىنان ەرىپ كەلىپ، توقتاي قالدى دا، ۇشاقتىڭ ەسىگىنىڭ اشىلۋىن كۇتتى. تاعى دا تىنىشتىق. تاعى دا الدا نە بولارىن بىلمەي اڭىرايعان اۋىزدار بىرەسە ۇشاق ەسىگىنە، بىرەسە اكىمنىڭ قاس قاباعىنا كەزەك قارايدى. اكىم بولسا، سول ساماقتى قالپىن ساقتاپ قاسقايا قاراۋىن توقتاتپاعان. ونىڭ بۇل كورىنىسى ماڭايىنداعىلاردىڭ بارىنە تەك سونى قوجا سەكىلدى كورسەتكەندەي. ءبىراق بۇل جەردە اكىمنىڭ تىكەلەي باسشىلارى اۋدان مەن ايماقتان كەلگەن ءقادىرلى وكىلدەر تۇر. سوندا دا اكىم مىرزا ولاردى كوزگە ىلەتىن ەمەس، ارينە شىعىس تۇركىستاننىڭ حانىمەن قول الىسقان بۇل بالا باتىرعا شولاق تامپىشتەردىڭ ار جاق بەر جاعى بەلگىلى. ولار دا كاماسيانىڭ وسى مىنەزىنەن جاسقانادى. تەزىرەك جۇمىستارىن ءبىتىرىپ، بيلىگى وزىنەن تومەن، ءبىراق بەدەلى الدەقايدا جوعارى اۋىل اكىمىنەن جىلدامىراق قۇتىلعىسى كەلەدى. تاعى دا ولاردى سەسكەندىرەتىن ءبىر ءجايت، بۇل ۇشاقتىڭ ىشىندەگى ەڭ سىيلى قوناق، وسى اكىمنىڭ كەنجە ءىنىسى كوكەناي بالۋان. قالەلدەن تاراعان ۇلداردىڭ بۇل ۇلكەنى بولسا، ۇشاقتاعى كەنجەسى. وسى ماڭدا قالەلدىڭ ۇلدارىنىڭ داۋرەنى ءجۇرىپ تۇر. ءوزى وسپاننىڭ باتىرى، توي دۋماندا كۇرەسكە سالار بالۋانى بولعان اتاقتى قالەل بالۋان، حالىق جاۋى اتانعانىمەن، كەنجەسى جۇڭگو حالىق رەسپۋبليكاسىنىڭ بەتكە ۇستار بالۋانى. تالاي دودادا جۇڭگو مەنەن جاپوندى، يران مەنەن پارسىنى جەر قاپتىرعان حالىق بالۋانى. قىزىل ۇكىمەتتىڭ قۇيتىرقىلىعىندا شەك جوقتىعىن وسىدان اق بىلەمىز عوي. اكەسى حالىق جاۋى، ال ۇلى حالىق بالۋانى، كۇلمەسىڭە شارا بار ما شىركىن؟! سويىلدى وڭىنان دا سولىنان دا ۇيالماي سوعاتىن بۇل ۇكىمەتتىڭ وسى تۇستا مىسى قۇرىعان، بۇدان باسقا امالى جوق. حالىق جاۋىنىڭ بالاسىن اياقتان جاسىرىن دا، اشىقتان اشىق تا شالدى، ءبىراق تاۋ تۇلعالى تەكتى بالۋاندى جىعا المادى. قايتا مايداندا شىنىعىپ، ءشوپ جەپ جۇرگەن تالاي جۇڭگو بالۋانىنىڭ جۇلىنىن ءۇزدى. مۇنى كورگەن جۇڭگو بالۋاندارى قاسقىر كورگەن قويانداي بولدى. اقىرى مىنە بۇكىل قىتايدىڭ چەمپيونى جانە حالىقارالىق دۇنيە جۇزىلىك جارىستاردىڭ جەڭىمپازى بوپ شىقتى باتىرىڭ. حوش، شاڭ باسىلار -باسىلماس ساتتە كوپتەن كۇتكەن قازىناعا تولى التىن ساندىقتاي بولعان قىزىل-الا ۇشاقتىڭ ەسىگى سىرت ەتتى دە، جەلدەن بە، الدە ىشتەگىنىڭ يتەرۋىنەن بە، ايقارا اشىلدى. جۇرت كۇتكەندەي بۇل ەسىك سولعا، نە وڭعا اشىلماي تومەنگە اشىلدى. ونىسىمەن قويماي، باسپالداققا اينالىپ شىعا كەلدى. بۇنى كورگەندە اشىلعان اۋىزداردىڭ سانى كوبەيە ءتۇستى. سول اق ەكەن، كۇبىرلەسكەن جۇرتتىڭ الدىنا كەڭ يىقتى، ءتورتپاق دەنەلى، ءار مۇشەسى دەنەسىنە قۇيىپ قويعانداي جاراسىمدى كەلگەن، قاپ - قارا شاشىن قايقايتا تاراپ قويعان، قوڭىر بارقىت كاستيۋم شالبارلى، اق كويلەكتى، اققۇبا كەلبەتتى، دوڭگەلەك ءجۇزدى جاس جىگىت شىقتى. جىگىت موينىنداعى التىندى كۇمىستى مەدالدار كۇنگە شاعىلىسىپ، جارق-جۇرق ەتەدى. جەردەگى جۇرت «وزگەرمەپتى، سول كوكەناي ەكەن عوي» دەسىپ ءوز ۇلدارىنا جىلى لەبىزىن ارناپ ۇلگەرۋدە. بالۋان شيراق باسىپ ۇشاقتان ءتۇستى دە، وزىنە ەرە كەلگەن بىرنەشە ۇلكەندى - كىشىلى سەرىكتەرىن ەرتىپ توبىمەن جيىلعان جۇرتقا قاراي اياڭدادى. ەل الدىندا تۇرعان، اكىم باستاتقان اقساقال، قارا ساقالدار دا بۇلارعا قاراي جىلجىدى. كۇلىمسىرەگەن ەكى جاق ءبىر بىرىمەن قۇشاقتاي امانداسىپ، اتا داستۇرمەن ءتوس قاعىستىردى. تەك اكىم عانا ءىشى جىلىپ كوكىرەگىنە قۋانىش كەرنەگەنمەن سىرتقا شىعارمادى، سول سابىرلى توتىققان ءجۇزى ءمىز باعار ەمەس. جۇرت قاتارلى اماندىق-ساۋلىق ءبىلىسىپ، ءتوس قاعىسقاننان كەيىن تاعى دا جوعارى جاققا بەرمەي، ءسوزدى ءوزى باستادى. شيراق ءارى نىق بايانداما جاساپ جينالعان ەلدى اق ۇيلەرگە قاراي باستاي جونەلدى. وسى ساتتە بارىپ اكەسىنەن جاسقانىپ توپ ىشىندە اعاسىنا جاقىنداي الماي تۇرعان اكىمنىڭ جەتى جاسار كەنجەسى توپىرلاعان جۇرتتى بۇزىپ جارا، اۋپىرىمدەپ  ءجۇرىپ ەل قاۋمالاعان اعاسىنا ارەڭ جەتتى. اعالاپ ەتەگىن تارتقانىمەن شۋمەن دابىردان اعاسى ەستي قويمادى، اقىرى بولماعان سوڭ كاستيۋمىنىڭ ەتەگىنەن قوس قولداپ ۇستاپ تۇرىپ بار كۇشىمەن  ىركىپ تارتىپ قالدى. تالايلارمەن سىلكىلەسكەندە ەكىنىڭ ءبىرى ىركە المايتىن سوم دەنەسىن قوزعالتقان بۇل قارسىلىقتىڭ نە ەكەنىن كورگىسى كەلگەن بالۋان، بار دەنەسىمنەن ارتىنا بۇرىلىپ، قىراننىڭ كوزىندەي قوس قاراشىعىن ارتىندا تۇرعان قارا سيراق تاقىر باسقا تىكىرەيتە سۇستى قارادى دا، كۇرت ءتۇسى جىلىپ كۇلىمسىرەپ سالا بەردى. بىردەن ەڭكەيىپ وزىنە رەنجىپ تۇرعان تومپيعان قارا بالانى قوس قولداپ كوتەرىپ، اسپانعا اتتى دا، قۇشاعىنا ءبىر قىسىپ يسكەپ، موينىنا مىنگىزىپ الدى. ۇشاقپەن كەلىپ ەلدى بىرنەشە كۇننەن بەرى ابىگەرگە سالعان قۇدىرەتتى قوناقتىڭ موينىنا مىنگەن تەنتەكتىڭ توبەسى كوككە ءبىر ەلى جەتپەي، ىرجيعان قالپى جەلماياعا مىنگەن ادامداي ءسال تەربەلىپ جۇرت اراسىندا اكەسىنىڭ ارتىنان كەتە باردى. جاس كوكەناي موينىنداعى جۇگىرمەكتىڭ جاڭاعى ءوزىن ءبىر سىلكىپ العانىن ويلاپ، جىميا «قالەلدىڭ شاڭىراعىنداعى بالۋاندىق مەنىمەن بىتپەگەن ەكەن عوي» دەگەن ويدا كەتە باردى.

كەڭ تىگىلگەن ون ەكى قاناتتىق اق وردا. ءىشى -سىرتىن تولتىرىپ ءىلىپ قوياتىن قىزىلدى -جاسىلدى باۋلار كورىنبەيدى. قاق توردە ىلىنگەن ارلاننىڭ تەرىسىنىڭ جانىندا ەسكىلەۋ قازاقى قايقى قىلىش ءىلىنىپتى. وسى ەكى زاتتان باسقا كەرەگەدە ىلىنگەن وزگە زات كورىنبەيدى. سىرتىنان قاراعاندا مەن -مەندەپ تۇرعان اق بوز ءۇيدىڭ قۇر سىرتى عانا جىلتىرايدى. كەزىندە ءىشى ۇلدە مەن بۇلدەگە ورانعان قارا شاڭىراعىن اكىم قانشا كۇتىپ ساقتاعانىمەن، اتتىڭ جالى، تۇيەنىڭ قومىنداعى قازىرگى ومىردە ءۇي ءىشىنىڭ ۇساق -تۇيەكتەرىن ساقتاپ قالا الماعان. بۇگىندە تەك ءۇيدىڭ سۇيەگىمەن كيگىزى عانا قالعان. سوندا دا بيلەر مەن باتىرلاردىڭ ءيىسى سىڭگەن بۇل ءۇيدىڭ قۇتى ءالى قاشا قويماعان سىڭايلى. جيھازى از بولسا دا بۇل ۇيدەن ءبىر جىلىلىق ەسەدى.  ءۇي تاعانىن تولىق جاپقان تەكەمەت سىرماقتاردىڭ ۇستىنە الاشا داستارقان جايىلعان. ونىڭ ۇستىندە شاشىلعان باۋىرساقتار، بىرەر جەردە قۇرت، ىرىمشىك. ءار جەردەن اعاش توستاعانعا سالىنعان قازاقتىڭ سارى مايى. بوساعا تۇستا سىرتتاعى دۇبىرگە قۇلاق ءتۇرىپ ءبىر جاس كەلىنشەك تۇر. كەزىندە بۇنداي وردالاردىڭ ءىشى -سىرتىنا سىيماي جاتاتىن قازاقتىڭ مول مۇراسىن كورە المايسىڭ. شەبەرى كەمىپ شىرايى ءسونىپ تۇرعان قازىرگى ۋاقىت، وسى ايماقتاعى قازاق اتاۋلىنىڭ ناق كۇيزەلگەن شاعى. وسىدان ءسال ارىدە عانا بۇل ماڭدا شىعىس تۇركىستان اتتى قازاقتىڭ مەمەلەكەتى ءھام حاندىعى قۇرىلىپ، ءيىسى قازاقتىڭ ءىسى ورگە باسقان شاعى ورناعان-دى. ءبىراق سول قۇزىرلى حاندىقتىڭ قىزىل اسكەر تۇبىنە جەتكەن بولاتىن. تۇبىنە جەتىپ قانا قويماي قازاق اتاۋلىنى، اسىرەسە كوتەرىلىس باستاپ مەمەلەكەت قۇرعان وسپان باتىردىڭ اۋلەتىنە قاتتى تيىسكەن. اۋىز اشىپ اتقا مىنەرىن اتتى، قالعانىن تۇرمەگە جاپتى. ەل ءۇشىن جەر ءۇشىن دەپ قارا قىتايمەن الىسقان تالاي باتىر ءبىر وقتىق قانا بولىپ قالدى. بۇل باسسىزدىققا باس كوتەرىپ، قارسىلىق تۋعىزاتىنداي قازىرگى ەلدە قاۋقار دا، قاجىر قايرات تا جوق. ات  توبەلىندەي از قازاق ونسىز دا ات تۇگىندەي بولعان جۇڭگو مەن ورىسپەن الىسام دەپ تالاي ساڭلاعىنان ايرىلدى. تۇياق سەرپىپ ابىروي تاپپايتىنىن، ەلگە ەندى جەڭىس اپەرە المايتىنىن بىلگەن كاماسيا سىندى ەستى ەل اعالارى، قازاقتى ەندى قىزىل وكىمەت پەن كومۋنيزىم كولەڭكەسىندە كوركەيتۋگە بەل بايلاعان. «سابىر ءتۇبى سارى التىن» دەپ تار تۇساۋ مەن كوپ قىسپاققا كونگەن. ءالى اق قازاقتىڭ كۇنى تۋىپ، تاعى دا ەلدىك تۋىن كوتەرەتىن ءساتتى كۇتكەن...

سىرتتاعى داۋىستار دا جاقىنداي ءتۇسىپ كيگىز ءۇيدىڭ اعاش ەسىگى ەكى جاققا شالقايا اشىلدى. وڭ اياعىمەن تابالدىرىقتان اتتاي بەرە، جاس كەلىنشەككە يەك قاعىپ يشارامەن بۇيرىق بەرگەن اكىم، تىكە تورگە تارتتى. ەل تولىق كىرىپ بولدى. قىسىلىسا ورىن تاپقان جۇرت، داستارقاندى قورشاي وتىرعان. اكىمنەن كەيىن وڭ جاقتى الا ءتورتىنشى وتىرعان جاس بالۋان مەن قاسىنداعى جەتى جاسار ىنىسىنەن باسقانىڭ ءبارى ىلعاي ەگدە تارتقان، ەل اعالارى. ءبارىنىڭ جۇزىندە قۋانىشتىڭ جىمىڭى بار.

...استاۋعا سالىنعان ەتتىڭ ءبىرازى جەلىنگەن، وپپالاردان باسقاسىنىڭ قولى ءسۇرتىلىپ، ار جاقتارىنا اۋىل قونعان كەيىپتە وتىر. اكىم مىرزانىڭ وڭ جاعىندا وتىرعان شوقشا ساقال، شۇڭىرەك كوز قاريا، ەلدىڭ بارىنە باياۋ كوز سالىپ سورپاسىن سۇزە سوراپتاۋدا. دابىر - دۇبىر باسىلىپ، ەل نازارى تورگە اۋىپ، باتا سۇراۋعا ىڭعايلانعاندا قاريا ءسوزىن باستادى.

«وسپان مەنى اتقا جەڭىل قۋ مەشەل دەپ جانىنا سەرىك ەتتى» دەپ ىركىلدى. وتىرعان شولاق باسشىلاردىڭ كوزدەرى شاراسىنان شىعارداي بوپ باقىرايىپ كەتكەن، مىنا شال ءبارىمىزدى قىرعىسى كەلىپ وتىر ما، وسپاندا نەسى بار، الدە تاعى تەرگەلگىسى كەپ ءبيتى سەمىرىپ وتىر ما دەيتىندەي كوزدەرى.

«ال التاي مەن بوعدا، قۇمىل مەن شونجى جەرىندە بالۋاندىعىمەن تانىلعان قالەل بالۋاندى ءوزىنىڭ ارىسقا سالار بالۋانى، جورىعىن باستار باتىرى ەتكەن. بورقۇدىقتا ءۇش جاسار قۇدىقتاعى تۇيەنى كەرەگە ساپ، جالعىز ءوزى شىعارعانىن كوزىم كوردى. ودان باسقا دا ەلدىڭ يگىلىگى، ۇلتىنىڭ نامىسى ءۇشىن كورسەتكەن ونەرىن وزدەرىڭ بىلەسىڭدەر. ءار ساپارى ەرتەگىگە بەرگىسىز قۇدىرەتتى جان ەدى. بۇل قۇدىرەت وعان اتا باباسىنىڭ قانىمەن كەلگەن عوي شىركىن. مەن تانيتىن تۇقىمنان، مەن كورگەن ولكەلەردەن وسىنداي تەكتى تۇقىمدى، ءور رۋحتى تاپپادىم. ارعى اتالارى قاجى، بي. بەرىسى باتىر مەن بالۋان. قاسيەتىڭنەن اينالايىن، جوتا قاجى وسى ەلدىڭ ءتورتىنشى اتاسى ەكەن. ەجەلدەن تەكتى كەلگەن جۋانعان بابامىز جەتىم مەن جەسىرگە پانا بولىپ، باۋىرىنا العان دانا كىسى ەكەن. سول جەتىمدەردى قۇر اسىراپ قانا قويماي، ومىرلەرىنە ازىق بولار ءبىلىمدى دە بەردى. سوناۋ تۇرىكتەن ۇستاز الدىرىپ، قازاق بالاسىنىڭ ءتىلىن سىندىردى. ءقازىر دە قۇران اۋدارىپ ەلگە ءمالىم بولىپ جۇرگەن اقىت قاجىلارىڭ سول شاكىرتتەردىڭ ءبىرى. جارىقتىق ەڭگەزەردەي الىپ دەنەلى ەدى، سول بيىك بولمىسىمەن مەككەدەگى قاجىلىقتان «جوتا قاجى» اتانىپ قايتتى.  ودان كەيىن التايدى ۇلكەن ۇلى قانجىعا بي بيلەدى. قانجىعا دا جول كورگەن ءجوندى بي بولىپ، اباقياعا اتى شىقتى. وسى قانجىعا مارقۇمنىڭ تۇسىندا التاي ەلى ەسىن جيىپ، بويىن جازىپ ءبىر كوسىلىپ قالدى.  اكەسى قانجىعانىڭ كوزى تىرىسىندە سەيىتباتتال بالۋان قوبدا جەرىندە اتى شىعىپ، باتىر مەن بالۋاننىڭ ءبارىن جىققان ماڭعول قىزدىڭ ءوزىن الىپ ۇرىپ، جۇلدەسىنە توعىز تۇيە الىپ استىنا اسىل تەكتى ارعىماق ءمىنىپ ەلىنە ورالعان-دى. قازاق پەن ماڭعولعا ۇلان اسىر اس بەرىپ، التايدا توي جاساپ جاتقاندا، ماڭعول قىزدىڭ ءىنىسى سەيىتباتتال بالۋانعا كەلىپ وزىمەن كۇرەسۋدى تالاپ قىلعان ەكەن. بۇعان سەيىتباتتال ءوزىنىڭ ۇلكەن ۇلى، جاس قالەلدى، «سەندەردىڭ اكەلەرىڭدى شىعارعان بولاتىن»- دەپ توردە وتىرعان كاماسيمەن كوكەنايعا كۇلىمدەي قارادى. اكىم قارا ءجۇزى توتىققان قالپى مالداسىن قۇرىپ ەسىككە تەسىلە قاراپ وتىر. كەيپى ويلانعان، تۇنەرگەن قالىپتا، تەرەڭ ويدىڭ تۇڭعيىعىنا ەنىپ كەتكەن. شاماسى ءوزىنىڭ بالا كەزى كوز الدىنان ءوتىپ جاتقان سىڭايلى...

 قوي ۇستىنە بوزتورعاي جۇمىرتقالاعان سول ءبىر زاماننىڭ كوزدەن بۇل-بۇل ۇشقانىن اي شىركىن. «كوك جايلاۋدا بۇقا ماس، كوكتوعايدا مولقى ماس» دەپ تامسىلدەتكەن كەرەي بالاسىنىڭ قازىرگى كۇيى جەر مەن كوكتەي. تەك كەرەي ەمەس، التاي مەن اتىراۋ اراسىنداعى ءيىسى قازاقتىڭ سول شاقتا ارقاسى كەڭىپ، «اقتابان شۇبىرىندىدان» كەيىن ءبىر بوي جازعانى ەدى. ءبىراق دۇنيە شىركىن الما كەزەك. اعارىپ اتقان تاڭنىڭ قۋانىشىن قىزىقتايمىن دەگەنىڭشە، قارايىپ كەش تە باتادى. سول كەش قازاق بالاسىنا قارڭعى ءتۇننىڭ بوداندىعىن الا كەلدى. بوداندىق تۇساۋى ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىن تۇگەل قىسىپ بوساتپاستاي ەتتى. اعالى  -باۋىردىڭ اراسىن ءار ەلدىڭ شەكارالارى ءبولدى. كەيبىرى مۇحيت اسىپ تىم الىسقا دا كەتتى. قىسقاسى، كوزگە تۇرتسە كورگىسىز قاراڭعىدا باسى اۋعان جاققا جان ساقتاپ تەنتىرەگەن قازاق اۋىلدارى الەمنىڭ ءار ەلىنە شاشىراپ كەتتى. حالىقتىڭ بۇل ءحالى بۇرىنعى جەر ءجۇزىن تىتىرەنتكەن ايباتتى ۇلتتىڭ، اراسىنا جىك ءتۇسىرىپ، بىرلىكتى ۇمىتتىرعان جار استىنداعى جاۋداردىڭ اككى ساياساتىنىڭ سالدارى ەدى. جۇڭگو مەن ورىستىڭ پاتشالارى «بۇل پالەكەتتى ءبىز قۇرتپاساق، ءتۇبى ءبىزدى قۇرتادى» دەدى مە، ايتەۋىر قازاق ۇلتىنىڭ سوڭىنا شام الىپ ءتۇسىپ، كوپ قىسپاققا الدى. بولامىن دەگەن ۇلىنىڭ باسىن الىپ، جامانىن حان، جابىسىن تۇلپار ەتتى. قارت التايدىڭ جوتاسىنان تاسپا تىلگەندەي ەتىپ شەكارالارىن سىزدى دا، ول جاعىن ورىس، بەر جاعىن جۇڭگو قاماققا الدى. اۋىز جالاسقان قوس ۇكىمەت بىرىگىپ كەزىندە وزدەرىنىڭ توبەلەرىنە ۇيرىلگەن قازاقتىڭ ءدۇر قامشىسىمەن ءوزىن ساباۋعا كوشتى. كوز شىعارىپ باس جارعان بۇلاردىڭ سوراقىلىعىنا شىداماعان تەكتى حالىق تەك جاتسىن با، ءالسىز بولسا دا ءالى جەتەتىنىن كورسەتىپ، تاعى ءبىر سىلكىندى. اشتىعىنا قاراماي بورىشە ءجۇنىن تىكىرەيتىپ ايۋ مەن ايداھارعا جالعىز شاپتى. از حالىقتىڭ ادۋىندى شابۋىلىنا شىداماعان قوس الىپ، ەندى ەسكى تاسىلمەن جۇرتتى قاناۋعا كىرىستى.  ونىسى سول اڭقاۋ حالىقتى ايداپ سالىپ ازاماتىن قور قىلۋ ەدى...

      «...قالەل دە اكە جولىمەن ماڭعولدى الىپ ۇرىپ قازاقتىڭ مەرەيىن اسىرعان ەت شىركىن. بۇعان تاڭدانعان ماڭعول بالۋانى قالەلدى ءوز ەلىنە قوناققا شاقىرىپ تاعى سىناعىسى كەلگەن-دى. قالەل بالۋان ماڭعول جەرىندە ءبىر جىل ءجۇرىپ تالاي ماڭعولى بار قازاعى بار بالۋانداردى جەر قاپتىرادى. وسى كەلۋىندە ماڭعولداعى قازاقتاردىڭ باتىرى كورىمبايدىڭ قىزى بۇلشاناي سۇلۋعا ۇيلەنگەن ەدى. مىنە كاماسيا ءىنىڭ ەكەۋىڭنىڭ اكە- شەشەلەرىڭنىڭ قىسقا تاريحى وسى. قىتايدىڭ موينىن بۇراپ جاپوننىڭ جامباسىن سىندىرىپ جۇرگەن كوكەناي اسپاننان ءتۇستى دەيسىڭدەر مە. وسىنداي تەكتىلىك پەن باتىرلىقتىڭ ءتولى بۇل جۇگىرمەك» دەپ كوكەنايعا قاراپ ريزا كەيىپتە جىميا ءبىراز وتىردى. كەنەت ءتۇسى سۋىپ، ويىنا ءبىر الاپات قاعى ورناعانداي اسىعا سويلەپ ءسوزىن جالعادى:-  «اكەڭ وققا ۇشقاندا مەن قاسىندا بولىپ ەم» دەپ تومەن قارادى. ەندىگى ءجۇزى ساعىنىش پەن قايعىعا باتقان كەيىپتە: «قالەل مارقۇمدى وسپان دا جاقسى كورەتىن. مارتتىگى مەن جومارتتىعىن بىزگە ساباق ەتۋشى ەت جارىقتىقتىڭ. ۇنەمى جورىقتىڭ الدىندا جۇرەتىن، ءسۇيتىپ ءجۇرىپ 46 جاسىندا وققا ۇشتى عوي. نوريدا جەرلەدىك» دەپ تاعى تىندى. ءسال وتىرىپ، ەندىگى ءجۇزىن كاماسياعا بۇردى «ساعان دا كاماسيا كوڭىلىم تولادى. كەزىندە سەن دە ءشۇلدىر قىتايدى تالاي شۋلاتتىڭ. بايعالي، باياحمەت، كاماسيا ۇشەۋىڭ عوي، ەلدى اتا جۇرتقا اتتاندىرعان. اتتەڭ وزدەرىڭ تۇزاقتا قالدىڭدار. سەن دە ءبىر ەلىم دەپ وققا ۇشقان اكەڭ دە ءبىر. بۇل جۇڭگو ءبىرىڭدى اتتى، ءبىرىڭدى تۇرمەگە جاپتى. قازىرگىسى قۇر الداۋ، اۋىلدىڭ اكىمى عىپ قورىققاننان سايلادى. ايتپەسە ماۋزۇدۇڭنىڭ باسىن الۋعا تاياۋ قالعان اسكەردىڭ ساردارىنان تاعى ءبىر بۇلىك شىقپاي ما» دەپ قارقىلداپ كۇلىپ الدى. جينالعانداردىڭ بىرەن -سارانى بولماسا، قالعانى ءوڭى بوزارىپ، شولاق باسشىلارعا جاۋتاڭداي قارايدى. ولاردىڭ كەبى دە وسى. شالدىڭ ءسوزى شاۋجايلارىن تەسىپ بارادى. اسىلىندە بۇل شىندىق بۇلارعا دا ۇنايدى، قازاق قوي. ءبىراق سويىلى قاتتى قىتايدىڭ زاڭىنان قورقادى بەيشارالار. ال بۇل شالعا ول سويىل تالاي مارتە تيگەن، تۇرمەسىنە دە تۇسكەن. سوندا دا كارىڭ ءوز دەگەنىنەن تانار ەمەس. قايتا اشىلىپ، كوزىنىڭ وتى جانىپ، قۇلشىنىپ العان. كوپتەن بەرى بۇنداي ءسوز ايتپاعان، قارۋلاس دوستارىنىڭ، ۇلتىنىڭ كەشكەن ماشاقاتى جاۋاپسىز قالىپ، كوتەرىلىس باسىلىپ، بيلىك قىتايعا كوشكەنىنە قاپالى. وسىنىڭ ءىش قۇسالىعى جانىن جەپ جۇرگەن ەدى. بۇگىنگى جاستاردىڭ مەرەيىن كورگەندە پالەنىڭ ءبارىن ۇمىتىپ، التايدىڭ تىزگىنىن قازاققا قايتا اپەرگەن. قاسىندا بالا باتىر بارىندا بۇعان ءلام دەر، باسشى جوعىن شالەكەڭ بىلەت.

...اكىم سول باياعى تۇتقىر جۇزبەن ەسىك جاققا تىكە قاراپ ويلانىپ وتىرعان قالپى.  بەينە بۇرىنعى بالا باتىرلىعىنا ورالعانداي. قاراكەرىن استىنا ءمىنىپ، ساي سالانى كەزگەن تولاعاي شاعىن ەسكە العانداي. ىنىسىنە قارادى. كوكەناي بالاڭ مىنەزبەن قارتتىڭ حيكاياسىن تىڭداعان قالپىندا تاپجىلماي وتىر ەكەن. ءتۇر كەلبەتىندە ەش وزگەرىس جوق، تەك تىڭداۋشىنىڭ كەبى سىڭايلى.  ءبىراق، ونىڭ دا ىشكى سىرى وزىنشە ءبىر قيسسا. جوعارى جاقتىڭ جەڭىپ تۇرسا دا جۇلدەنى بەرمەگەنى، باسشىلاردىڭ بۇعان سالقىن قارايتىنى، باسقا بالۋاندارعا كورسەتىلگەن كومەكتىڭ نەگە ۇنەمى بۇعان جەتپەي قالاتىنىن ءبارىن ءبارىن ءتۇسىنىپ وتقان سىڭايلى. تەك، ءوزى بۇرىننان بىلەتىن اتالارىنىڭ ەرلىكتەرىن مىناۋ شالدىڭ ماقتانا بايانداۋىن، بالۋان تۇسىنەر ەمەس.   مۇمكىن قازاقتىڭ ەسكى ءحالىن ساعىنعان بولار دەپ جىلى جابا سالدى. كاماسيا كوزىن كەلەسى تىڭدارمانعا سالدى. كوكەنايدىڭ قاسىندا كەنجەسى باقىتبەك وتىر. ول ءتىپتى اڭگىمەگە كىرىپ كەتكەن، ەكى كوزى جاۋدىرەي شالدىڭ جىبىرلاعان اۋزىنا تەلمىرۋدە. ايتىلىپ جاتقان اتالارىنىڭ اتىن ەستىگەندە بەتىندە ءبىر قىزىل جۇگىرەدى. جەتى اتاسىن جاتقا بىلەتىن بۇنىڭ، كەۋدەسى ماقتانىشقا تولىپ وتقانى اكەسىنە ءمالىم. اتتەڭ، قاسىندا ماقتانار دوستارى جوق، ايتپەسە اۋزى كوپىرگەنشە ءبىرىن- بىرىنە سوعاتىننىڭ ءوزى. اكىم قارياعا قايتا بەت بۇردى. ول جاڭا ءبىر اڭگىمە باستاعان ەكەن. «الدارىڭداعى استارىڭدى اكەپ بەرگەن دە وسى – كاماسيا. سوناۋ اشتىقتا قازاقتىڭ اشا تۇياعىن جيىپ الىپ ايداپ كەتكەن ورىسقا ەشكىم ەشتەڭە دەي المادى. ولار دا ءبىزدىڭ قىرىلاتىنىمىزدى بىلە تۇرا تالعاجاۋ قالدىرماي تۇگەل اكەتتى. سول كەزدە ون جەتى جاسار بوز بالا وزىنەن ۇلكەن قىرىق جىگىتتى ەرتىپ بارىپ، ورىستىڭ قىزىل اسكەرىن توپان تيگەندەي ەتىپ، توقسان قورا قويدى ايداپ اكەلگەن بولاتىن. سول جورىقتا ءبىز بۇنى «بالا باتىر» اتىندىردىق. قۇدايعا شۇكىر، ودان بەرى سان قىسپاقتا ەلىمەن بىرگە. تۇرمەنى دە كوردى، تاياقتى دا جەدى، سول قىزىل اسكەردەن. ال ءقازىر مىنە ءبىزدىڭ اياعىمىزدى باسىپ، ەلگە تۇتقا بوپ ءجۇر. ەستىلەر ولگەلى، جاسى كىشى دەمەي مەن اقىلدى وسىدان سۇرايمىن. ايتپەسە، كوزى ءتىرى ۇلكەندەردىڭ ءبارى بوس بەلبەۋ، تەكسىزدەر. ءوز اقىلى وزىنە جەتپەي جۇرگەن جامان شالدار». وسى تۇستا جوتكىرىنىپ تومەن قاراعان اقساقالدار، سويلەۋشى قاريانىڭ جۇزىنە قاراي المادى. قارسى كەلەر قاۋقارى جوق بۇلاردىڭ دا باسىنا كيگەندەرى سول قاپ، بەيشارالىق قابى. ال اكىم بولسا ءمىز باعار ەمەس، تەرەڭ ويعا شومىپ كەتكەن. باقىتبەك قانا اكەسىنە تەسىرەيە قاراپ، «شىنىمەن اق مەنىڭ اكەم وسىنداي ما؟» دەيتىندەي. ءسوزى از، ۇنەمى سىرتتا جۇرەتىن اكەسىنىڭ بۇنداي باتىر ەكەنىن بۇل بۇرىن بىلمەگەن سەكىلدى.

قاريا تاعى ءبىراز ۇلكەندى - كىشىلى وقيعالاردى وراعىتا كەلىپ «ءاۋمين» دەپ قولىن جايدى. قازاقى باتانىڭ بەس-التى تارماعىن ايتىپ، بەتىن سيپادى دا» «ءاي، سۋ اكەل» دەپ شاڭق ەتتى. جۇرت ەسىن جيىپ بولماي، ۇيگە قۇمانى مەن تەگەشىن ۇستاعان ەكى جىگىت كىردى. يىقتارىندا قول سۇرتەتىن ورامال. توردەگى قاريادان باستاپ جاعالاي وتىرعاننىڭ ءبارى قولدارىن جۋىپ بولا بەرە تىنىش قالعان جۇرتتىڭ نازارىن اۋدارماق بولدى ما، الدە وسى جەردەگى وكىمەتتىڭ جوعارعى وكىلى ءوزى ەكەنى ەندى ەسىنە ءتۇستى مە، كاماسيا اكىمنەن كەيىن وتىرعان ماي قارىن ىڭىرانا ءسوز باستادى « اتا دۇرىس ايتتى. نە دە بولسا، قازاقتىڭ ەرلىگى مەن كەڭدىگى عوي. قازاقتىڭ قازىردە كوركەيىپ تۇرعانى دا سول كومۋنيس اتالارىمىز بەن اپالارىمىزدىڭ ەرەن ەڭبەگى» دەي بەرىپ ەت ماڭايىنداعىلار بۇعان ۇركە قارادى. ءتىپتى وزىنە ەرە كەلگەن كومۋنيستتىك پارتيانىڭ وكىلدەرىنىڭ  كوزدەرى شاراسىنان شىعىپ «مىنا قاسقىرلاردىڭ ءۇيىرىنىڭ ورتاسىندا وتىرىپ، كومۋنيزيمدى ماقتاعانىڭا جول بولسىن، بەدەلىڭ مەن بيلىگىڭە قاراماي يتشە تەپكىلەپ اۋدانىڭا شىعارىپ سالادى عوي ەندى» دەگەندەي سورلىعا. اڭداماي سويلەگەنىن ەندى بىلگەن ماي قارىن، ساسقانىنان قىپ -قىزىل بولىپ كەتتى. بالا كەزىندى وسى وتىرعان قازاقتاردىڭ سول كومۋنيس قىتايلاردى قويشا قىرعانى ەسىنە ءتۇسىپ، «ولگەن جەرىم وسى بولدى اۋ»،- دەدى. قاپىدا نە دەرىن بىلمەي، جالما جان، «كاكەڭنىڭ ءوزىنىڭ ەرلىگى نەگە جەتسىن» دەپ ءسوزدى بۇرا سويلەپ، جان ساۋعاعا كوشتى. «ءىنىسى بوپاي مىرزامەن بىرىگىپ جاس كەزىندە، اش جالاڭاش قالعان اۋىلىن باعىپ ەدى. امان قالۋ ءۇشىن اڭ دا اۋلادى، سوعىسقا دا ءتۇستى، ورىس پەن قىتايدان مال دا بارىمتالادى. ەكەۋىنىڭ استىندا اعايىندى اق بوز اتتارى بولۋشى ەدى. بۇل ەكەۋىن كورگەن ورىس پەن جۇڭگو اسكەرى جان ساۋعالاپ قاشۋشى ەدى عوي شىركىن»  دەپ وزىنشە مايموڭكەلەگەن بولدى. سوندا دا بۇعان قاراعان كوزدەر جىلي قويمادى. اۋزىنا قۇم قۇيىلىپ نە دەرىن بىلمەي قالعان اۋدان اكىمى ەندى، ءوز باسىن الىپ قاشۋ ماقساتىندا باسقا وكىلدەرگە قاراپ «ءوي، سەندەر دە بىردەڭە دەپ وتساڭدارشى، كاكەڭە، جاس بالۋان كوكەنايعا تىلەك ايتىڭدار» دەپ ۇرىسا سويلەدى. وتىرعاندار سەنىمسىز بىرەر ىڭىرانىپ، ساقتانا سويلەپ، تىلەكتەرىن جاۋدىرتىپ جاتتى.

         ...شاڭقيعان كۇن قارا سەڭگىرگە بارىپ تىرەلىپ قالعانداي تاۋ ەتەگىندەگى اۋىلعا شۇقشيا قاراپ، اپپاق قارعا ساعىمىن ويناتىپ، كوز قارىقتىرادى. اۋىل ەتەگىندەگى ۇيلەردەن شىققان باياۋ اق ءتۇتىن اسپانعا تىك كوتەرىلىپ، اق بۇلتتارعا اۋىل مەن اسپاندى جورمەگەندەي كۇي كورسەتەدى. كوك تىرەگەن سۇڭعاق تەرەكتەردى تۇگەل قار باسقان. تەرەگى مول بۇل اۋىل شوعىرلانا ءجيى ورنالاسقان. تەك اۋىلدان ارىرەك تاۋعا تاقاي بارىپ جالعىز ءۇي قىستاعان. جۇپىنى عانا قاراپايىم باسپانانىڭ قوراسى دا شاعىن. ورىسكە شىققان مالدىڭ ءىزى دە سونداي ءجيى ەمەس شاشىراڭقى. سوعان قاراپ جيىرما- وتىز تۇياقتى ءۇي ەكەنىن اڭعارۋعا بولادى. ۇساق مالدىڭ ءىزىنىڭ ىشىندە اندا -ساندا ءبىر باسقان وسى ءۇيدىڭ قىزىل سيىرىنىڭ ءىزى دە ۇشىراسادى. ءسۇتتى قىزىل سيىردىڭ ۇلكەن قارا تايىنشاسى جاقىندا سوعىمعا سويىلعان. ۇساق مال مەن سيىر قورانىڭ قوراسىنان بولەك، ەڭسەلى ات قورا تۇر. ىشىندە كەپكەن جوڭىشقانى كۇتىرلەتكەن اكىمنىڭ "قاراگەرى". قارت  بۇل جىلقىنى وزگە مالدان ارتىق كورەدى. جەمى مەن سۋىن بابىمەن بەرىپ، جاستايىنان استىندا جۇرگەن كارى دوسىنا قيماستىقپەن قارايدى. بەستىسىندە بالا باتىردىڭ تاقىمىنا تۇسكەن قاراگەر تالاي سوعىس پەن بارىمتانى كوردى. قاشسا قۇتىلدى، قۋسا جەتتى. الپامىستىڭ بايشۇبارىنداي بولماعانمەن، قابانبايدىڭ قۋباسىنىڭ ەرلىكتەرىن قايتالادى. ءقازىر يەسى دە ءوزى دە قارتايدى. ارقاسى ەردەن بوساپ، دەمالعالى ءبىراز بولىپ قالدى. تەك اندا، ساندا تۇلكى مەن قارساق سوعىپ تۇراتىن كەزدەرى بولات. جاسى كەلسە دە يەسىنە تارتقان بۇل جانۋار ءالى قۋاتتى.

         مازداي جانعان پەش تۇبىندە، الدىنداعى جۇرنالعا شۇقشيا قاراپ، كوز الماي، جۇدىرىقتاي شال وتىر. ءبىر قولىمەن جاسقا تولىپ قالعان نەمەرە قىزىنىڭ بەسىگىن تەربەتۋدە. قارت اتتان تۇسكەلى كىتاپقۇمار بولىپ العان. باسىندا قارا كۇش پەن تاجىريبەگە سەنگەن باسى كىتاپ اتاۋلىنى مەنسىنبەيتىن. ءبىراق قاجىعۇماردىڭ «قىلمىسىن» وقىعالى كىتاپ پەن ءبىلىم اتاۋلىعا كوزقاراسى مۇلدەم وزگەرگەن. كەزىندە باتىر (وسپاندى ءوز ارالارىندا وسىلاي اتاعان) جاقىندارى مەن كۇللى اسكەرىنە ءبىلىم الۋدى ناسيحاتتاپ، ءتىپتى كەيبىر زەرەك تۋعان جاقىندارىن شەتەل اسىرىپ جوعارى وقىتقاندا بۇلار تۇسىنبەيتىن. الىستى ويلار باسشىلارىنىڭ ءسوزىن قارتايعاندا ۇققان بالا باتىر، كەش كىرىسكەن ىسىنە تياناقتى دەن قويعان. اسىرەسە جاۋىنگەرلىك تاقىرىپتى جانى سۇيەدى. كەزىندە ءىنىسى كوكەناي مارقۇم ءتىرى كەزىندە جارىستاعى ءجايىن ءبىلىپ وتىرۋ ءۇشىن جاڭالىقتار جۇرنالىنا دا جازىلعان. ءبىراق بۇل جۇرنالدار  جاعىمدى جاڭالىق ايتا قويمادى. بوپايدىڭ ءولىمىن عالىمىنان ايرىلىپ زارلاي جازعانى مەن، ونىڭ قالاي جانە نە سەبەپتى و دۇنيەلىك بولعانىن اشىپ جازبادى. باندىنىڭ تۇقىمىنىڭ عىلىم سالاسىندا جارقىراي جانىپ، ەل كولەمىندە تانىلعانىن كورە الماعان بيلىكتىڭ ىسىنەن قارت قان قۇسقان بولاتىن. ەسىن ەندى جيىپ كوڭىلى وزگەگە اۋعاندا كەنجە ءىنىسى، ءوزىنىڭ ەركەسى بولعان ايگىلى كوكەناي بالۋاندى دا ءولتىردى. بۇل دا بەلگىسىز كۇيدە جان تاپسىرعان بوزداقتار قاتارىنا قوسىلدى. ولەرىنەن ءبىراز بۇرىن جاپون بالۋانىمەن الىسىپ بىرىنشىلىككە تالاسقانىندا، ەرەجەسىز كۇرەسكەن جاپوندىق ءۇش قابىرعاسىن سىندىرعان ەدى. سوعان قاراماي ەل نامىسى ءۇشىن جارىسقا قايتا شىققان قازاقتىڭ قۇرىش قۇرساۋى جاپوننىڭ ءوز ءتاسىلىن وزىنە قولدانىپ بۇعاناسىن سىندىرىپ، شىبىن جانىن شىرىلداتىپ ەدى. سول ەرلىكتەرىنىڭ ءبارىن «جۋاننىڭ ۇرقى»، «باندىنىڭ تۇقىمى» دەگەن اتاقتارى باسىپ، اقىرى ايلالى جاۋ اقىرىنا جەتتى. بۇل قازا كاماسيانى قاتتى قامىقتىرىپ، كەۋدەسىندەگى كەكتىڭ وتىن قايتا جاققاندى. ءبىراق قايتارا ۇرار قاۋقار جوق سول سورلى كەپە ءالى باستارىنان تۇسپەگەنسوڭ، تاۋعا قاراپ ۇلىپ قالا بەرگەن. سودان بەرى بار ءىسى تىنىشتىقتا كىتابىن وقۋ مەن جۇرتتان جاسىرىپ بەس پارىزىن وتەۋ. كەزىندە وسپاننىڭ باستاۋىمەن ۇلت پەن ءدىن ءۇشىن شىققان كوتەرىلىسشىلەردى ءدىنسىز وكىمەت قۇداي جوقتىققا باۋلىپ، ۇران سالدىرعان بولاتىن. ءبىراق جارالعالى حاقتىڭ ق ۇلى بولىپ كەلە جاتقان قازاقتاردىڭ تەك اۋزى عانا اللا جوقتى ايتتى. ال نيەت پيعىلدارى ىشتەي كاليماسىن كۇبىرلەپ، الەمنىڭ راببىسىنان سابىر سۇراعان. بۇل قارتتىڭ دا دۇعاسى ەل جۇرتتىڭ اماندىعى مەن قازاقتىڭ باسىنان ەكى ء-ۇش عاسىر بۇرىن ۇشقان ەگەمەندىك قۇسىنىڭ ورالۋى. ەس بىلگەلى تالاي قىس پەن جازدى وتكەرگەن قارت جىل قۇستارى اراسىنان وسى ءبىر باعاسىز، تەڭدەسىز قۇستى كورە الماي كەلەدى. بىلەكتىڭ كۇشىمەن قايتارامىن دەگەن ەرىك جىگەرلەرى مۇقالىپ، ەتكەن ەڭبەكتەرى قۇمعا سىڭگەن سۋداي زايا كەتتى. تەك ەل جۇرتتىڭ اۋزىندا قالعانى كەۋدە قاعار تۇستارى عانا. ءۇش ءتورت  جىل بۇرىن عانا اتا قونىس قازاق دالاسىندا سونداي سەرپىننىڭ تاعى بىرەۋى بولعانىن قارت گازەت پەن جۇرنالدان تاپتىشتەي وقىعان. وزدەرى ءقازىر انگە قوسىپ ساعىنا ەسكە الاتىن الماتىنىڭ ورتاسىندا ءبىر توپ قازاق جاستارى ەرەۋىلگە شىعىپتى. ۇراندارى قازاق باسشى مەن قازاقتىڭ تەڭدىگى بولىپتى. ءبىرق ولاردىڭ سىرتىنان ايتىلاتىن داقپىرت كوپ. كوبى ەرەۋىلشىلەردى جامانداي سويلەيدى. قاداعالاۋى مەن تەكسەرىسى قاتال جۇڭگو جۋرناليستەرى تولىق اقپارات بەرمەي تەك، بولعانىن بايانداعان-دى. بالكىم، «قازاق دالاسىندا قازاقتار كوتەرىلدى، قالاۋلارى تاۋەلسىزدىك ەكەن» دەيىن دەسە، ءار ەلدەگى قازاقتار رۋحتانىپ كەتە مە دەپ قورىققان بولار. سوندا دا ەل قۇلاعى ەلۋ. الماتىدا بولعان ءدۇمپۋدىڭ باسشىلارى كىم، نەگە شىقتى، قانداي جازا تارتتى، ءبارىن ءبارىن ەستىگەن-دى. ەستىپ قانا قويماي، ەستىلەرى قولداۋ كورسەتكەن. الىستى بىلمەدىم، ءبىراق وسى قارتتىڭ اۋىلىنىڭ وزىنەن قازاقتاردى قاناپ جاتىر، ءبىز بارىپ قۇتقارماساق، كومەك بەرمەسەك بولمايدى، دەگەن ۇشپا كىدىك ءسوز تاراپ، اۋىل جاستارىنىڭ ءبارى ءبىر سەرپىلىپ قالعان. ءتىپتى كەيبىرى ات جاراتىپ، سويىل قامداپ، وق جاساپ، ناق شەشىمگە دە كەلگەن. ءبىراق قازاقستان جاعى تىنىشتالعاننان كەيىن بۇل جاقتىڭ ەلى دە «ۋف» دەپ ورىنعا وتىرعان. سوندا دا قارا حالىق جاڭا تۋعان سابيلەرىنە: ەربول، ءلاززات، قايرات دەپ ات قويىسىپ، قازاقتىڭ رۋحىن جاڭعىرتقاندى. اتا قونىستاعى ەل جاستارىنىڭ ورىسقا بودان بولىپ وتارىنا اينالعانىمەن ساناسىنىڭ ساۋلەسى سونبەگەنىنە باتىر قارتتا ريزا بولىپ قالعان. شىنىمەن- اق جەر جاھانعا شاشىلىپ كەتكەن بارشا قازاق ءيىستىنى سەلت ەتكىزگەن جايت بولدى بۇل.

         اۋىز ۇيدە ەنە مەن كەلىن تۇستىكتىڭ قامىن جاساپ ەپپەن باسىپ، سىبدىرسىز ءجۇر. كيمەشەكتى ەنەنىڭ ءجۇزى قۋاڭقى. بويىندا ءبىر سىرقاتتىڭ بارىن اجارى بايقاتادى. سۇيەكتى دەنەسى اۋىر قوزعالىپ، كۇيبەڭ تىرلىكتەگى كەلىنىنە بولىسقان بولىپ ءجۇر. جيناقى كيىنگەن ورتا بويلى كەلىنشەكتىڭ قيمىلى شيراق. اس بولمەنىڭ ءار جۇمىسىن دوڭگەلەتىپ اكەتىپ، ەنەسىنىڭ الدى- ارتىن وراپ ءجۇر. اراگىدىك بەسىكتە جاتقان تۇڭعىشىنا كوزىن سالىپ، نەمەرەسىن تەربەتكەن اتاسىنا ءسال جىميىپ قويادى. جاقىندا سويىلعان سەمىز تايىنشانىڭ ەتىنەن قۋىرداق قۋىرىپ، قازانىن شىجعىرىپ جۇگىرىپ ءجۇر. ىدىس اياقتىڭ سىلدىرىنان باسقا ۇيدە وزگە دىبىس ەستىلمەيدى. ءبارى وقىس قيمىل جاساۋدان اۋلاق. بەسىكتەگى پەرىشتەسىن كۇزەتكەن اتانىڭ قاباعىنان جاسقانادى. كەنەت سىرتقى ەسىكتى قورشاي سامالدىق ءتارىزدى ىستەلگەن لاپاستان تارسىلداعان دىبىس شىقتى. ۇيدەگىلەردىڭ ءبارى ۇدىرەيە ەسىككە ءۇڭىلدى. ەسىك سىرتىنداعى دىبىس جيىلەنە، كۇشەيە كەلىپ سارت ەتىپ اعاش ەسىك ايقارا اشىلدى. ار جاعىنان ءتۇسى جىلى، كەڭ يىقتى، سۇڭعاق كەلگەن جىگىت كورىندى. وڭىندە قۋانىشتىڭ كۇلكىسى بار. تابالدىرىقتان اتتاي بەرە «ءسۇيىنشى! ءسۇيىنشى!»- دەپ قۋانىشتان ايعايلاپ جىبەردى. ۇيدەگىلەر دە بۇنىڭ كەيپىنە كىرىپ، كۇلىمسىرەي سالەمىن الىپ جاتىپ «بۇل نە قۋانىش بولدى ەكەن» دەگەن سۇراۋلى تۇرمەن جىگىت بەتىنە ءۇڭىلىستى. سول كەزدە قولىن مايلىققا ءسۇرتىپ جاتقان كيمەشەكتى كەمپىر: «ال ءسۇيىنشىڭدى! نەندەي قۋانىشىڭ بار، اينالايىن؟ ايتساڭشى، دەرەۋ» دەپ جىگىتتىڭ قۋانىشىن سۇراي جاتىپ قولىمەن ءتوردى نۇسقاپ، ارعى بولمەدەگى شالىنا قاراي جول سىلتەدى. ءشاشىن قايقايتا تاراپ قالالىقتارشا كيىنگەن جىگىت، جول سومكەسىن بوساعاعا قويا سالىپ تورگى بولمەدە بۇعان جىميا قاراپ، سۇراۋلى تۇرمەن تاعاتسىزدانا وتىرعان قارياعا قاراي ءجۇرىپ بارا جاتىپ: «قازاق مەمەلەكەتى قۇرىلدى! قازاقتاردىڭ ەندى ءوز پاتشاسى بار! ورىستان ءبولىنىپ شىعىپتى! ەندى ەشكىمگە كىرىپتار ەمەس اعا!» دەپ اۋزىنا تىعىلىپ اسىعىس كەلگەن قۋانىشىن اسىعىس ايتا بەرە شالعا قاراي جاقىنداي ءتۇستى. ءوڭى قۋارىپ، اپپاق بوپ كەتكەن قاريا، ورنىنان اتىپ تۇرىپ، جاس جىگىتتىڭ جاعاسىنان الا ءتۇسىپ «نە دەپ تۇرسىڭ؟ كىم ايتتى؟ قاشان؟» دەپ شەڭگەلىمەن قىسا ءتۇستى. قارت اعاسىنىڭ شىن تاڭعالىپ سەنە الماي جاتقانىن سەزە قويعان العىر جىگىت، قۇشاقتاي ءتۇسىپ: «كەشە راديودان ەستىدىم، بۇگىن گازەتكە دە شىقتى دەيدى. قالاداعىلار شۋلاپ ءجۇر. راس ايتام» دەپ اعىنان جارىلدى. مۇنى ەستىگەندە ەسىن ەندى جيعانداي بولعان قاريانىڭ بەتىندە قىزىل ويناپ سالا بەردى. ءتۇسى ءبىر جىلىپ، ءبىر سۋىپ، شىن قۋانتقان ءىنىسىن قاتتى قىسىپ تۇرىپ جىلاپ جىبەردى. ءبىر ء-بىرىن قۇشاقتاعان ءىنى مەن ەگدە اعاعا قاراپ تۇرعان ەنە مەن كەلىننىڭ دە كوزىنە جاس كەلدى. كەمپىر ىشىنەن «جەتتىك اۋ، كوردىك اۋ، بۇل كۇندى دە» دەپ تۇرعان ورنىندا كاليماسىن ايتىپ، ەكى رەت ساجدە جاسادى. اتاسىنىڭ جىلاعانىن، ەنەسىنىڭ ساجدە جاساپ ەگىلىپ وتىرعانىن كورگەن كەلىن ماسەلەنىڭ بايىبىنا بارماسا دا ايتەۋىر ءبىزدىڭ ۇيگە ءبىر قۋانىش كەلدى دەپ ىشىنەن بۇل دا بىردەمەسىن كۇبىرلەيدى. سۇڭقىلداپ جىلاپ العان جاس پەن كارى قۇشاقتارىن جازباي تاعى ءبىراز تۇرىپ، قايتادان سۇراق جاۋاپقا كوشتى. قاريا جىگىتكە قاراپ «بۇل قاشان بولىپتى؟ پاتشاسى كىم ەكەن؟» دەپ سۇراي بەرە تىماعى مەن شاپانىنا قاراي جۇگىردى. «وتكەن اپتانىڭ اياعىندا قۇرىلىپتى دەيت، ناق قاشان ەكەنىن سۇرامادىم، پاتشاسى – نۇرسۇلتان نازاربايەۆ دەگەن كىسى دەيدى. سول كىسى ورىستان بولىنگەنىن جانە بولەك تاۋەلسىز ەل بولعانىن جاريالاپتى دەيدى» دەدى. بالاسىمەن قاتارلاس ىنىسىنە قادالا قاراپ «نۇرسۇلتان، نۇرسۇلتان حان» دەپ كۇبىرلەگەن قاريا قۋانىشتان قاتتى كۇلىپ جىبەردى دە. «كەمپىر! ءجۇر قوراعا! قۇربان شالامىز! كەلىن اينالايىن،. كوپ قوناق كەلەدى، قامدانا عوي!» دەپ ءىنىسىنىڭ قولىنان ۇستادى دا، دالاعا قاراي ۇمتىلدى. كەمپىر ۇشەۋى قوراعا كىرە بەرە شوپتە قاماۋلى جۇرگەن ەكى ەركەك قويدى كورە سالا توقتاي قالدى دا، «اناۋ ۇلكەن اق سارباس قويدى بۇگىن قۇربانعا، اناۋ قىزىلدى ەرتەڭ ساعان سويىپ سالىپ بەرەم» دەپ قۋانىشتى ۇنمەن اسىعىس ايتتى دا، جىگىتتى ارمەن قاراي قولىنان تارتىپ سۇيرەي جونەلىپ ات قورا جاققا اپاردى دا، «كەمپىر قاراگەردى الىپ شىق دەدى». نە ويلاعانىن سەزگەن كەمپىرى ءسال قيپاقتاپ شالىنا قارادى دا، ونىڭ سونداي ءبىر قۋانىپ، الاعىزىپ تۇرعانىن كورىپ ىشىنەن «كوپتەن بەرى ءبىر قۋاندى اۋ، ەح مەيلى» دەپ ات قورادا تىقىرشىپ تۇرعان جالعىز اتى قاراگەردى شىلبىرىنان ۇستاپ سىرتقا الىپ شىقتى. كوپتەن بەرى دالاعا شىقپاي ەرىگىپ، تويىپ تۇرعان كارى ارعىماق وقىرانىپ جەلە جورتىپ، ويناقتاپ، باسىن شۇلعىپ قويادى. ارعىماعىنىڭ قىلىعىنا قارسى قاراپ ءسۇيسىنىپ تۇرعان قارت ماقتانىشتى ۇنمەن جىگىتكە قاراپ « مىنا قاراگەردى، سەن سۇيىنشىڭە ال!» دەپ جىگىتتىڭ جۇرەگىن زۋ ەتكىزدى. سۇلۋ ءمۇسىندى ويناقتاعان ارعىماققا قاراپ قىزىعىپ تۇرعان مالساق، اتقۇمار جىگىتتىڭ جۇزىنە جاڭاشا ءبىر قۋانىش ۇيالاي باستادى دا. بۇل قاراگەردىڭ قارياعا قانداي ىستىق، ءارى باعالى ەكەنى ەسىنە ءتۇسىپ الار- الماسىن ويلاپ، نە دەرىن بىلمەي قالدى. قاريانىڭ جۇزىنە قاراپ ەدى، قۋانىشتان تۇلا بويى بالقىپ، بەينە سول جاڭا قۇرىلعان جاس ەلدىڭ جولىنا نەنى بولسا دا قۇربان ەتەتىندەي كۇيدە تۇرعانىن كورىپ، جۇدىرىقتاي شالدىڭ بويىنداعى تاۋداي ءور رۋحتى كوردى. كاماسيا قارت تۋرالى تالاي باتىرلىق اڭگىمەلەر مەن قىزىقتى وقيعالاردى ەستىپ وسكەن بالاڭ جىگىت، بۇگىن مىنە سول باتىردىڭ مارتتىگى مەن تەكتىلىگىنە ءوزى كۋا بولىپ، وسى ءبىر جومارتتىققا نە دەرىن بىلمەي تۇرىپ قالدى.

...باسىن شۇلعىپ تاستاپ، ءتورت اياعى جەرگە تيمەي سارت-سارت جەلگەن قاراگەردىڭ ۇستىندە كۇلىمدەگەن جاس جىگىت كەتىپ بارادى. قوس كوزى استىنداعى اتتىڭ سۇلۋلىعى مەن جۇرىسىنە تويماي كەلە جاتىر. بۇل ارعىماقتىڭ ەندى وزىنىكى بولاتىنىنا دا سەنە الار ەمەس. ەكى كۇن قارتتىڭ ۇيىندە قوناق بولىپ، قازاقتىڭ ەلدىگىن تويلاعان جىگىتكە، ءۇشىنشى كۇنى قاريا استىنا ات مىڭگىزىپ، قوي سويىپ ارتىنا بوكتەرىپ جىبەرگەن. اتتاندىرىپ جاتىپ قاريا جىگىتكە «اينالايىن، مەنىڭ كوڭىلىمە قايعى ورناعالى قاشان. تاس بوپ، شەر بوپ قاتىپ قالعان سول مۇڭدى سەن كەلىپ ءجىبىتتىڭ. سەن كەلىپ مەنى ارمانىما جەتكىزدىڭ، ءيلايىم الدىڭنان جارىلقاعاي. ءبىراق پەندەنىڭ ارمانى بىتەر مە شىركىن. العا قويعان تاعى ءبىر ويىم بار. سەن سوعان كومەگىڭدى تيگىزىپ، جول كورسەت، قالادا جۇرگەن ەستى ۇل قازىردە سەن عاناسىڭ عوي. اتا جۇرتتى ويلاسام، ءىشى باۋىرىم ەزىلىپ، سول جاققا اڭسارىم اۋادىدا تۇرادى. اڭساعان ازاتتىقتى العانمەن ەل ار جاقتا،ءبىز بەر جاقتا قالدىق. مۇنداعى مال-جان مەن اتاق-داڭق ادىرەم قالسىن. ەلگە بارىپ قازاقتىڭ بەس ەشكىسىن قايىرىسىپ، ءبىر ۋىعىن بولسىن كوتەرىسسەم، مىنا قارا شالدا ارمان بولماس ەدى. سەن بالا مەنى ەندى قارا قىتايعا كىرىپتار قىلماي سول جاققا قاراي باستا، كاپىرلەرگە ەندى اسىل سۇيەگىمىزدى تاپتاتپايىق.  اتا جۇرتتان توپىراق بۇيىرسا، اللانىڭ ماعان بەرگەن ءجانناتى سول بولار ەدى...» دەپ تەبىرەنە جاس جىگىتكە قاراعان ەدى. جىگىت ىشىنەن «مىنا كىسىگە كومەكتەسپەسەم بولماس» دەپ كۇبىرلەدى دە، داۋىستاپ «شۋ» دەپ قالدى. سول اق ەكەن، تىپىرشىپ كەلە جاتقان قاراگەر قوس قۇلاعىن ءبىر جىمىرايتىپ الدى دا، قۇيرىعىن شانشىپ تاستاپ قالاعا قاراي شابا جونەلدى. ارتىندا قاراگەردىڭ قالدىرعان شاڭى مەن قاريانىڭ ارمانى قالا بەردى. قاريانىڭ ارمانىنىڭ ورىندالماعانىنا كەزىندە وسپانعا ەرگەنى، جۋاننىڭ تۇقىمى اتانعانى، ىشكى -سىرتقى ساياساتتىڭ جىلىمىق قۇپيا تۇستارىن بىلگەنى ءتاسىرىن تيگىزدى. جۇڭگو ۇكىمەتى ءقاۋىپتى بولىپ سانالعان تەك بۇل كىسىنى عانا ەمەس، باسقا دا قازاقتاردى ءتۇرلى سىلتاۋ تاۋىپ ءوز تەرريتورياسىندا قالدىرۋعا تىرىستى. كونەكوزدەرمەن بىرگە قازاققا بايلانىستى ءبىراز ماڭىزدى تاريح سول قاريالارمەن بىرگە جۇڭگو توپىراعىنا كومىلدى. ءبىراق مىڭ ءولىپ مىڭ تىرىلگەن قازاقتىڭ تۇبىنە جامان ءشۇرشىتتىڭ  جەتۋى مۇمكىن ەمەس ەدى. قارا جۇڭگو تۇبىنە جەتىپ ارمانى ورىندالماي كەتكەن قاريانىڭ ۇل-قىزى قازىرگى كۇنى اتاجۇرت قازاق ەلىندە عۇمىر كەشۋدە. وسىنىڭ ءوزى تاۋدان قۋات، دالادان رۋح العان ۇلى حالىقتىڭ ەشقاشان سونبەيتىنىنىڭ دالەلى شىعار...

باقىت ۇلانبەك