جۇرەك- قان تامىر اۋرۋلارىنان ەۋرازيادا الدىڭعى ورىندا تۇرعان قازاقستاندا بۇل اۋرۋ ولىمگە دۋشار ەتەتىن دەرتتەردىڭ كوشىن باستاپ تۇر. الەمدە جىل سايىن تەك قانا وسى دەرتتەن 17 ميلليون ادام كوز جۇمادى ەكەن. بۇل دەرتتىڭ نەگىزگى شىعۋ سەبەبىن تۇسىنگەن بۇكىل ەۋروپا ەۋروپارلامەنتتىڭ شەشىمىمەن «جازعى» ۋاقىتتان باس تارتقالى وتىر.
كەڭەس وداعى تارقاردان ون جىل بۇرىن قازاقستاندا دا «جازعى» ۋاقىت پايدا بولعان. ەلەكتر ەنەرگياسىن ءتيىمدى پايدالانۋ دەگەن ماقساتپەن. ناۋرىز ايىنىڭ سوڭعى جەكسەنبىسىندە ساعات ءتىلىن جىل سايىن ءبىر ساعاتقا كەيىن جىلجىتۋشى ەدىك. ال قازان ايىنىڭ سوڭعى جەكسەنبىسىندە جازعى ۋاقىت توقتاتىلىپ، ساعات ءتىلى ءبىر ساعاتقا ىلگەرى جىلجيتىن. ونى دا باستان كەشتىك. ناتيجەسى نە بولدى؟ بالالار تاس قاراڭعىدا مەكتەپكە بارۋعا ءماجبۇر بولدى، ۇيقىلارى قانباعاندىقتان ساباق ۇلگەرىمدەرى ناشارلادى. ادامدار ۋاقىتتان جاڭىلىسىپ، تابيعي ىرعاق بۇزىلدى، قولايسىزدىق جۇيكە جۇيەسىنە كەرى اسەر ەتتى، دەنساۋلىقتارى سىر بەردى. قۇداي وڭداپ، «سالاۋاتتى ءومىر سالتىن قالىپتاستىرۋ جونىندەگى ۇلتتىق ورتالىقتىڭ» تۇرعىندار اراسىندا جۇرگىزگەن ساۋالناما قورىتىندىلارى سەبەپشى بولىپ، 2005 جىلى ناۋرىز ايىندا ۇكىمەت قاۋلىسىمەن «جازعى» جانە «قىسقى» ۋاقىتقا كوشۋ توقتاتىلدى. توقتاتىلعانى دۇرىس بولدى دەگەنمەن، قازاقستان «جازعى» ۋاقىتتا تۇراقتى قالىپ قويدى. دۇرىسى، سول كەزدە «قىسقى» ۋاقىتتا تۇراقتاپ قالۋىمىز كەرەك ەدى...
قازاقستاننىڭ ساعاتتىق بەلدەۋى 1930 جىلى ءبىر ساعات العا جىلجىتىلعان ەكەن. كسرو حالكومدارى كەڭەسىنىڭ ارنايى دەكرەتى بويىنشا. "ەلەكتر ەنەرگياسىن ۇنەمدەۋدەن پالەن پايدا تابامىز" دەگەن ماقساتتا. ءبىراق وسى دەكرەتتىك ۋاقىتتىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگىن كۇنى بۇگىنگە دەيىن الەم عالىمدارى دالەلدەي الماعان. سوعان قاراعاندا باسقاشا ماقسات كوزدەلىپ، ءبىرىڭعاي كەڭەس حالقىن قالىپتاستىرۋ ءۇشىن تاجىريبە جاسالىنعان سەكىلدى. وسى دەكرەتتىك ۋاقىتقا سايكەس 5-ساعاتتىق بەلدەۋدەگى استانا، الماتى سياقتى قالالاردىڭ ءبارى كورشىلەس 6-ساعاتتىق بەلدەۋدىڭ ۋاقىتىن پايدالانادى. بۇل – وسىدان 90 جىلداي ۋاقىت بۇرىنعى ۋاقىت بەلدەۋىمىزدە جىبەرىلگەن قاتەلىك! گەوگرافياعا جۇگىنسەڭىز، حالىقارالىق كەلىسىم بويىنشا جەر شارى 24 مەريدياندىق سىزىق ارقىلى 24 ساعاتتىق بەلدەۋگە بولىنگەنىن كورەسىز. بەلدەۋلىك ۋاقىت اقش-تا 1883 جىلى ەنگىزىلسە، كسرو-دا 1919 جىلى ەنگىزىلگەن. ءار ءوڭىردىڭ ۋاقىتى مەريديان سىزىعى بويىنشا بەلگىلەنەدى. مۇنىڭ ءبارى ادام ومىرىنە قولايسىزدىق تۋدىرماس ءۇشىن جاسالىنعان. جالپى، قازاقستان وتكەن عاسىردىڭ 60-جىلدارىنا دەيىن ءۇش ءتۇرلى ۋاقىتپەن جۇرگەن. ماسەلەن، باتىس قازاقستاندا ساعات بەس بولسا، الماتىدا - التى، شىعىس قازاقستان مەن پاۆلوداردا ساعات جەتى دەگەندەي. كەيىن شىعىس قازاقستان مەن پاۆلودار ۋاقىتىن الماتى ۋاقىتىمەن تەڭەستىرگەن. ءسويتىپ، ءۇش ءتۇرلى ۋاقىتتان ەكى ءتۇرلى ۋاقىتقا تۇستىك. ال نەگە وسى ءبىر ساعاتتىق ايىرماشىلىقتى جويىپ، قازاقستاندا ءبىر عانا ۋاقىت ستاندارتى بولماسقا؟! جەر كولەمى جونىنەن الەمدە توعىزىنشى ورىندا تۇرعان ەلىمىزدە گەوگرافيالىق ۋاقىت بەلدەۋى ءار ءتۇرلى بولۋى زاڭدى دا شىعار، ءبىراق ونىڭ دا شەشۋ جولىن ىزدەپ، ءبىرىڭعاي ۋاقىت ستاندارتىنا كوشسەك، تاۋەلسىز ەل دارىن ىزدەستىرگەنىمىز دۇرىس-اۋ...
بىلتىر قىزىلوردا وبلىسى وزدەرىندەگى ۋاقىتتى ءتيىمدى ءارى قولايلى ەتىپ شەشىپ الدى. ياعني بۇرىن گەوگرافيالىق بەلدەۋ بويىنشا تابيعي بيولوگيالىق ۋاقىتتان اۋىتقۋ حالىقتىڭ دەنساۋلىعى مەن كوڭىل-كۇيىنە، كۇندەلىكتى تىرشىلىگىنە تەرىس ىقپالىن تيگىزىپ، جىلدار بويى قالىپتاسقان ءومىر ءسۇرۋ ءريتمىن بۇزىپ كەلسە، ەندى قىزىلوردالىقتار ۋاقىتى تابيعي جارىقپەن سايكەستەندىرىلدى.
عالىمدار «ادامداردى وزگە گەوگرافيالىق ۋاقىتىمەن تاڭنىڭ اتۋىنان بۇرىن ماجبۇرلەپ تۇرعىزۋ سوزىلمالى (حرونيچەسكيي) اۋرۋلاردىڭ ورشۋىنە، جاڭا اۋرۋلاردىڭ پايدا بولۋىنا، وبىر (راك)، قانتامىرلارى جۇيەسى اۋرۋلارى، سۋيسيد، ءتىپتى جول-كولىك وقيعالارىنىڭ كوبەيۋىنە دە سەبەپ بولادى جانە دە اعزاعا اسەرى، اسىرەسە، «كۇزگى-قىسقى» ۋاقىتتاردا، ەڭ ءبىرىنشى بالالار مەن ەگدە كىسىلەردىڭ ساۋلىعىنا كەرى اسەرى قاتتى بولادى» دەگەن تۇجىرىمعا كەلگەن. ال دانيا عالىمدارى ۇيقى بۇزىلعان جاعدايدا ايەلدەردىڭ ءتوس وبىرى (راك مولوچنوي جەلەزى) اۋرۋى 1،5 ەسەگە ارتاتىنىن دالەلدەپتى. مەلاتونين وبىر كلەتكالارىن جايىلۋىن توقتاتاتىنى بۇرىننان بەلگىلى، ال ول تاڭ اتىسىنان بۇرىن تۇرعان جاعدايدا ادام اعزاسىنان دۇرىس بولىنبەيدى. جانە دە ۇيقىدان تۇرعان ادامنىڭ قان قىسىمىن جوعارىلاتاتىن نورەدونالين مەن كارتيزول دا ۇيقىدان تاڭ اتىسىنان بۇرىن تۇرعان جاعدايدا قان قۇرامىنا ەنبەيدى، ال ونىڭ بولماۋى ينفاركتتىڭ باستى سەبەپكەرى» دەپتى.
الەمنىڭ وزىق ويلى ادامدارى قازىرگى زاماندا نەشە ءتۇرلى ءورشىپ تۇرعان اۋرۋلار وسى ۋاقىت بەلدەۋى مەن ساعات ءتىلىنىڭ سايكەس كەلمەۋىنەن دەگەن شەشىمگە توقتاعان. عالىمدار «ادام تۇرمىسىندا ۋاقىت ولشەمى اسەر ەتپەيتىن بىردە-بىر سالاسى جوق، اۋرۋشاڭدىققا ۇشىرامايتىن بىردە-بىر ورگانى جوق» دەيدى.
وسىنى بىلگەن سوڭ، الەمدىك بيلەۋشىلەردىڭ كۇن مەن ءتۇننىڭ تابيعي اۋىسۋ ىرعاعىن ادەيى وزدىرا بۇزۋ سالدارىمەن حالىق سانىن ازايتۋ جوسپارى بار دەگەنگە سەنبەسكە امالىڭ جوق.
پىكىر قالدىرۋ