قان تازارتۋ ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن اسا پايدالى. ماماندار ەر كىسىلەرگە جىل سايىن 5-6 رەت، ال ايەلدەرگە 4-5 رەت قان وتكىزىپ تۇرۋدىڭ پايدالى ەكەندىگىن ايتادى. كەيدە ءبىر نەمەسە بىرنەشە مارتە قان بەرەتىن ادامداردى زەرتتەگەندە، ولاردىڭ ۇزاق جىل بويى اعزاسىنىڭ باستاپقى قالىپتان اۋىتقىمايتىنى بايقالعان.
ادام اعزاسى تەپە-تەڭدىكتى تەز قالپىنا كەلتىرەتىن ەرەكشە قاسيەتكە يە. قان بەرگەن سوڭ (300-400مل) قانتامىرداعى سۇيىقتىق كولەمى ازايعان سايىن قاننىڭ ارتەريالدى قىسىمى دا وزگەرەدى. ول جىلىك مايدىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. ۋاقىتىلى قان الدىرىپ وتىرۋ ادام اعزاسىن جاقسارتىپ، جاعىمدى اسەر بەرەدى. ويتكەنى، ۋاقىتىلى قان الدىراتىن ادامنىڭ تامىرىندا قان ۇيىپ قالۋ (ترومب) بولمايدى، ولاردىڭ ورنىن جاڭا پايدا بولعان مولەكۋلالار مەن جاسۋشالار باسىپ وتىرادى. قان بەرۋ كەزىندە دەنەنىڭ قورعانىس قىزمەتى ارتادى، زات الماسۋ كۇشەيەدى. مۇنىڭ ءبارى قان بەرۋشىنىڭ ءوزىن جاقسى، سەرگەك سەزىنۋىنە اكەلەدى.
فين عالىمدارى قان الدىرۋدىڭ ميوكارد ينفاركتى بولۋ ءقاۋپىن 88 پايىزعا تومەندەتەتىنىن ايتادى. ماماندار اتاپ كورسەتكەندەي، قان الدىرىپ، دەنەدەگى ارتىق تەمىردەن ارىلعان ەر كىسىلەردە جۇرەك-تالما اۋرۋلارى توعىز ەسە از كەزدەسەدى. ال ادام اعزاسىندا تەمىردىڭ كوپتىگى ينفاركتقا جول اشاتىن كورىنەدى. بۇعان قوسا، تەمىر – دەنەدەگى پروسەستەردى توتىقتىرۋ-قالپىنا كەلتىرۋ كاتاليزاتورى بولىپ تابىلادى. قان الدىرۋ - دەنەدەگى تەمىردى ازايتىپ، اتەروسكلەروز اۋرۋىنا شالدىقتىرمايدى.
قازىرگى تاڭدا قان بەرۋ مەن قان الدىرۋ دەگەن ەكى «ۇعىم» قالىپتاسقان. ءبىرىنشىسى، قان بەرۋ – دونورلىق. بۇل بەلگىلى ءبىر مەديسينالىق ورتالىققا (قان بەرۋ ورتالىعى) ءوز ەركىڭمەن بارىپ، ارنايى مەديسينالىق تەكسەرىستەن وتكەننەن كەيىن، دەنىڭىز ساۋ، قانىڭىز ناقتى تالاپقا ساي بولسا، "وزگە ناۋقاستارعا پايداسى تيەر" دەپ، بەلگىلى مولشەرىن قول تامىردان الادى. ءسويتىپ، ءبىراز تىنىقتىرىپ، شوكولادىن، شايىن بەرىپ، قاشان، قانشا قان الىنعانى تۋرالى مورلەنگەن قاعازبەن ۇيىڭىزگە قايتارادى. الدەبىر ناۋقاسقا قان قاجەت بولىپ، سىزدىكى جاراپ جاتسا، بۇل ۇلكەن ساۋاپ.
ەكىنشىسى - قان الدىرۋ. ونى كوبىنەسە، «حيدجاما» دەپ اتاسا، بىردەن ءبىلىپ جاتامىز. ول سۇلىك قۇرتپەن نەمەسە ارنايى ىدىستاردىڭ كومەگىمەن دەنەڭىزدىڭ بەلگىلى ءبىر نۇكتەلەرىنەن «ارام» قاندى الۋ.
سونىمەن، حيدجاماعا توقتالساق...
عالامتور دەرەكتەرىنە سۇيەنسەك، قان الدىرۋدىڭ تاريحى كونەنىڭ كوزىندە جاتىر. ەرتەدە كونە مىسىر، ورتا ازيا، ساۋد ارابياسى ەلدەرىندە بۇل ءادىس ارقىلى ەم جۇرگىزۋ كەڭىنەن تاراعان. قازىرگى كۇنى دە بۇل ەلدەردە حيدجاما جاسايتىن ارنايى ورتالىقتار بار. حيدجاما جاسايتىن ماماندى «حيدجام» دەپ اتايدى ەكەن. اراب تىلىنەن اۋدارعاندا حيدجاما «سورۋ» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى.
شەتەلدە ارنايى وقىپ كەلىپ، ەلىمىزدە بۇل ىسپەن اينالىسىپ جۇرگەن ادامدار از ەمەس. حيدجاما جاساپ جۇرگەن مامانداردىڭ ايتۋىنشا، حيدجامانىڭ ەكى ءتۇرى بار: ءبىرى — قۇرعاق، ەكىنشىسى — دىمقىل. قۇرعاق حيدجاما كەزىندە دەنەگە ۆاكۋۋمدىق بانكى قويىلادى. بۇل ەم ءتۇرى ىلگەرىدە ءبىزدىڭ ەلىمىزدە دە كەڭىنەن تاراعان. اجەلەرىمىز وتپەن دەنەگە بانكى قويىپ، سۋىقتى شىعاراتىن بولعان. ال دىمقىل حيدجامادا دەنەنى ءتىلىپ، ۆاكۋۋمدىق بانكىگە ارام قان سورىلىپ الىنادى. تىلىك اۋرۋدىڭ تۇرىنە بايلانىستى دەنەنىڭ ءار جەرىنە سالىنادى. دەنەنى ءتىلۋدىڭ دە ەكى ءتۇرلى ءادىسى بار. بىرىندە — دەنە بىر-ەكى ميلليمەتر عانا تىلىنەدى. تەرىنىڭ استىنداعى ارام قاندار سىرتقا شىعادى. ال ەكىنشى ءادىس كەزىندە تىلىك ءسال تەرەڭ بولادى. بۇل ءادىستى كەز كەلگەن ادام جاساي المايدى، تەك قانا وقىعان، ارنايى ءبىلىمى بار ماماننىڭ عانا قولىنان كەلەدى. حيدجامانىڭ ەكى ءتۇرىنىڭ دە ادام دەنساۋلىعى ءۇشىن ماڭىزى زور. قاننىڭ قۇرامىنداعى لەيكوسيتتەر كوبەيىپ، قان اينالىمى جاقسارادى. بۇلشىق ەتتەر مەن بۋىنداردىڭ، جۇيكە جۇيەسىنىڭ جۇمىسىن جاقسارتادى. قان اينالىمى جاقسارعاننان كەيىن يممۋنيتەت نىعايىپ، تەرى مەن ماي بەزدەرىنىڭ جۇمىسى جاقسارادى. دەنەدەگى ۋلى توكسيندەر مەن شلاكتاردىڭ سىرتقا شىعۋىنا ىقپال ەتەدى. كەيىنگى كەزدە حالىق اراسىندا حيدجاما ارقىلى ەمدەلەتىندەر كوبەيدى.
ءبىر ەسكەرتەتىن جايت! ادامدى ەمدەۋ كەزىندە جىبەرىلگەن قاتەلىك كەشىرىلمەيتىنىن ەسكەرسەك، بۇل ەمنىڭ تۇرىمەن اينالىساتىندار ءاربىر نۇكتەنى سەزە بىلەتىن، ءوز ىسىنە ۇقىپتى، سانيتارلىق تازالىقتى قاتاڭ ساقتايتىن جان بولعانى ءجون. قان ارقىلى تارالاتىن اۋرۋ تۇرلەرى بار ەكەندىگى ءمالىم. ەگەر ءبىر ادامنىڭ ۆاكۋۋمدىق بانكىسىن كەلەسى ءبىر ادامعا پايدالانسا، ەمدەلۋگە كەلگەن ناۋقاس تاعى ءبىر اۋرۋدى جاماپ الارى انىق.
حيدجاما جاساتپاعان ادامداردان العاش قان الىنعان كەزدە ونىڭ ءتۇسى قويۋ قوڭىر بولىپ شىعادى ەكەن. ەكى-ۇش ەمنەن كەيىن عانا قاننىڭ ءتۇسى قىزارادى. قاننىڭ ءتۇسى تاعامعا بايلانىستى بولادى. دەنساۋلىققا پايداسى از، زياندى تاعامدار قاننىڭ قۇرامىنا اسەرىن تيگىزەدى. جالپى حيدجاما جاساعاننان كەيىن ادام تىنىعۋ كەرەك.
قان الدىرۋ ارقىلى ەمدەۋ ءادىسىن قىتايلىقتار مىقتاپ جولعا قويعان. ول جاقتا ارنايى ورتالىقتار بار. ولار تەك قانا قان الدىرۋ، بالمەن ەمدەۋ ارقىلى كوپتەگەن اۋرۋدىڭ الدىن الادى. كەيىنگى جىلدارى رەسەي دە بۇل ەم تۇرىنە كوپ كوڭىل بولە باستادى ءبىزدىڭ ەلدە دە وسى ەم ءتۇرىن قولعا العان ارنايى شاعىن ورتالىقتار اشىلۋدا.
ەسكەرتە كەتەتىن ءبىر جايت، جۇكتى ايەلدەرگە، ەمىزۋلى بالاسى بارلارعا قان الدىرۋعا بولمايدى. قانىنىڭ قۇرامىندا قانت كوپ، قانى از ادامدارعا دا حيدجاما جاساۋعا تىيىم سالىنادى. جۇرەگىنە جاساندى اپپارات ورناتقان ناۋقاستارعا دا قان الدىرۋ زيان. باۋىر، ءوت، تالاق سەكىلدى ىشكى مۇشەلەرىنە وتا جاسالىپ نەمەسە ولار الىنىپ تاستالعان ازاماتتارعا دا قان الدىرۋعا رۇقسات جوق. جاسى توقساننان اسقان قارت كىسىلەرگە دە حيدجاما جاسالمايدى. سەبەبى جۇرەگى ءالسىز ادامداردان قان الۋ - ءقاۋىپتى.
سۇلىككە كەلەر بولساق...
«سۇلىك ادام دەنەسىنە جابىسقان كەزدە ەڭ ءبىرىنشى ءوزىنىڭ اسقازانى ءۇشىن تازا قاندى سورىپ الادى، ياعني شاعادى. سودان كەيىن بارىپ ەت پەن تەرىنىڭ اراسىنداعى ارام قاندى سورادى. ال كوپتەگەن ورتالىقتاردا ءبىر ادامعا سالىنعان سۇلىكتى قۇستىرىپ، ەكىنشى ءبىر ادامعا سالىپ جاتادى. سۇلىكتى قۇستىرعان كەزدە دەنەسىندەگى ارام قان سىرتقا شىعادى دا، ونىڭ اسقازانىندا قان قالىپ قويادى. ونى ەكىنشى ءبىر ادامعا سالعان كەزدە تىسپەن بىرگە الگى ادامنىڭ قانى دا كەتۋى مۇمكىن. سوندىقتان سۇلىك سالدىرعان كەزدە دە ادامدار اباي بولعانى ءجون. مۇمكىندىگى كەلسە، ءوزىنىڭ ارنايى سۇلىگىن اپارعانى دۇرىس» - دەيدى ماماندار.
حيدجاما جاساۋشىلاردىڭ سوزىنە سەنسەك، قان الدىرۋدىڭ پايداسى كوپ. ال بۇل تۋرالى مەديسينا سالاسىندا جۇرگەن مامانداردىڭ پىكىرىن قاشان دا قۇندى: «تۇرعىندار اراسىندا قان الدىرۋ ارقىلى ەمدەلەتىندەر بار. ءبىراق قان الۋدىڭ پايداسى مەن زيانى عىلىمي تۇردە دالەلدەنگەن دەپ ايتا المايمىز. سوندىقتان، بۇل ەم ءتۇرى مەديسينالىق تۇرعىدان زەرتتەلۋى كەرەك. بۇل ەم تۇرىنە اسا ساقتىقپەن قاراعان ءجون. سەبەبى، قان ارقىلى تارالاتىن گەپاتيت سەكىلدى اۋرۋ تۇرلەرى كوپ. ەگەر سانيتارلىق تازالىق ساقتالماسا، ادام اۋرۋعا شالدىعۋى مۇمكىن. ال اۋرۋ جۇقتىرماسىڭا ەشكىم كەپىلدىك بەرمەيدى، دەنەدەن قان الىپ ەمدەلۋدىڭ ىشىندە گيرۋدوتەراپيانىڭ تيىمدىلىگى زور.
ال سۇلىك قاندى سورماس بۇرىن سول جەردى زالالسىزداندىرادى. سودان كەيىن بارىپ سورادى جانە پايدالى ەلەمەنتتەردى قانعا جىبەرەدى. ال حيدجاما حالىق اراسىندا ەندى عانا كەڭىنەن تارالىپ جاتىر. جالپى مەديسينالىق تاجىريبە بارىسىندا قان الدىرىپ ينفەكسيا جۇقتىرعان ناۋقاستار بار. قان الۋشى ادام قۇرالدارىن تازا ۇستاماعاندىقتان، تىلىنگەن جەرگە ينفەكسيا تۇسەدى. سوندىقتان، تۇرعىنداردىڭ مۇنداي ەم تۇرىنە اسا ساقتىقتپەن جۇگىنگەنى ءجون. سەبەبى، قان ارقىلى جۇعاتىن گەپاتيت ۆ، س جانە ۆيچ سەكىلدى اۋرۋ تۇرلەرى بار. دەرتىنە شيپا ىزدەيمىن دەپ ءجۇرىپ، تاعى ءبىر اۋرۋدى جۇقتىرىپ الۋدان ساقتانۋ كەرەك».
ءتۇيىن. اۋرۋ جىبەرگەن اللا ونىڭ ەمىن دە جىبەرەدى. بىرەۋگە قان الدىرۋ جاعادى، بىرەۋ دارىدەن، ەندى ءبىرى ساۋمال ءىشىپ-اق ەمدەلەدى. نەگە سەنسەڭ، ەم سودان بولادى. ءتىپتى «قارا سۋعا سەمىرگەن» دەگەندەي، شىن سەنسەڭ، قارا سۋدا دا ەم بار. باستىسى – سەنىم، نيەت. دەنىمىز ساۋ، سانامىز ءبۇتىن، باۋىرىمىز ءبۇتىن بولسىن!
