بيىلعى جىلى دا ەلباسى تاپسىرماسىنا ساي، ءتۇرلى دەڭگەيدەگى اكىمدەردىڭ ەل الدىنداعى ەسەبى جەر-جەردە باستالىپ تا كەتتى. جىل وتكەن سايىن تاجىريبە جيناقتالا بەرەدى عوي، جيىندار جيناقى ءورىس العانىمەن مۇنداي بەتپەردە كەزدەسۋلەر جۇرتشىلىقتى جالىقتىرا باستاعان سەكىلدى. نەگە؟

ويتكەنى ەسەپ بەرۋدىڭ قانداي سەناريمەن وتەتىنى تۇرعىندارعا الدىن الا بەلگىلى بولىپ قالعانداي. مۇندا جاماعاتتىڭ قامىنان بۇرىن اۋەلى اكىمدەردىڭ ابىرويى مەن بەدەلىنە، ىسكەرلىك قابىلەتىنە نۇقسان تيمەۋى ءتيىس. باسشىعا سىن ايتىلماۋى، ۇنامايتىن ۇسىنىس ەستىلمەۋى كەرەك. جينالىستى ۇيىمداستىرۋشىلار نەگىزىنەن وسىعان ءمان بەرەدى. كىشى اكىمدەر وزىنەن ۇلكەن اكىمنىڭ قىرىنا ءىلىنىپ قالماس ءۇشىن «ءلاپپايلاپ» تۇرعان ءۇش شالدى الدىن الا دايىنداپ قويادى. ونىڭ بىرەۋى جاۋابى دايىن ساۋال بەرسە، ەكىنشىسى جاعىمدى تىلەك ايتادى. ال ءۇشىنشىسى كوپشىلىكتىڭ اتىنان باتا بەرەدى.  سوندا دەيمىز عوي، اكىمدەر حالىققا قىزمەت ەتە مە، الدە حالىق اكىمنىڭ سول ورنىندا ۇزاعىراق وتىرىپ، بىلگەنىن ىستەپ ارى قاراي كوتەرىلىپ كەتۋىنە قىزمەت ەتۋى كەرەك پە؟

اكىمدەر بەرگەن جىلدىق ەسەپتەردىڭ ءبىر ۇقساس جەرى – جىلدان-جىلعا ورلەپ كەلە جاتقان كوپ ءسيفردىڭ تىزبەگى. انا سالا دا، مىنا سالا دا جاقسارىپ بارادى، قاي جاعىنا قاراساڭ دا، ءوسىم بار، كەرى كەتكەنى كەم. لايىم سولاي بولسىن، ءبارى دە قوعام ءۇشىن، ادام ءۇشىن دەپ تۇسىنەرىمىز انىق. ويتكەنى، پرەزيدەنت تاپسىرماسىنا وراي ۇكىمەت تە قارجى جاعىنان قاراسىپ-اق جاتىر عوي.

ايماقتارىمىزدا ءونىم وڭدەۋ مەن حالىققا قاجەتتى زاتتى ءوندىرۋ جاعى قاعاجۋ قالعاندىعى كوپكە بەلگىلى. بارلىق دەرلىك قاجەتتى نارسەلەر سىرتتان تاسىمالدانادى. ال ەسەپتى كەزدەسۋدە وسى ماسەلەگە ءمان بەرىلىپ، تۇيتكىلدى شەشۋ جولدارى ايتىلمايدى. جاۋىردى جابا توقۋ كىمگە كەرەك؟! سونداي-اق، جۇمىسىن باستاپ الىپ، ۇزاماي توقتاپ قالعان ءوندىرىس، ءىرى كاسىپكەرلىك ورىندارىنا جەرگىلىكتى اكىمدەر تاراپىنان قوزعاۋ نەگە جاسالمايدى. ءوڭىر باسشىسى ناقتى قانداي قامقورلىق تانىتتى، شارۋانىڭ ارى قاراي شايقالماي وربۋىنە نە ىستەدى؟ بايانداما وقيتىندار مۇنى دا اتتاپ وتەدى. ويتكەنى، «دايىن اسقا تىك قاسىق» دەگەندەي، ەل اۋزىنا قاراپ وتىرعان دوكەيلەرىمىز سىرتتاي باقىلاۋشىنىڭ كەيپىن كيگەندەي. سوندىقتان دا ۇكىمەتتەن بولىنگەن  قارجىمەن ىسكە قوسىلعان نەمەسە جەكە كاسىپكەردىڭ ءوز كۇشىمەن جۇمىس ىستەي باستاعان كاسىپورنىنىڭ مالىمەتىن سىدىرتىپ وقۋدان اسا الماي جاتادى.

ءيا، بازارلى قارىم-قاتىناس باسەكەلەستىككە كەڭ جول اشىپ قويدى. ورتالىق قالالار تۇگىلى شەتكى اۋدانداردىڭ بازارلارىندا قاپتاپ جۇرگەن جاقىن شەتەلدىكتەر، ساۋدا-ساتتىعىن جاساپ، اقشامىزدى قاپتاپ قىر اسىرىپ جاتىر. وعان جوعارىدا ايتقانىمىزداي توسقاۋىل باسەكەلەستىك ارقىلى عانا قويىلادى. ءوز اقشامىزدى وزىمىزدە قالدىرۋعا جەرگىلىكتى باسشىلاردىڭ جانى اشىسا، ءبىر امالىن تاپپاس پا ەدى. امال قانشا، اتقامىنەرلەر تاراپىنان بۇعان دا ارەكەت از.

تاعى ءبىر بايقاعانىمىز، ەسەپ بەرۋ بارىسىندا رۋحاني بايلىق، جان دۇنيەگە قاتىستى ماسەلەلەردىڭ ۇستىرتتەۋ قامتىلاتىندىعى. ەلباسىنىڭ «بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ»، «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» اتتى ماقالالارى ۇلتتىق قۇندىلىقتارىمىزدى ۇلىقتاۋ بارىسىن العا تارتاتىنى تۇسىنىكتى. بۇل «ماڭگىلىك ەل» يدەياسىنىڭ تياناعى. ال اكىم باياندامالارىندا وسىنى جۇزەگە اسىرۋ تەتىكتەرى، وسى سالانىڭ قاجىماس جاۋىنگەرلەرى تىپتەن ەسكەرۋسىز قالعانداي. سونداي-اق، «حالىقتىڭ كوزى، قۇلاعى ءھام ءتىلى» اتانعان مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ مەملەكەت باسشىسىنىڭ باعدارلامالارىنىڭ ورىندالۋ بارىسىن قامتۋ اياسى قانداي، ەلگە اسەرى نەندەي، وسىلارعا بىرەر اۋىز سوزبەن توقتالىپ ءوتۋ ارتىقتىق ەتە مە؟! الدە، بۇل اكىمنىڭ قامتۋىنداعى ەلدىمەكەن ادامدارى گازەت الماي ما، كىتاپ وقىماي ما؟  مۇنىڭ ءوزى ەلدىڭ ىنتىماعى مەن اۋىزبىرلىگىن ۇيىستىراتىن، پرەزيدەنت تاپسىرمالارىنىڭ ورىندالۋ بارىسىن قامتيتىن، ىشكى ساياسات ماسەلەلەرى دەسەك جالعان با؟

ستاتيستيكادان بەلگىلى، جالپى جاس وتباسىلار اراسىندا اجىراسۋ كوبەيىپ تۇر. باس قۇراعانداردىڭ ۇشتەن ءبىرىنىڭ وتباسى ويراندالادى ەكەن. وسى كەلەڭسىزدىكتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن اتقارۋشى ورىندار نە قايران جاساپ جاتىر، اكىمدەردىڭ ىق جاعىنان شىقپايتىن ارداگەرلەر كەڭەسىنەن نە دارمەن بار؟ جاستار اراسىنداعى بۇزاقىلىق شە؟ كەشە عانا بۇكىل ەلدى دۇرلىكتىرگەن اڭ اۋلاۋعا شىعىپ، ادام ولتىرەتىن قانىپەزەرلەردىڭ وقيعالارى باستاپقىدا ۇساق بۇزاقىلىقتان باستاۋ المايدى دەپ كىم ايتا الادى؟! ولاردى ۇرىپ-سوعىپ، قورقىتىپ تيا المايسىڭ، ونىڭ باستى تەتىگى ادامنىڭ جان دۇنيەسىنە وزگەرىس جاساۋ، ونەگەلى ىستەردى ناسيحاتتاۋ مەن سول باعىتتا تاربيەنى جانداندىرۋ ەكەندىگى انىق. ال اكىمدەرىمىز جاناسا ءجۇرىپ، جامىراي ماقتايتىندارعا الدانىش اتاق ۇلەستىرۋىمەن ءماز. الاياقتىق جاسايتىن ايەلدەر نەگە كوبەيىپ كەتتى؟ نازىك جاندىلارعا قامقورلىق قانداي؟ قىسقا كۇندە قىرىق قۇبىلاتىن ءبىلىم سالاسىنىڭ بولاشاعى، جەتكىنشەكتەر. وسى ماسەلەلەر ايتىلۋى ءتيىس ەدى عوي. امال نە، بۇلار  ساۋدىراعان سانداردىڭ تاساسىنان شىعا المايدى. جاسىراتىنى جوق، ات ۇستىندەگىلەر تومەنگىلەردىڭ جانايقايىنا نەمكەتتى قارايدى. كەمشىلىك اتاۋلىنى ەسكە الۋعا قۇلىقسىز، تىپتەن، تۇرعىندار تاراپىنان نە ماسەلە جونىندە دە ساۋال قويىلماسا دەيدى. بىرەۋ-مىرەۋ بىردەڭە دەي قالسا، تىجىرىنىڭقىراپ قالاتىندىعى اڭعارىلدى. بۇل جاريالىلىق، زايىرلىلىق، ىزگىلىك ۇردىسىنە ساي ەمەس.

سونىمەن ەسەپتى باياندامالاردا جەتىستىكتەر مولىراق ايتىلدى. الداعى تۇرعان مىندەتتەر دە قامتىلدى. قوشتاپ سويلەۋشىلەر دە تابىلدى. دەگەندە، بۇل ەشقانداي ماسەلە جوق دەگەندى بىلدىرمەسە كەرەك. ءبىراز اۋىل تۇرعىندارى اۋىل اكىمىنىڭ قىزمەتىنە كوڭىلى تولمايتىندىعىن اڭعارتتى. شەندىلەر قالاماعانىمەن مۇنى اشىق ايتقاندار بار. ماسەلەن، قىزىلوردا وبلىسى شيەلى اۋدانىنىڭ. اقمايا اۋىلى تۇرعىنى، ارداگەر انا ش. سەلبەسىنوۆا: «اۋىلىمىزدىڭ قۇرىلعانىنا 80 جىل تولىپ، مەرەكە شارۋاشىلىق تاراپىنان عانا اتاپ وتىلگەندەي. اۋىلدىڭ قالىپتاسۋىنا ەڭبەك سىڭىرگەن ارداگەرلەرگە ەش قۇرمەت كورسەتىلمەدى، ولارعا ءتىپتى ءمان دە بەرىلمەدى. ەلباسىنىڭ وسىنداعى وكىلى-اۋىل اكىمى نەگە بەلسەندىلىك تانىتپادى؟ وسى جاعداي ءبىزدى قىنجىلتتى»، – دەيدى. بۇل پىكىردى اۋدان اكىمى دە ۇستەمەلەدى:  «ءار كەزدە ەڭبەك ەتكەن كىسىلەردىڭ ەڭبەگى دۇرىس باعالانۋى كەرەك. ءار ادامنىڭ ەڭبەگى لايىقتى ەسكەرىلگەنى ءجون»، – دەيدى اۋدان باسشىسى. دۇرىس، وسىلاي ايتۋعا بولادى. الايدا، اۋداننىڭ وزىندە وسى قاعيدا ىسكە اسىرىلىپ جاتىر ما؟ نارتاي اۋىلىندا دا اۋىل اكىمى قىزمەتىنە كوڭىلى تولماعاندار قارا كورسەتتى. بۇل اۋىلعا باسشى بولارلىق ىسكەر كادردىڭ دۇرىس تاڭدالمايتىندىعىن، ۇستەل ۇستىندەگىلەردىڭ «ماكە، ساكەسىمەن» شەشىلىپ كەلگەندىگىن كورسەتپەي مە ەكەن؟ امالسىز وسىلاي ويلايسىڭ.

جالپى اتقارۋشى ورىن وكىلدەرىنىڭ حالىقپەن ءجيى جۇزدەسىپ وتىرۋى – ورتاق ءىستىڭ كەسىمدى شەشىمىن تابۋعا جول اشادى. دەگەندە، الداعى ۋاقىتتا ءار وكرۋگتە اۋىل اكىمدەرى تۇرعىندارىنا ەسەپ بەرىپ بولعان سوڭ اۋدان اكىمىنىڭ حالىق الدىنداعى كەزدەسۋلەرىن قازىرگىدەي ءار اۋىلدا وتكىزبەي-اق، ءۇش-تورت وكرۋگتەردە بىرىكتىرىپ، ايماقتىق جاساسا، ياعني، ءار اۋىل وكىلدەرىن قاتىستىرا وتىرىپ ۇيىمداستىرسا، سول جەردە قاجەتتى ماسەلەلەر ورتاعا سالىنسا،  ۋاقىتتان دا ۇتۋعا بولادى، ءارى تيىمدىلىگى دە ارتاتىن سەكىلدى. بۇل ارينە ەل بولاشاعى ءۇشىن الداعى ۋاقىت ەنشىسىندەگى ويلانارلىق نارسە. ازىرگە، اكىمدەردىڭ ەسەپ بەرۋى سپەكتاكلگە  اينالماسا ەكەن دەيمىز.

نۇرماحان ەلتاي،

جازۋشى، اقپارات سالاسىنىڭ ۇزدىگى 

قىزىلوردا وبلىسى، شيەلى اۋدانى