«قىران قارتايىپ ولمەيدى، قايعىرىپ ولەدى»

بۇقار جىراۋ

ادۋىن اقپان ايىن اعايىن جاتىرقايدى. تىستەسەر ىزعارىنان ىعىرلانىپ، قاساتىنان قاشادى. كۇيكى تىرلىك، كۇيبەڭ تۇرمىستىڭ «اقساقالدى» اقىرعى ايى تايقى تاعدىردىڭ اڭىزاعى قاعىپ، اپتابى قاقتاعان بەيباق كوڭىلدى اياۋسىز جۇلقىلايدى...

ۇلت بولىپ ۇيىسىپ، ەل بولىپ ەڭسە كوتەرگەن قازاق قاۋىمى وشاقتىڭ ءۇش بۇتىنداي ۇشتىك بىرلىكتى بەرىك ۇستانعان: اكە، انا، بالا؛ جان، مال، جار؛ اقىل، جۇرەك، ءتىل. جارامدى جۇرتىمىزدىڭ بىرىگۋى مەن بىرلىگى، ءباتۋاسى مەن بىرسوزدىلىلىگى – «ءۇش ءجۇزدىڭ بالاسىمىز»، «ۇيىرىمەن ءۇش توعىز»، «ەر كەزەگى – ۇشكە دەيىن»، «ءۇش قۋات»، «ءۇش ءقادىرلى»، «ءۇش توقتام» تامسىلدەرىنىڭ التىن ارقاۋىنا تۇعىر بەكىتكەن. مۇڭى مەن شىڭى ورتاق ءيىسى مۇسىلماننىڭ راجاب، شابان، رامازان قاسيەتى قىمبات «ءۇش ايى» بولسا؛ ىندىنى ىستىق «ىقىلاس» سۇرەسىن مۇلگىگەن ماقاممەن ءۇش مارتە قايتالاۋدى ءۋاجىپ كوردىك.

ايدىندى اي ۇشتىكپەن ون اۋناپ تۇسكەندە، پەيىش قويناۋدىڭ جۇپارى اڭقىپ، كاۋسار بۇلاعى سىلدىرايدى. «جامانعا وشاقتىڭ ءۇش بۇتى – ءۇش ايلىق جول» قاپەرسىز قادەتىنەن بوي تاسالاپ، اۋلاق قونعان مومىنعا «ولمەگەن قۇلعا كەلدى جاز...» ناۋرىز ەسىك قاعىپ، بايشەشەك قىلتيادى، باقىت قۇسى – ناۋرىزكوك نازدانا اۋەزىنە سالادى. تابان قونىستىڭ تومەنشىك نازارى عايىپتانىپ، توتەنشە اجارى توگىلەدى. مامىراجاي ماۋسىمعا ىنتىق تانىم-تۇيسىگىمىزدىڭ ۇلپىلدەك ۇيلەسىمى توڭنان تاسالانىپ، جىلىمىققا ءجانتاسىلىم جارماسادى. تىم-تىم الىستان، قويۋ قارا تۇنەكتىڭ تۇبىنەن جاناردى سىنىق ينە، ساۋلە شىراعى شالادى. ءۇپىلىم ۇزىلگەنشە، ءلۇپىلىم تۇزىلگەنشە، ۇركەر-ۇمىتپەن قوشتاسقىم كەلمەيدى.

قازاقتىڭ قازىرگى «قىرىق قۇراۋ، قىرىق جاماۋ» قاۋقارى ۇزدىگە ۋىلدەگەنىمەن، ءۇمىتى ۇزىلمەگەن ءھام مۇردەم سونە قويماعان ءۇش مامىلەگە توقتام قىلدىق. تامىرىمىزدىڭ ءنارى – ءتالىمدى تاريحىمىزدى، يمانىمىزدىڭ كۇشى – اسىل ءدىنىمىزدى، انامىزدىڭ جۇماق ءسۇتى – انا ءتىلىمىزدى جانىمىزعا جاقىن تارتىپ، وي سەرگىتتىك.

تامىر ءنارى

«بۇل جاسقا كەلگەنشە جاقسى وتكىزدىك پە، جامان وتكىزدىك پە، ايتەۋىر، ءبىرتالاي ءومىرىمىزدى وتكىزدىك: الىستىق، جۇلىستىق، ايتىستىق، تارتىستىق – اۋرەشىلىكتى كورە-كورە كەلدىك. ەندى جەر ورتاسى جاسقا كەلدىك: قاجىدىق، جالىقتىق؛ قىلىپ جۇرگەن ءىسىمىزدىڭ بايانسىزىن، بايلاۋسىزىن كوردىك، ءبارى قورشىلىق ەكەنىن بىلدىك. ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى ءقايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟ سونى تابا الماي، ءوزىم دە قايرانمىن» – دەپ، حاكىم ابايدىڭ ءبىرىنشى قارا سوزىندە ۋاجدەگەنىندەي، بوداندىق شىلبىرىن ءۇزىپ، بوستان مويىنىن الىسقا سوزعان قازاق قاۋىمى شيرەك عاسىر شىرعالاڭنان شىعانداپ شىعىپ، ءولارا وتكەلگە تۇمسىق تىرەدى.

«ال، ەندى قالعان ءومىرىمىزدى ءقايتىپ، نە قىلىپ وتكىزەمىز؟..»

قادىم زاماندا باتىستىڭ قاتىن پاتشاسىنىڭ ارباۋىنا ءتۇسىپ، ايداۋىنا كونىپ قالعان كوڭىلشەك قازاق گۇلدەي سولىپ، كۇلدەي سونۋگە شاق قالدى. يت ءمىنىپ، يرەك قامشىلاعاننان؛ ارۋاعىنان ايىرىلىپ، ماڭقا تارتقاننان اياۋسىز سازايىمىزدى كوردىك. اۋپىرىمدەپ، قۇدايدىڭ راقىمى، پايعامباردىڭ شاپاعاتىمەن كۇلپارشا كۇيىپ، كۇيرەپ كەتۋدەن ءدىن-امان قالدىق. ءدىلىمىز ىلاستانسا دا، ءدىڭىمىز بۇزىلمادى. بوقتىڭ يىسىنەن – ۇشىنىپ ولگەنشە، وقتىڭ ۇشىنان تۇشىنىپ ولگەندى ابىروي كورگەن ءبىتىمى بايسال الاشتى اتاجاۋى قيانات-قۇرىعىمەن قانشاما قىلقىندىرعانىمەن، بەتەگەدەن بيىك، جۋساننان الاسا ءمۇساپىر كەيىپكە تۇسىرە المادى. كۇنباتىستىڭ پاسىق پاتشاسى مەن ساسىق باسشىسى ۇلى دالانىڭ ءدىل سۋارىپ، نۇر مۇلگىگەن تۇرانىن تابانعا تاپتاۋعا قۋلىعى وتسە دە، قاۋقارى جەتپەي، اقىرىندا،جەرمەن-جەكسەن جەڭىلدى. ۋاقىت قامشىسى ءتاۋباسىنا كەلتىرگەن كەۋدەسى تاسقا، كوكىرەگى ناسقا تولى داڭعوي-دۇشپان تاپىراڭ تەرىمىز سىڭگەن تەبىنگىمىزگە ۋلانىپ، تۋ سىرتىمىزعا ماڭىپ كەتتى.

جەرىندە، سۋىندا، قۇمىندا، تاۋىندا، ەلىندە، جەلىندە، شولىندە، كولىندە، وزەنى مەن بۇلاعىندا، توپىراعى مەن تاسىندا دانالىقتىڭ ءدانى قاۋلاعان تۇراننىڭ تابانىندا، اسپان استى-جەردىڭ ۇستىندە كوك تۇرىكتەن اسقان اسىل جوق. ساعاسى مەن باعاسىن، جەتەگى مەن ەتەگىن تۇگەندەي الماس تۇمانىڭ باستاۋ بۇلاعىن ساناعا ءسىڭىپ، جان تەربەگەن اسىل-ارداقتى، ساڭلاق-ساردارلار الىپ ەر تۇڭعادان تارتىپ-تاراتىپ، تۇمەن (بۋمىن)، مۇقان، ەستەمي، قارا ەسكە، ەلتەرىس-قۇتلىق، تونىكوك، بىلگە، كۇلتەگىنمەن كەلتە ءۇزىپ، زۇلقارنايىن، ءال-فارابي، يبن-سينا، شىڭعىس حان، جوشى، شاعاتاي، تولە، ۇكىتاي، سۇپىتاي، جەبە، تاراعاي، اقساق تەمىر، ۇلىقبەك، قاسىم حان، ەسىم حان، تاۋكە حان، ابىلاي حان، كەنە حاندارمەن قىسقا قايىرساق تا، جۇرەك تۇكتى، كوڭىل كۇپتى.

ورىس پەن قىتايدىڭ وتىرىكشى تاريحشىلارى مەن جالعان جىلناماشىلارىنىڭ قازاقتىڭ قازىنالى كەشەگىسىن، ۇلتىمىزدىڭ تاڭعاجايىپ تاريحىن جان-تاندەرىمەن تارك قىلعىسى كەلىپ، بارىنشا بۇزىپ-بۇرمالاعانى – ءاءلىمساقتان ايان، بەسەنەدەن بەلگىلى. بىلىم-بىلىگى بەكەم، تانىم-تۇيسىگى كەمەل قازىرگى قازاقتىڭ ءوزىن قاق جارىپ، قاراما-قارسى قىرىق پىشاق قىرىلىستىرىپ قويعان شىڭعىسحاننىڭ شىققان تەگىن ساۋدالاۋدىڭ ءوزى – ءبىزدىڭ ءالى دە اڭگۇدىك اداسۋ مەن توپالاڭ-تەرىس جولدىڭ جيەگىنەن شىعا الماي جۇرگەنىمىزدىڭ ايعاعى.

قوڭسىلىق قويمالجىڭمەن، جەرشىلدىك جەتەكپەن شاتىلماعاندىقتان، ادىلدىك پەن اقيقات دىڭىنە سۇيەنگەن ارابتىڭ تاريحشى-وقىمىستىلارىنىڭ (اسىرەسە، يبن ءال-اسير مەن يبن باتۋتا) ءعىلىمي-ىلىمي دەرەكتەرىندە شىنايى شىندىق-شەجىرە قايىس قامشىداي شىمىر ءورىلدى. ءبىر عانا مىسال: شىڭعىس حان بەكىتكەن ءتارتىپ-زاڭى بويىنشا، قاعاننىڭ كەيىنگى بيلەۋشى ۇرپاقتارى جىلىنا ءبىر رەت المالىق قالاسىنا جينالىپ، توي جاساۋى ءتيىس بولدى. وسىناۋ وراسان نۇسقاۋ، كورنەكتى-كونە ءداستۇرىن قازاق بۇگىنگە دەيىن ۇمىتقان جوق. المالىق – بۇگىنگى الماتى دا، «توي» ءسوزى شىڭعىسحان اۋلەتىنىڭ قازاق ەكەندىگىن دايەكسىز-اق دالەلدەيدى. شىڭعىس حان ەسىمىنىڭ دۇرىس-دالىرەگى – شىڭاسحان (شىڭ اسقان). جەتىسۋ جەرىندەگى اسى جايلاۋى مەن اسى وتكەلى اتاۋلارى – ەجەلگى بيلەۋشى تۇقىم اس اۋلەتىنىڭ (اسىلۇياڭ) ورنىقتى وشاعى.

اۋزى كۇيگەن اۋىر كەزەڭدەردىڭ، تاڭداي قۇرعاعان تىمىرسىق تاڭداردىڭ وزىندە جالى جىعىلماعان، جالاۋى قۇلاماعان؛ شىعىنىپ كەتپەي، شىندىعىن ساقتاعان؛ وجدانىن – ولجا، ارىن – ارقاۋ ەتكەن اتا-بابامىزدىڭ كەمەل قاسيەتىنە باسىمىزدى ءيىپ، ءبىرقاتار ءباتۋا بەكىتۋ ءۇشىن حيكمەتتى حيكايا قۇرۋعا پارىزدىمىز.

قازاق ەلىنىڭ تۇڭعيىق ءتۇپ-تامىرى مەن تاڭبالى تاريحاتىن، كونە كەمەڭگەرلىگى مەن ەجەلگى ەرەندىگىن ەگجەي-تەگجەيلى زەرتتەۋدىڭ ەلۋ جىلدىق 2020-2070 جج. (العاشقى كەزەڭ) مەملەكەتتىك ستراتەگيالىق باعدارلاماسى جاسالۋى كەرەك. ون مىڭداعان قازاق جاستارى كىتاپحانالارى ەڭ باي-قازىنالى ەلدەردىڭ ەسكى عاسىرلارداعى جانە بۇگىنگى كۇنگى تىلدەرىن جەتىك مەڭگەرىپ، ۇلتىمىزدىڭ جاڭا تاريحىنىڭ مۇرتىن بۇزباي، تياناقتاپ جازىپ شىعۋعا مىندەتتى. بۇل باياندى ماقساتتا ارناۋلى عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى (بالكىم، ۇزىن-سانى جەتپىس-سەكسەننەن اساتىن) قۇرىلىپ، (مىسالى، مىسىر، رەسەي، جۇڭگو، ءۇندى، سونداي-اق، ازيا، افريكا، ەۋروپا ەلدەرىنىڭ تاريحىن زەرتتەيتىن عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى)، ءوزارا سالاۋاتتى باسەكەلەستىك ۇردىسىمەن جۇمىستانۋى لازىم.

ءسوز جوق، قازاقتىڭ ەجەلگى ءتۇپ-تۇقيانى – ماۋەلى بايتەرەك. تامىرسىز بايتەرەك بولمايدى، پاكەنە تال كولەڭكە بوپ جارىتپايدى. دالەلسىز، دانەكەرسىز ءسوزدىڭ قاڭباقتاي سالماعىنىڭ قادىرسىزدىگى، تۇششىمى تۇككە تۇرمايتىندىعى باستى نىسانادا تۇرىپ، اينا كولدەي ايقىندىق، جەتى قات تەرەڭ ءىلىم، سانتاراپتى قيىرلى قيسىن، سالماقتى-سالقار ءمان-مازمۇن، توقسان تولعاقتى كوڭىل بىتكەن بىرلىك – تامىرلى تاريحىمىزدىڭ تاعدىرلى ءتۇيىنىنىڭ تىرەگى بولۋعا ءتيىس. ۇزاق جىلدارعى ينەمەن قۇدىق قازعانداي قاجىرلى ەڭبەك ۇلتىمىزدىڭ تاريحىن ارشىپ-اشىپ، تازالاپ-ايقىنداپ الۋىمىزعا مۇرسات بەرەدى. قابىرعاسى قيراعان قايسار اقيقات قايتا ورناپ، الاشتىڭ اساۋ، قاھارمان رۋحى – قىناپتان سۋىرعان الماس قىلىشتاي اتوي سالادى.

مەملەكەتتىك «سامۇرىق-قازىنا» ۇلتتىق ءال-اۋقات قورى» تۇتام تيىمدىلىگى جوق قۇجىناعان تيتتەي قۇرىلىمدارىن تاراتىپ، قازاق تاريحىنىڭ عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارىن تىكەلەي قارجىلاندىرسىن. جاس عالىمداردىڭ جالاقىسى 2-2،5 مىڭ اقش دوللارى باعامىنان كەم بولماسىن. عىلىمي جاڭالىق-جەتىستىكتەردىڭ سوڭعى ءتۇيىنىن، اقىرعى تۇجىرىمىن اتالعان عىلىمي-زەرتتەۋ ينستيتۋتتارى عالىمدارىنان تۇزىلگەن جوعارعى عىلىمي كەڭەس شىعارادى.

ىرگەمىزدەگى جۇڭگو ەلى دامۋدىڭ مىڭجىلدىق مەملەكەتتىك قۇپيا باعدارلاماسىن جاساپ، جىل سايىن، ءۇش جىل، بەس جىل، ون جىل وتكەندە پىسىقتاپ، تولىقتىرىپ، وزگەرتىپ وتىرادى. بۇگىنگى (بۇرىنعى دا) قازاق جەرىنىڭ ءبىراز اۋماعىن جۇڭگو كارتاسىنا ءتۇسىرىپ، وقۋشىلارعا دەيىن «بۇل ءبىزدىڭ جەرىمىز» دەپ كورسەتىپ، ساناسىنا سىنا قۇيىپ، قۇيتىرقىلانۋدان تىيىلار ەمەس. ««جۇڭگو قورعانىن» ءزاۋ زامان، كونە كۇندەرى جاۋىنان تاسالانعان جۇڭگو سالدى» دەۋ – بىلجىراق بولجام، ساندىراق ءسوز. شىن مانىسىندە، الىپ قورعان-قاقپانى تۇرعىزعان «ءدىنسىز كاپىر قۇرت-قۇمىرتقاسىمەن جىبىرلاپ جىلجىپ، تۇراننىڭ تازا تابانىن بىلعاماسىن!» – دەگەن قارىسىن قورعاپ، الىسىن قاراعان تۇركىنىڭ بالاسى.

«مال الاسى – تۇسىندە، ادام الاسى – ىشىندە»، قازىرگى قارا قىتايدىڭ قازاقتى قيانات-قاساپقا سالىپ، ءسىڭىر مايىن سورۋى – قوڭسى اقىسىنان ماقۇرىم ازعىندىق. مۇنىڭ ءوزى كاپىر-كەساپاتتىڭ، الاساپىران اپاتتىڭ جۇرناقتاي پۇشپاعى، جۇقالتاڭ سورابى عانا ەكەندىگىن نەعۇرلىم ەرتە ۇعىنساق، سولعۇرلىم قازاقتىڭ باسى كوبىرەك امان قالادى. ىم-جىمسىز قىڭسىلاعان مارعاۋ ۋاقىت مۇڭسىزدى قاپى قالدىرۋعا شەبەر، «تاۋدا بولار تارعىل تاس، تارىقسا شىعار كوزدەن جاس...»، بۇگىنگى قازاق ىلاس جۇرتتاعى جۇراعاتىن دەرەۋ جيناپ-تەرىپ، اتامەكەنىنە كوشىرىپ الۋى كەرەك.

«اپكەمە – جەزدەم ساي، بورسىعان ەتكە – شىرىگەن ماي»، اينالامىزداعى انتالاعان الاكوزدەردىڭ پيعىلى تەرىس، پايىمى كەلتە. تار جول، تايعاق كەشكەن زامانداردا جۇڭگو مەن ورىستىڭ، وزبەك پەن قىرعىزدىڭ يەلىگىنە قاپىدا ءوتىپ كەتكەن اتا-بابامىزدىڭ بايىرعى اتاجۇرتىن، بۇرناعى قازاق جەرلەرىن جاڭا قازاق كارتاسىنا تاڭبالاپ ءتۇسىرىپ، تاريحي دەرەك پەن ايقىن ايعاق ارقىلى جاس ۇرپاعىمىزعا بىلىكتى باعىت سىلتەپ، كوڭىل كوزىن اشۋ – عيزات مىندەتىمىز.

قىزىل تارىداي ادەيى شاشىلىپ، قاساقانا قيدالانعان شىنايى تاريحىمىزدىڭ، كۇنگەيلى كەشەمىزدىڭ ەتەك-جەڭىن جيناۋعا، اقيقاتتىڭ ارنالى شەجىرەسىن تۇزۋگە، بالكي، ونداعان جىلدار مەن جۇزدەگەن ايلار شىعىنداساق تا، ايمانداي اقيقات، كوڭىلدىڭ مەدەتى «قازاقتىڭ تاريحىندا ءبىز ۇيالاتىن ەشتەڭە جوق». جوعالتقانىمىز قانشالىقتى جويقىن بولسا، باعىتىمىز دا – سونشالىقتى ايقىن. شىعىستىڭ زىمياندىعى مەن باتىستىڭ اپەرباقاندىعىن قاپەردەن قالىس قالدىرۋعا بولمايدى. قازاقتىڭ جالعىز جاناشىرى، شىنايى تامىرى – قازاقتىڭ ءوزى عانا!

يمان كۇشى

ۇشان دالادا ناقاق قان توگىلگەن نالىڭقى پۇشپاق ەس جيىپ، ەتەك جينادى. «كۇنباتىستى قاراڭعىلىق قاپتاعان» (ماعجان جۇماباي) ءدىنسىز ءماجۋسي بەيشارا-احۋالدىڭ كۇلپارشاسى شىقتى. ەرەن سەنىمىمىز ەرە كەلىپ، ازاننىڭ اۋەزى مەن قۇراننىڭ ماقامى كوكتەن جاۋعان جاۋھار-مەرۋەرتتەي جان ءجىبىتىپ، كوڭىل كەنەلتتى. اسا عاجاپ ھيراعاتتى ءسوز تىنىستى تولعاپ، جۇرەكتى بۇلقىنتتى. ەستى ۋاعىز، ەرەكشە تانىم الابوتەن اسەرگە بولەدى: سىر دۇلەيى، كاسىبي كۇيشى الشەكەيدىڭ جان سەرىگى بولعان مەنىڭ جامانقۇل اتامنان قالعان كونە دومبىرانىڭ بالا-باعلان داۋىرىمدەگى كوركەم-قوڭىر ءۇنى قايىرا تالماۋسىراپ ەستىلىپ، سانانىڭ الەمەت جارقىلدارى جۇرەك جۇلقىدى.

«كون تارتىلسا – قالىبىنا»، مۇحتاسار اشىپ، مۇباراك كورگەن دەگدار تۇقىم، جاسامپاز جۇرتىم مومىندىعىن مويىنسىندى. جاراتقانىنا جالبارىنىپ، ءمولدىر بۇلاقتاي كوز جاسىن كول ەتتى. جابباردىڭ جارىلقاۋىن وي-سانامىزعا موردەي باسىپ، ءمىنسىز تۇيدىك. ورتەڭگە باس قويعانداي مالتىعىپ، مامىرلاپ قالدىق. ءارىسى – ادام سافي ۇرپاعىنىڭ جاراتىلىسىنا ءۇڭىلىپ، بەرىسى – ارداقتى ءنابيىمىز مۇحاممەدتىڭ ۇمبەتتىلىگىنەن ءتاۋبا تاپتىق. يماننىڭ ولشەم-تارازىسى – شيىرعاندا الشى تۇسەتىن قورعاسىن ساقاداي سالماقتى بەكزات ءبىتىم مەن تۇنىق تەكتىلىك، تۇنجىر مۇڭ مەن تۇڭعيىق سىر، وجەت ارمان مەن ءور رۋح ەكەندىگىن تۇيسىندىك. «يناباتىڭ جوق بولسا، باي دا بولساڭ – جارلىسىڭ» (ابۋباكىر كەردەرى). ەس ءبىلىپ، ەسەپكە كىردىك. قاعباعا قاراپ، قارا تاستى اينالدىق.

اتتەڭ، جار استىنداعى جاعىمسىز جاۋ ءدۇبىرلى دالا، دۇلەي سەزىم دارابوزدارىنىڭ اراسىنا جىلانشا جىلجىپ كىرىپ، شايانشا شاعىپ، سىنا قاقتى. «ك نام پريشلا سۆوبودا س بانديتسكيم ليسوم» (ۆ.ەروفەيەۆ، ماسكەۋ قالامگەرى) دەيتىن دۇشپان پيعىل، جات قاقپانعا قاپەرسىز ءتۇسىپ قالدىق. ماقشار-تاڭىن تانىمايتىن ولەز-نەمەلەردىڭ وزەۋرەگەن وزەنىندە تالىپ-تۇنشىعا جازدادىق. كوككە شاپشىپ، كۇن جەگەن جالاڭاش قۇزارتتىڭ ۇشار باسىندا بۇكتەتىلە-قۇلاپ، جايراي جازداعان شىنارداي شىدام تاۋىپ، جاپىراعىمىز ءدىرىل قاقتى. ويىڭدى ون ساققا، قيالىڭدى قىرىق تاراپقا تارتقىلاعان حارام نيەت، قاتە قىجىل سەنىمدى تەڭسەلتىپ، قابىرعامىزدى قايىستىردى. قوس قولدى كوككە كوتەرىپ: «ءبىرى – جانىم، ءبىرى – يمانىم» دەگەن اۋپىرىممەن، سىرتتان شاپقان داۋ مەن ىشتەن شىققان جاۋدى ازەر-ارەڭ اۋىزدىقتادىق.

قاسيەتتى قۇراندى تالداي وقىپ، تەرەڭ تۇيسىنگەن وسكىن وسىپ-جەتىلدى. ۋاعىزىنان شوق شاشىراپ، وت لاپىلداعان قۋاتتى قيسىننىڭ ىڭعايىن باعىپ، ىقتاي قاراۋدى ماشىق قىلدىق. قىم-قۋىت قاڭعىما ءسوز، قاياۋ سالار ىسكە كەزىكسەك تە، ««ءسوز ايىر شىقتى» دەپ دۇشپانسىنبا، ايىر سوزدە – ايىپ جوق»» دەيتۇعىن اسىل ارقاۋعا ارقا سۇيەپ، سابىرعا سالماق قوسىپ، سەنىم سەرگىتتىك. «ءبىز – تەگىمىز تۇرىك، ءدىنىمىز – يسلام ەكەنىن ۇمىتپاۋىمىز كەرەك» تۇجىرىم-تۇيىنىنە توقتادىق.

ءدىنسىز – مەملەكەت، مەملەكەتسىز – ءدىن بولمايدى. امەريكانى «مۇسىلمان مەملەكەتى» دەپ، ەشكىمدى يلاندىرۋ مۇمكىن ەمەس. قىتايدى «حريستيان ەلى»، يران جۇرتىن «بۋدداشىلار» دەگەنگە ناقۇرىس تا سەنبەيدى. «مەملەكەت پەن ءدىن بىر-بىرىنەن تاۋەلسىز، بولەك ءومىر سۇرەدى» دەگەن دولبارمەن ادامدى، ءتىپتى، ادامزاتتى الداۋعا بولادى. ءبىراق، جاراتۋشىعا جالتارا المايسىڭ. مەملەكەتتىڭ تىرەگى – ادام، ادامنىڭ تىرەۋى – سەنىم مەن سابىر. سەنىم مەن سابىردىڭ التىن قازىعى – ءدىن. ءدىنسىز ادام – دىمسىز ادام. حالقىنىڭ 80-85 پايىزىن مۇسىلماندار قۇرايتىن قازاق ەلىنە ەشتەڭەدەن سەزىكتەنىپ، ەشكىمنەن سەسكەنۋدىڭ قاجەتى جوق. مۇسىلمان مەشىتى – جاراتقان يەمىزگە ءمىناجات ءۇيى عانا ەمەس، اسىل ادامي قادىر-قاسيەتتى قورعايتىن باۋىرماشىلدىق پەن بىرلىكتىڭ، ءباتۋا مەن ءبىتىمنىڭ ابزال ورداسى.

اراب ءتىلىن ارناۋلى ءپان، مىندەتتى وقۋعا قۇزىرەتتەمەسەك تە، قۇران ءتىلىن ۇيرەنىپ، قاسيەتتى كىتاپتى ءتۇپنۇسقادا وقۋدىڭ نىعمەتتىگىن نىقتاپ ۇعىنساق، مىقتاپ ۇستانساق، اقىرەتىن ويلاۋعا يمانى جەتكەن پاقىر-پەندەنىڭ ءمۇساپىر كوڭىلى سامارقاننىڭ كوك تاسىنداي ءشۇباسىز ەرىپ-ەلجىرەمەك...

انا ءسۇتى

ەسىك ەگەسى، ءۇي يەسى – قوجايىن قازاق قوس ايرىق، جالعىز تاڭداۋدىڭ ورتاسىندا قالدى. قاي قيامەتتىڭ دە كەلتە داۋرەن ءسۇرىپ، كەسكەكتى عۇمىر كەشەتىنىن تۇشىنعان تۇيسىكتىڭ دامەسى زور ەدى: تارعىل تاڭداۋ تاماقتان قىسىپ، تىنىس تارىلتتى. نە جاراتقان يەمىز ءناسىپ قىلعان انا ءتىلىمىز – قوجايىن تىلىندە سويلەيمىز؛ نە جەرىمىزدى باسىپ، ەلىمىزدى شاشىپ، قورلىقپەن تانىلعان ورىس ءتىلى – قۇل تىلىندە سايرايمىز...

«سوۆەتتىڭ» زورلىق-زومبىلىعىنىڭ ساتقىندىق باتپاعىنا بىلعانعان كۇن ەڭكەيىپ، كۇڭىرەنگەن كەزەڭدە ارام ىلايلاپ، ىلاس ىندىن تەلەگەي جايىلدى. اناسىنىڭ ادال ءسۇتىن ەمگەن بىرنەشە بۋىن قۇلدىقتىڭ قۇرىق-شىرماۋىنا باتىپ، تۋعان تىلىنە تۇكىردى.

بوزدەن تۇتىلىپ، سوزدەن ۇتىلدىق. اسقاق ابىروي، باياندى بەدەلىمىز ۇستاعاننىڭ قولىندا، تىستەگەننىڭ اۋزىندا كەتتى. ««ماڭگۇرتتى» ءبىرىنشى ءابىش كەكىلباي ۇلى جازدى، ءبىراق، الەمگە شىڭعىس ايتماتوۆ تانىتتى. «زىمىرايدى پوەزداردى» ءبىرىنشى ورالحان بوكەي جازدى، ءبىراق، ونىڭ دا الدىنا ايتماتوۆتىڭ «بوراندى بەكەتى» ءتۇسىپ كەتتى» (جۇسىپبەك قورعاسبەك). جاتقا كەتكەن، جامانعا جەتكەن كەسەكتى ەسەدە ەسەپ جوق...

ەڭ وكىنىشتىسى، ىرگەتاسى لاعىل سۇلۋ شاھاردىڭ تابانىن سۋ باسىپ، ىلعال كەمىردى: باقانداي 27 جىل ەركىندىكتە ەبىن تاۋىپ، انا تىلىمىزگە ەسىك اشا المادىق. قوس پالاتالى پارلامەنت تە، ۇركەردەي ۇرپيىسكەن ۇكىمەت تە، ايدىك اكىمشىلىك تە، اڭگۇدىك اكىمدەر مەن مىلجىڭ مينيسترلەر دە 99 پايىز قازاقتار قۇرىمىمەن قۇل تىلىندەگى مىڭگىردەن قۇتىلا المادى. القالى توپتاعى 99 قازاق 1 ورىسقا انا ءتىلىن جىعىپ بەرىپ، تابان استىنا تاستادى. قازاق توپىراعىندا تۋىپ، تاۋەلسىزدىكتىڭ وتىز جىلىندا «ەت» دەگەن ەكى ءارىپ ءسوزدىڭ «مياسو» ەكەندىگىن تۇسىنبەۋ – توپاستىقتىڭ توبە-شىڭى. «مال بولمايتىندى» مالعۇنعا ساناپ، ساناقتان شىعارۋعا ءداتىمىز بارمادى.

لاتىن ءالىپبيى – ۋاقىتتىڭ داۋسىز تالابى، تاعدىرلى شەشىم، ساياسي جەڭىس. جاڭاشىلدىق الالاۋسىز دا، جاعالاسۋسىز دا جۇرمەيدى. جاڭا جازۋ، تىڭ تالپىنىس تار جولدا تايعاق كەشپەۋى ءۇشىن اتا زاڭىمىزداعى «ورىس ءتىلى – ۇلتارالىق قاتىناس ءتىلى» دەگەن ۇستانىمدى دەرەۋ الىپ تاستاپ، وتارسىزدانۋ ساياساتى باستالۋى كەرەك. وتارلىق سانادان ءبىرجولا اجىراپ، تازا قۇتىلماي، كوكجيەگىمىز كەڭەيمەيدى. ءالىپبيدىڭ ءال-قۋاتتانىپ، ارەكەتكە جالعاسۋى قاتاڭ ءتارتىپ، قارىمدى قادامداردى تالاپ ەتەدى.

قازاق ەلىنىڭ رەسمي مارتەبەلى مەملەكەتتىك ءتىلىن جەتىك ءبىلۋ جانە ەركىن سويلەۋ – قازاقتىڭ نانىن جەپ، سۋىن ىشكەن ءار ادامنىڭ مىندەتى؛ قازاق ەلىنىڭ «بءىر ماقسات، ءبىر مۇددە، ءبىر بولاشاق» جولىن تاڭداعان ءاربىر تۇرعىنىنىڭ پارىزى. بەس قارۋىن بەلدەن شەشپەي، تەبىنگىسىن تەپكىلەگەن تەنتەك capبازداي تەپسىنگەن انا ءتىلىمنىڭ باعلان داۋرەن، باراقات ءداۋىرى جاستار جىلىندا جاسامپازدىقپەن باستالسىن! ۇلى دالانىڭ ۋىزى جارىلىپ، قىسىلىپ-قۇمىققان دىبىس پەن جاسىپ شىققان داۋىس جاسانىپ-جاڭعىرسىن! مەملەكەتتىك تىلىنە قۇرمەت – قازاق توپىراعىنداعى وزگە جۇرت، باسقا ۇلتتاردىڭ جەر قوجاسىنا سەنىم-تۇسىنىگىن كۇشەيتىپ، ىقىلاس-ىنتىماعىن ارتتىراتىن بولادى.

وسىدان باقانداي ونشاقتى جىل بۇرىن بەلگىلەنگەن بەلەس، مىندەتتى مەجە – «2020 جىلعا دەيىن ەل حالقىنىڭ 95 پايىزى مەملەكەتتىك ءتىلدى يگەرۋى» دەگەن مۇراتتى ماقسات، ناقتى نۇسقاۋدىڭ قۇزىرەت-كۇشىن ەشكىم جويعان جوق. بيىل ۇكىمەتباسى مەن اكىمشىلىك باسشىسىنان باستاپ، حالىقتىڭ الدىندا جەكە جاۋاپقا تارتىلىپ، ءوز سالاسىندا 95 پايىز قازاقشا سويلەۋدى ىسكە اسىرا الماعان ءار مينيستر مەن ءوز وبلىسىن 95 پايىزى قازاقشا سويلەتۋگە قاۋقارى جەتپەگەن ءاربىر اكىم قىزمەتىنەن بوساتىلۋعا ءتيىس. مەملەكەتتىڭ مۇددەسى مەن تىلىنە نەمقۇرايلى شەنەۋنىكتەردىڭ ورنىنا قازاقشا ويلايتىن، قازاقشا سويلەيتىن، قازاقشا ارماندايتىن ۇلت ازاماتتارى تاعايىندالۋى كەرەك. ءار لاۋازىمدى شەنەۋنىك ءاربىر جىل ەسىك قاققاندا، قازاق ءتىلىنىڭ مەڭگەرىلىپ-قولدانىلۋى جايىندا حالقىنا ەسەپ بەرسىن. بۇل – قازاق ءتىلىنىڭ ەڭسەلەنۋىمەن قاتار، مەملەكەتتىڭ قاۋىپسىزدىگىنىڭ، ەلدىڭ ىرگەسى مىقتىلىعىنىڭ كەپىلى.

اۋىزدىعا ءسوز، اياقتىعا جول بەرمەگەن سەتەر جورعالى اتبەگىنىڭ ارداقتى تۇياعى «اشسا – الاقانىندا، جۇمسا – جۇدىرىعىندا» ۇستايتىن ۇلىقتىعىنىڭ ۇلارشا ۇشىپ كەتپەگەندىگىن پاش ەتسىن! ارسى-گۇرسى تەڭىزدەي ءدايىم بۋىرقانىپ-بۇرسانىپ، جەتى اتامىزدىڭ ءارۋاعىن وياتقان، تىرىگە – تىرەك، ولىگە – شىراق بولعان دانا ءتىل، سارا ءسوزىمىز دارقان تامسىلمەن تۋىن تىگىپ، تۇعىرىن بەكىتۋى ءۇشىن «قازاق قازاقپەن – قازاقشا سويلەسسىن!» 2019 جىلدان باستاپ، «قازاق پەن قازاقتىڭ – قازاقشا سويلەسۋى!» – كۇندەلىكتى كوركەم ادەت، بەدەلدى برەندكە اينالىپ، قيان تۇبەكتە قيال قۋعان قازاق ۇلى اتقا قونسىن! جان مولدىرلىگىنە ىلاي تۇسىرمەگەن ۇلىقتى ۇلتىمىز اناسىنىڭ تىلىمەن ەلجىرەي ەزىلىپ، ەمەشەگى قۇرىپ، ساعىنا قاۋىشسىن! وتكەن ءومىر-قايىمنىڭ قامىرىقتى گوي-گويىنە ارزان كۇلكىمەن ەمەس، اششى مىسقىلمەن قارايتىن جاراقتى جۇرت شولدەگەن شوجەلەردەي ءتازا-تىل، كاۋسار بۇلاققا باس سالسىن!

ەسىك ەگەسى، ءۇي يەسى، ەل مەن جەردىڭ قوجاسىنىڭ ءتىلى – مەملەكەتتىك ءتىل – توپىراعىمىزدا تولىق بيلىك ەتپەسە، ات اينالىپ، قازىعىن تاپپاسا، رۋحاني جاڭعىرۋ دا، ۇلى دالانىڭ قىرى دا بوس ءسوز، قۇر ۇرانشىلدىقتان اسپاي، قاڭىراپ-قاڭعىرىپ، اڭىراپ-اداسىپ قالاتىندىعىن مويىنداۋعا ءتيىسپىز. تۋعان ءتىلىمىزدىڭ تەلەگەيىن اعىزىپ، كەمەرىن كەڭەيتەتىن – ناشار نۇسقاۋ مەن بىلجىراق بۇيرىق ەمەس، سانالى ويداعى تازا تۇيسىك پەن تۇلا بويداعى ۇلتتىق نامىس. ياسسىنىڭ شاڭ باسقان ەسكى گۇلزارى – ەستىنىڭ قاۋىمداسقان سەستى تۇلعالىسىنا اينالۋى كەرەك.

قاراعايداي قاجىرلى، شىنارداي شىمىر، تاسجارعان ءتىلىم ءساۋىردىڭ نەكە تۇنىنەن تۇلەپ ويانىپ، بۋسانعان بوزبالاداي ءدۇر سىلكىنىپ، كەمەل قۋات تاپسىن! جىل سايىن ءبىرىنشى سىنىپتىڭ ەسىگىن اشاتىن بۇلدىرشىندەر قاراسىنىڭ 400 مىڭنان (80-90 پايىزى قاراكوزدەر) اساتىن ۇردىس-ەكپىنىن باسەڭدەتپەي، قازاق حالقىن كوبەيتۋدىڭ ارنايى مەملەكەتتىك دەموگافيالىق دامۋ باعدارلاماسىن جىلدام جۇزەگە اسىرۋ قاجەت. ۇلپەرشەكتەي ۇل، قىزعالداقتاي قىز توماعاسىن سىپىرعان قارشىعاداي ەركىندىك اۋاسىن قۇنىعا جۇتىپ، اق ءسۇت بەرگەن انا ءتىلىنىڭ ءمولدىر تۇماسىن سىمىرە ءىشسىن! اياۋلى انامىزدىڭ اسىل ءتىلى تورگە شىعىپ، كوكجيەگى كوككە كوتەرىلسىن! «بار بول، ءباھادۇر ءسوز!» (ءابىش كەكىلباي).

قازىرگى قازاققا اعىلشىن، اراب، ورىس ت.ب. جەرجۇزى تىلدەرىن ءبىلۋدىڭ زيانى جوق. تەك، داۋسىز شىندىق: قازاق توپىراعىنداعى قازاق ءتىلىن بىلمەگەن ادامنىڭ كەلەشەگى كۇن ساناپ كۇڭگىرتتەنىپ، بارماعىن تىستەيتىن كوڭىلسىز كۇنى جاقىنداپ كەلەدى...

ءۇشتاعان-ۇمىتتىڭ شىراعىن مازداتپاي، وتىنا مۇز سالعان تاعى ءبىر تاعدىرلى ءتامسىل، باستى ءقاۋىپ – توننىڭ ىشكى باۋىنداي باۋىرلاسقان سىبايلاس جەمقورلىق. بەيبىت كۇن، تىنىش ۇيقىمىزدى ءتورت بولگەن ءداۋ-دوڭىز وزەككە تۇسكەن جەگى قۇرتتاي كەمىرىپ-كەرتىپ جەپ، ءال-دۇرمانىمىزدى السىرەتىپ بارادى. قۇبا تۇزدە سور قاپقان قازاقتىڭ قازىرگى جان-دۇنيەسىن – ءولارا ولەكسەلەرىنىڭ وڭمەندى ولەرمەندىگى، ءبىتۋاجا بەكىتەر زيالىنىڭ كەمشىندىگى، ەرەن ءتىل، ەرەسەن ءسوزدىڭ ەڭكەيۋى، جازۋشىنىڭ قادىر-قاسيەتىنىڭ كومەسكى تارتۋى زار يلەتىپ، زاپى شەكتىردى. شەرحان مۇرتازانىڭ: «جارتى الەمدi جاۋلاعان جاھانگەر ەسكەندiر زۇلقارنايىن ولگەندە، تابىتتان قولى شوشاڭداپ شىعا بەرiپتi. بiر دانىشپان الاقانىنا دەرەۋ بiر شوكiم توپىراق سالسا قولى سىلق ەتiپ، تابىتقا ءتۇسiپتi. سويتسە، بۇل – ەسكەندiءردىڭ تiرiلەرگە: «مەن دۇنيەنiڭ جارتىسىن جاۋلاپ، التىننان تاۋ تۇرعىزسام دا، و دۇنيەگە ەشتەڭە الىپ بارا جاتقان جوقپىن. مiنە، قاراڭدار!» – دەپ، الاقانىن اشىپ كورسەتكەنi ەكەن» دەگەن جارقىن جازباسىن ءاربىر اكىمشىلىك پەن ۋازىرلىك عيماراتتارىنىڭ ماڭدايشاسىنان كۇن سايىن كورىپ، كوڭىلگە توقىساق، بالكي، دىلگە قاناعات قىلىپ، بەتكە قىزىل تابارمىز...

*** *** ***

ءولارا – ەسكى اي مەن جاڭا اي ارالىعىنداعى اي كورىنبەيتىن ۋاقىت. ءولارا – ەسكىنىڭ ەسىك بوساتىپ، جاڭانىڭ تۇعىر تاباتىن تەبىرەنىستى ءساتى. ءولارا شاقتىڭ كۇدىگى قالىڭ، ءقاۋپى قاراڭعى. ەسكى اي ءبىتىپ، جاڭا اي كورىنىپ ۇلگەرمەگەن كەزەڭ – «ايدىڭ قاراڭعىسى».

ءولاراداعى توپالاڭ داۋىل، بۇرقاسىن بوراننىڭ استىندا قارا قازاننىڭ قاقپاعى بوتەننىڭ باعىن اشپاسىن! ەسىل ەلدىڭ بيلىگى جاتتىڭ تاقىمىنا تۇسپەسىن! قازاق تاعدىرىنىڭ ەكى تىزگىن، ءبىر شىلبىرى ءوز قولىنا ءتيىپ، الاپات الداسپانىمەن قورعالسىن! قۇل-قۇتانى قۇتىرعان ەلدىڭ حان-سۇلتانى جۇتىلادى.

قانشىرداي قاتىپ، قىرىق بۇرالىپ بولعانبىز. كءوپ يىق كوتەرىپ، كوپ تومپەش كورگەنبىز. ءار بۇتاسىنىڭ تۇبىنە ءشايىت باتىردىڭ قانى تامىپ، اتا دۇشپانىنىڭ باسى قۋراعان جايداق دالا، جاعالتاق سور جالعان سويلەتپەيدى. باتىستىڭ باسسىزدىعى مەن ايارلىعىنىڭ، شىعىستىڭ زالىمدىعى مەن راحىمسىزدىعىنىڭ سۇمدىق سۇلەيىن باستان كەشىپ، بەلى قايىسقان قازاق «ات سۇرىنگەنشە، اقىل تاۋىپ»، بولاشاعىنىڭ باياندىلىعى جولىندا ەشتەڭەدەن تايىنباۋى كەرەك. «جالاڭاش بارىپ جاۋعا تي، ءتاڭىرى ءوزى بىلەدى، اجالىمىز ءقايدان-دۇر!» (شالكيىز جىراۋ).

ءولارا جاۋىنسىز ءوتىپ، تىكە تۇرىپ، تولىق پىسكەن اي بۇلتسىز ءتۇندى سۇتتەي جارقىراتىپ، «اي قاراڭعى، تاڭ جارىق» ايىقتىرادى. ەل امان، جۇرت تىنىش: ىرگەمىز ءبۇتىن، ءتۇتىنىمىز ءتۇزۋ. تاۋبەگە تىزگىن سالىپ، شۇكىردىڭ شىلبىرىن تارتتىق. ءورىستى ورەنىن «اي كوردىم، امان كوردىم!» ونەگەسىمەن وسىرگەن قازاقتىڭ اقىلى داريا، يماندى قارياسى قادىرىمەن قارتايعان. قارت بولۋ ۇيات ەمەس، قىرت بولۋ – ۇيات. سيىر ساسكەدەن ۇزاعان قاتقاق ءتوزىم، شىمىر شىدام، قالىڭ قاماۋتەر – اڭشىنىڭ كەشىككەنىنە سۇيسىنگەن مەڭزەرى الىس، ءمانى تەرەڭ دامە-دارگەي.

تەبىرەنگەن جۇرەكتىڭ قالاۋى دا، تولعانىستى تىلەكتىڭ الاۋى دا، وسى!

مىڭجان بايجانين