بۇگىن، ياعني 27 ناۋرىز – دۇنيەجۇزىلىك تەاتر كۇنى.

دۇنيەجۇزىلىك تەاتر كۇنى 1961 جىلى حالىقارالىق تەاتر ينستيتۋتىنىڭ ءىح كونگرەسىمەن بەكىتىلدى جانە جىل سايىن 27 ناۋرىز كۇنى ءىتى ورتالىقتارمەن جانە حالىقارالىق تەاتر قوعامداستىقتارىمەن اتاپ وتىلەدى. دۇنيەجۇزىلىك تەاتر كۇنىنە ارنالعان العاشقى حالىقارالىق ۇندەۋدى 1962 جىلى فرانسۋز جازۋشىسى جانە سۋرەتشىسى جان كوكتو جازدى.

«تەاتر» ءسوزى كونە گرەكتەردىڭ theatron (θέατρον) سوزىنەن شىققان جانە «تاماشالايتىن ورىن» دەگەن ماعىنانى بىلدىرەدى. ءداستۇرلى تۇردە تەاتردا اناعۇرلىم تانىمال ەكى جانر وينالادى - كومەديا جانە تراگەديا، بۇل ەكى جانردى بەينەلەيتىن تەاتر ماسكالارى سيمۆولعا اينالدى. دەرەكتەرگە سۇيەنسەك، تۇڭعىش تەاترلىق قويىلىم ءبىزدىڭ داۋىرىمىزگە دەيىن 2500 جىل بولعان. العاشقى تەاترلىق ويىن مىسىردا قويىلدى، ونىڭ سيۋجەتىنە مىسىر اڭىزىنىڭ وبرازدارى - وسيريس قۇدايىنىڭ حيكايالارى ەندى.

وسى رەتتە ق ر ەڭبەك سىڭىرگەن قايراتكەرى، دارىن مەملەكەتتىك سىيلىعىنىڭ لاۋرەاتى، ب.مومىش ۇلى اتىنداعى "نامىس" وردەنىنىڭ يەگەرى، اكتەر بەكجان تۇرىستىڭ ♦ينستاگرامداعى جەكە پاراقشاسىندا جاريالاعان تەاتر تۋرالى ادەمى پىكىرى مەن ارىپتەستەرىن قۇتتىقتاعان جازباسىن ۇسىنامىز.

"ۇلتتىڭ رۋحاني نەگىزدەرىنىڭ ءبىرى، ۇلتتى تاربيەلەۋشى – تەاتر. ءتىل مەن ءداستۇردىڭ، سانا مەن سالتتىڭ ناسيحاتى وسىندا باستالاتىندىقتان، تەاتر مەن ادەبيەتتى، ساحنا مەن مادەنيەتتى بىر-بىرىنەن اجىراتۋ مۇمكىن ەمەس. ماسەلەن، قالامگەردىڭ جاقسى شىعارمالارىن جۇرت قىزىعىپ وقىسا، اكتەر سومداعان وبرازى ارقىلى كورەرمەنگە "قىزمەت" ەتەدى، ادام جانىن بايىتادى.
تەاتردىڭ نەگىزىن قالاعان الىپتار توبى تابيعي تالانتىن ونەر جولىنا ارنادى. تىنىمسىز ەڭبەك ەتىپ، توقتاۋسىز ىزدەندى. قازاقتىڭ قانىنداعى قاسيەتتى شىعارماشىلىقتارىنا ارقاۋ ەتتى. ناتيجەسىندە، بىزگە وسى اكەمتەاتردى – ونىڭ الاسارمايتىن داڭقىن، سارقىلماس مول قازىناسىن قالدىردى.

وسى ءبىر ىزگىلىكتى ساباقتاستىق، ياعني ونەردىڭ «ەۆوليۋسيالىق دامۋى» وزەگىن ساقتاي وتىرىپ ويداعىداي جالعاسىپ، ۋاقىت جاڭالىقتارىمەن اجارلانىپ، قۇنارلانىپ ءورىسىن كەڭەيتكەنى ءجون بولاتىن. ال ءبىز كەيدە بۇل ماسەلەگە ءاتۇستى قاراپ، ءوزىمىزدى ەمەس، وزگەنىڭ دۇنيەلەرىنە تامسانا كوز سۇزەمىز. 

وسى ارقىلى كۇللى الەمنىڭ الدىنا تۇسەتىندەي اسىعامىز. قازاقى كورەرمەننىڭ جان دۇنيەسىن ەسكەرمەيمىز. «جوعارى دەڭگەيدەگى تالعامعا ۇيرەتەمىز» دەگەن جەلەۋمەن كورەرمەندى رۋحاني قۇندىلىقتاردان الىستاتتىق. كلاسيكالىق تۋىندىلاردىڭ اسەرى ەسكىرگەندەي كورىنىپ، ءتۇبى تاياز ارزانقول دۇنيەلەرگە قول سوقتىراتىنىمىز سوندىقتان. ونەرىمىزدىڭ تامىرى ۇلتتىق رۋحپەن ۇشتاسپاسا، قازاقتىڭ قاجەتىنە جاراماسا، ناتيجە دە بولمايدى.

«بولاشاققا باعدار: رۋحاني جاڭعىرۋ» جانە «ۇلى دالانىڭ جەتى قىرى» سياقتى ماقالالاردىڭ ءوزى-اق سەبەپ-سالداردى انىق ءارى جان-جاقتى كورسەتىپ جول نۇسقادى. اقىل بەردى، وي سالدى. سونىڭ تەرەڭىنە قانشالىقتى بويلاي الدىق؟ ءبىز ۇرانداۋدى العا شىعارىپ، ىشكى مانگە كوڭىل اۋدارمايمىز. ال سالدارعا ەمەس، سەبەپكە ۇڭىلە بىلسەك، ەڭ الدىمەن، ۇلتتىق ونەرىمىز ۇتار ەدى... ويتكەنى رۋحاني جاڭعىرۋ دەگەنىمىز – سانانىڭ كەمەلدەنۋى.

ءازىربايجان مامبەتوۆ، رايىمبەك سەيتمەتوۆ سەكىلدى رەجيسسەرلەرىمىز تەاتر ونەرىندە جاڭاشىلدىقتى جاقتاي وتىرىپ، ۇلتتىق ونەردەگى ەرەكشەلىكتەردىڭ جوعالماۋىن قاداعالادى، ياعني «كۇپى كيگەن تەاتر ونەرىن شەكپەن جاۋىپ» حالىققا قايتارا الدى. سونىڭ ارقاسىندا الماتىداعى ءقازاقتىلدى ورتانىڭ ازدىعىنا قاراماستان، سول ۋاقىتتاردا تەاتر تەكتى كورەرمەنىن ساقتادى. مۇنى ەرلىك دەپ تە، قايراتكەرلىك دەپ تە ايتۋعا حاقىمىز بار. 

مۇحتار اۋەزوۆتىڭ، عابيت مۇسىرەپوۆتىڭ قالامىنان تۋعان كلاسسيكالىق شىعارمالار – الەمنىڭ رۋحاني قازىناسىنا قوسىلعان قۇندىلىقتار. كەزىندە سول شىعارمالار ماسكەۋ ساحناسىنا قويىلعاندا تالعامپاز ورىس جۇرتى سۇيىنە تاماشالادى. سپەكتاكلدە ايتىلعان ويلاردى تۇبىرىنە دەيىن ءتۇسىندى. كورەرمەن كەرەمەتتەي اسەرگە بولەندى. بۇل وقيعالار ساحارادا، قازاق ءۇيىنىڭ ىشىندە ءوتىپ جاتىر دەمەدى. قانى مەن جانى ارالاسىپ كەتكەندەي كۇيگە ەندى. مۇنداي كلاسسيكاعا ەشكىم شەك كەلتىرە المايدى.

«قوزى كورپەش – بايان سۇلۋ» فرانسيا ساحنالارىندا قويىلدى. مۇندا دا سپەكتاكل جۇرتشىلىقتىڭ ىقىلاسىنا يە بولدى. ەۋروپانى ەلەڭ ەتكىزگەن سول تۋىندىلاردى ەسكىرىپ قالدى دەپ ايتۋعا بولا ما؟ بولمايدى! بۇلاردى ساحنالاعاندا وسى جاعىنا وتە مۇقيات بولعان ءجون. الەمىشتەپ اسىرەبوياۋ جاعۋ قاجەت ەمەس. ول سول قازاقى شەكپەن كيگەن قالپىمەن-اق بۇگىنگى جاڭا بۋىنمەن تەز «ءتىل تابىسادى». ساxنا ارقىلى «قايتا تىرىلگەن» بابالارىن جاس ۇرپاقتىڭ ەمىرەنە قارسى الاتىنى دا – اقيقات. ءبىز وسى ۇندەستىكتى بۇزباۋعا مىندەتتىمىز. سەبەبى كلاسسيكا ەش وزگەرىسسىز سول كۇيىندە قازاققا قىزمەت ەتە بەرمەك. 

ءقازىر تەاتردا ورتاقول دراماتۋرگتىڭ ورتاقول پەساسىن كۇشتەپ قويدىراتىن «ءداستۇر» پايدا بولدى. وسىنداي ارەكەتتەرگە تۇبەگەيلى توسقاۋىلدار قويىلسا، قويا الساق...

اباي اتامىز گەتەنى، پۋشكيندى، كرىلوۆتى، لەرمانتوۆتى قازاقشالاعاندا ول شىعارمالار ۇلتتىڭ ساناسىنا سۋداي ءسىڭدى. شەتەلدىك ساحنا ونەرىنىڭ ادىس-تاسىلدەرىنە جۇگىنگەن كەزدە ءبىز دە اباي وسيەتىن ەسكەرۋگە ءتيىستىمىز. ولاردى مەنتاليتەتىمىزگە سايكەس كەلتىرىپ كوشىرسەك، ۇلتتىق ونەرگە قيانات جاساۋدان دا اۋلاق بولامىز.

اكتەردىڭ ەڭ ءبىرىنشى قۇرالى – ءتىلى. وكىنىشكە قاراي، كوركەم ويلاۋدان، كوركەم سويلەۋدەن الىستادىق. كىتاپ وقۋعا ەنجارمىز. حالىقتىڭ اراسىندا ءجيى بولا بەرمەيمىز. قۇرعاق اقىل ايتقاندى – كوسەمدىكپەن، ەسىپ سويلەگەندى شەشەندىكپەن شاتاستىرامىز. سويلەگەن سوزىڭنەن بەينە مەن بوياۋ كورىنبەسە، ول – تەك جاداعاي تىركەس. بارىنە بىردەي قاراپايىم تىلمەن ۇقتىرۋدىڭ وڭاي ەمەس ەكەندىگىن وسىدان اڭعاراسىز. ءتىلدىڭ قاسيەتى – ەلدىڭ قاسيەتى.

قازىرگى جاستاردىڭ كوبى سوزبەن جارىساتىن «جايدارمانشىلار» باسەكەسىنە قاتىسادى. مۇندا ولاردىڭ كوركەم سويلەۋىنە جەتە ءمان بەرىلمەيدى. جاستاردىڭ ءماز بولعانىنا قارسى ەمەسپىن، دەسە دە، «جىگىتتەر، ويىن ارزان، كۇلكى قىمبات» دەگەن اباي اتامىزدىڭ وسيەتىن ەسكەرگەن بۇدان دا ماڭىزدىراق.

«تەاتر – كيىمىلگىشتەن باستالادى». بۇرىندارى زالدان كوزىڭ تويىپ، كوڭىلىڭ قۋاناتىن ادەمى كيىنگەن كورەرمەندى كورەتىنبىز. قازىرگى كورەرمەن مۇنى ەسكەرمەيدى. ءرولىن جانىن ساپ ويناپ جاتقان اكتەرگە قارسى الدىنداعى جىگىتتىڭ قاسىنداعى بويجەتكەننىڭ يىعىنا باسىن قويىپ ۇيىقتاپ وتىراتىنى دا، وبرازعا ەنىپ جاس تولى جانارىمەن زالعا نازارى تۇسكەندە ءسوزىڭدى تەبىرەنە تىڭدايدى دەگەن كەي كورەرمەنىنىڭ قالتاتەلەفونىمەن سويلەسىپ جاتقانى دا بايقالادى. وسىنىڭ ءبارى – تايازدىقتىڭ، رۋxاني توقىراۋدىڭ بەلگىلەرى.

دەيتۇرعانمەن، اكتەر رەتىندە تەاتردىڭ ءباربىر جەڭىسكە جەتەتىنىنە سەنگىم كەلەدى. قازاق قوعامى قايتا تۇلەپ جاسانادى، تەاتر ونەرى دە وركەنيەت زامانىنا ساي رۋحىمىزعا قاجەت وڭ وزگەرىستەر اكەلەدى. تەك، ءسىز، قۇرمەتتى كورەرمەن، تەاترعا كەلىپ تۇرۋدى ۇمىتپاڭىز.
مەرەكەلەرىڭىزبەن، مەنىڭ ارىپتەستەرىم!" (ورفوگر.ساقتالعان)

ۇسىنعان: ماقپال سەمباي