ماملۇكتەر داۋىرىندە مىسىر مەن شام جەرىندە ساۋلەت ونەرى شارىقتاۋ شەگىنە جەتتى. اراب تاريحشىسى ابدۋرراحمان زاكي: «ھيجرانىڭ 600ء-شى جىلى كاير قالاسىندا 13 مەدرەسە بولسا، ماملۇكتەر زامانىندا مەشىت-مەدرەسەلەردىڭ سانى ەسەلەپ ءوستى»، – دەيدى. ءتىپتى ايگىلى جاھانگەر يبن باتتۋتا قالاۋىن اۋلەتى تۇسىندا كايرگە جاساعان ساپارى كەزىندە مەشىت-مەدرەسەلەر تۋرالى: «كوپتىگى سونشالىق، سانىنا جەتۋ مۇمكىن ەمەس»، دەگەن. بۇل كەزەڭدە كوپتەپ سالىنعان مەشىت-مەدرەسەلەر ارقاسىندا كاير «مىڭ مۇنارالى قالا» دەگەن اتقا يە بولدى. سولاردىڭ ىشىندەگى ەڭ كورنەكتىسى – قالاۋىن سۇلتاننىڭ تىكەلەي ۇرپاعى حاسان سۇلتان (1347-1351 ج. جانە 1354-1361 ج. بيلىك قۇرعان) سالدىرعان مەشىت-مەدىرەسە. بۇل مەشىت-مەدىرەسە اسا بيىكتىگىمەن، قۇرىلىستاعى گەومەتريالىق دالدىگىمەن، اشەكەيلەۋ، ارلەۋ جۇمىستارىنىڭ الۋان تۇرلىلىگىمەن ەرەكشەلەنەدى. سونىمەن قاتار قۇرىلىسىنداعى ءمارمار تاستاردىڭ قاشالۋ شەبەرلىگى، مىسپەن ناقىشتالىپ قاپتالعان ەسىكتەرى مەشىت-مەدرەسەگە ءار بەرىپ تۇر. قابىرعالارىنىڭ جوعارعى جاعىنداعى ءقوشقارمۇيىز پىشىنىندە قاتار-قاتار ورىلگەن بولىگى مەشىت-مەدرەسەگە قازاقى ءوڭ بەرىپ تۇر. مەشىت-مەدرەسە ورتاسىنداعى اشىق الاڭقايدا ءمارمار تاستان قاشالعان سەگىز ۇستىنعا بەكىتىلگەن ۇلكەن كۇمبەز، سول الاڭقايدىڭ ءتورت قاپتالىنداعى ۇلكەن ءتورت يۋان (كۇمبەزدەلىپ قالانعان ۇلكەن قاقپا نەمەسە قۋىس)، ءار يۋاندا يسلام ءدىنىنىڭ ءتورت ءمازھابىن وقىتاتىن ءتورت مەدرەسەگە اپاراتىن ەسىكتەر – مەشىت-مەدرەسەنىڭ قايتالانباس وزىندىك ەرەكشەلىكتەرىنىڭ ءبىرى. سۇلتان ءوز كومەكشىلەرىنەن الەمدەگى ەڭ ۇلكەن يۋان تۋرالى سۇراعاندا، كومەكشىلەرى پارسى پاتشاسى سالدىرعان عيماراتتىڭ يۋانى ەكەنىن ايتادى. ونى ەستىگەن سۇلتان ءوز مەشىتىنىڭ يۋانى پارسى پاتشاسى سالدىرعان يۋاننان ۇلكەن بولۋىن بۇيىرعان دەسەدى. حالىق اراسىندا «پەرعاۋىندار زامانىنداعى مىسىر پيراميدالارىمەن ماقتانسا، يسلام كەزەڭىندەگى مىسىر حاسان سۇلتان مەشىتىمەن تاڭعالدىرماق» دەگەن ءسوز تاراعان. ارحيتەكتورلار اراسىندا «ءتورتىنشى پيراميدا» دەگەن اتقا يە بولعان حاسان سۇلتان مەشىت-مەدرەسەسىن ءوز كوزدەرىمەن كورگەن ورتا عاسىرلىق تاريحشىلار مەن ەۋروپالىقتاردىڭ سيپاتتامالارىنا قاراپ-اق بۇل مەشىتتىڭ دارەجەسى قانداي دەڭگەيدە بولعانىن اڭعارۋعا بولادى. ماملۇكتەر ەلىندە ءومىر سۇرگەن تاريحشى يبن تاعريبەردي (تاڭىربەردى): «بۇل مەدرەسەنىڭ ەكى مۇناراسى مەن كۇمبەزى – الەم كەرەمەتتەرىنىڭ ءبىرى. سونىمەن قاتار، يسلام وركەنيەتىندەگى ەڭ اسەم عيمارات»، – دەسە، سول داۋىردە ءومىر سۇرگەن تاريحشى ءال-ماقريزي: «يسلام ەلدەرىندەگى مۇسىلمان عيباداتحانالارىنىڭ ىشىندە وسى مەشىتكە تەڭ كەلەتىن عيبادات ورنى بولعان ەمەس، مۇنداي عيبادات ورنى ءتىپتى مىسىر، شام، يراق، ماعريب، يەمەن جەرلەرىندە دە سالىنعان ەمەس»، – دەپ سيپاتتايدى. فرانسۋز شاپقىنشىلارى: «راسىندا دا بۇل كايردەگى، ءتىپتى بۇكىل مىسىر جەرىندەگى عيماراتتاردىڭ ەڭ كورىكتىسى»، – دەگەن. فرانسۋز شىعىستانۋشىسى گاستون ۆيەت: «بۇل كاير مەشىتتەرىنىڭ ىشىندە قۇرىلىسىنىڭ مىقتىلىعى مەن بيىكتىگىمەن ەرەكشەلەنەتىن، سونداي-اق ويۋ-ورنەكتەرىنىڭ اسەمدىگىمەن كوزدىڭ جاۋىن الاتىن بىردەن-بىر مەشىت. اسا تانىمال، اسا باعالى بۇل عيماراتتىڭ يسلام وركەنيەتىنىڭ داڭقى مەن قۋاتىنىڭ ءرامىزى ەكەنىنە كۇمان جوق»، – دەگەن. الەمدى تامساندىرعان مەشىت-مەدرەسەنىڭ باس ارحيتەكتورى تەگى ماملۇكتىك تۇرىك مۇحاممەد يبن بىلىك ءال-مۋحسيني بولۋى دا تۇرىك جۇرتىن بەي-جاي قالدىرماسى انىق.

قازىرگى مىسىر ورتالىق بانكى تاراپىنان شىعارىلعان ءجۇز جۇنەيلىك بانكنوتتىڭ بەت جاعىندا حاسان سۇلتان مەشىت-مەدرەسەسىنىڭ بەينەسى بەدەرلەنۋى عيمارات مارتەبەسىنىڭ مىسىرلىقتار اراسىندا جوعارى دەڭگەيدە ەكەنىن اڭعارتسا كەرەك.

2009 جىلى اقش پرەزيدەنتى باراك وباما مەن مەملەكەتتىك حاتشىسى حيللاري كلينتون مىسىر ەلىنە جاساعان تاريحي ساپارىندا پيراميدالارعا بارۋدان بۇرىن مىڭ مۇنارالى قالاداعى حاسان سۇلتان مەشىت-مەدرەسەسىنە زيارات ەتۋدى تاڭداعانى جانە مەشىت-مەدىرەسەدە بەلگىلەنگەن ۋاقىتتان بىرنەشە مينۋتقا ارتىق ايالداعانى اتالعان مەشىت-مەدىرەسەنىڭ الەمدىك دەڭگەيدە قۇرمەتكە يە ەكەنىن بىلدىرمەك.

قالدىباي قىدىربايەۆ