اۋىل شارۋاشىلىعى ءمينيسترى ساپارحان وماروۆ كەشەلى بەرى ەلىمىزدىڭ ۆەتەريناريا سالاسىنداعى ماسەلەلەردى جىپكە ءتىزىپ جاتىر. ءمينيستردىڭ سوزىنشە، 2013-2014 جىلدارى جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردىڭ جانىنان 2 534 ۆەتستانسيا مەن ۆەتپۋنكت قۇرىلعان ەكەن. بۇگىندە ولاردىڭ جارتىسىنان كوبىندە وزدەرىنە تيەسىلى عيمارات جوق. «2 534 ۆەتستانسيا مەن ۆەتپۋنكتتىڭ تەك 834ء-ى عانا ءوز عيماراتىندا ورنالاسقان. ال 1 585ء-ى اكىمدىكتەردىڭ، باسقا دا ۇيىمداردىڭ عيماراتىن پانالاپ وتىر. 115 ۆەتپۋنكتتە عيمارات اتىمەن جوق. 431 ۆەتستانسيا مەن ۆەتپۋنكت ورنالاسقان عيمارات كۇردەلى جوندەۋدى قاجەت ەتەدى»، – دەدى ساپارحان وماروۆ.

نەگىزىندە بۇۇ-عا قاراستى مال شارۋاشىلىعى سالاسىن زەرتتەۋشى فاو (فەدەرالدى اگرارلىق بىرلەستىك) ورتالىعىنىڭ مالىمەتىنشە، ۆەتەرينارياسى جاقسى دامىعان اقش، ۇلىبريتانيا، اۆستراليا، المانيا، يتاليا ءتارىزدى ەلدەردە ءار ءتۇرلى ىندەتتىڭ سەبەبىنەن ءبىر جىلدا  مال باسىنىڭ 7  پايىزى  شىعىنعا ۇشىرايدى. ال بۇل كورسەتكىش قازاقستاندا 30-40 پايىزدان اسىپ  جىعىلادى ەكەن.

ەلىمىزدە  جالپى سانى 27 ميلليون مال باسى تىركەلگەن.  ولاردىڭ 6،5 ميلليونىن  ءىرى قارا مالى قۇرايدى.  بىلتىرعى جىلى رەسپۋبليكا بويىنشا  مال ىندەتىنە بايلانىستى اسا ءقاۋىپتى دەپ 23 ەپيزوتيكالىق وشاق  تىركەلگەن.  سونداي-اق، بىلتىر مال باسى اۋرۋىنا قاتىستى  1000-عا  جۋىق ينفەكسيالىق دەرت انىقتالسا، بيىلعى جىل باسىنان بەرى 327 ينفەكسيالىق اۋرۋ ءتۇرى بەلگىلى بولعان.  مال شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ كانديداتى باۋىرجان ۇستەمالييەۆتىڭ ايتۋىنشا، بىزگە بولاشاقتا مال ىندەتىن ەمدەۋگە قاتىستى حالىقارالىق تالاپتارعا ساي جۇمىس ىستەۋ كەرەك. ولاي ەتپەسەك، مالدىڭ ەتىن ەكسپورتتاۋدا ، ودان ءونىم الۋدا دا،  مالدىڭ ءوسىمىن ارتتىرۋدا تابىسقا جەتە المايمىز.

«ءبىزدىڭ ەلىمىزدە 27 ميلليوننان استام مال باسى تىركەلگەن.  ونىڭ 6،5 ميلليونى ءىرى قارا مالى. وسى ءىرى قارا مالىنىڭ 30 پايىزى جىل سايىن ءتۇرلى ىندەت جۇقتىرىپ، ەپيزوتيكالىق وشاقتارعا اپارىپ كومىلەدى، ورتەلەدى. ءتىپتى اۋرۋ مالدى ساتىلىمعا شىعارىپ جاتقاندار دا بار. مال ىندەتىنە قاتىستى ءسىبىر جاراسى، كۇيدىرگى، اۋسىل، بۋرسۋللەز، نودۋريارلى دەرماتيت ءتارىزدى اۋرۋلار ءاربىر كوكتەم كەلگەن سايىن ءورشىپ كەتەدى. 2017 جىلى اسا ءقاۋىپتى اۋرۋلارعا قاتىستى 149 ميلليون ەكپە جاسالىپتى. مۇنىڭ ءوزى ەلىمىزدە مال ىندەتىنىڭ ينفەكسياسى ءورشىپ تۇرعانىن اڭعارتادى.  بولاشاقتا ءبىز اۋرۋ مالمەن باسەكەگە قابىلەتتى بولا المايمىز. ويتكەنى سىرتقا ەكسپورتتالاتىن مال ەتىنىڭ ساپاسى، كولەمى حالىقارالىق تالاپتارعا ساي بولۋى كەرەك»، - دەيدى مال شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ كانديداتى  باۋىرجان ۇستەمالييەۆ. 

كارانتيندىك رەجيم كومەككە كەلە مە؟

ءبىز اۋرۋ مالدىڭ كوزىن قالاي جويامىز؟ وسىدان باستالىق. ءبىز اۋەلى مالى اۋىرعان اۋىلعا كارانتيندىك رەجيم ەنگىزەمىز. ال ەندى بۇل كارانتيندىك رەجيم كومەككە كەلە مە؟

مامانداردىڭ سوزىنە قاراعاندا ماسەلەنى شەشۋدىڭ توتە جولى بۇل ەمەس. كارانتين ەنگىزۋدەن گورى ناق ءقازىر بىزگە بۋفەرلىك ايماق ماسەلەسىن، اۋرۋ مالدىڭ كوزىن ساۋاتتى جويا ءبىلۋ جايىن شەشۋگە باسىمدىق بەرگەن ءجون. ساراپشىلاردىڭ بايىپتاۋىنشا، ءاربىر ەلدىمەكەندە بۋفەرلىك ورتالىقتار بولىپ، ىندەتكە ىلىگۋ ءقاۋىپى بار مال باسى بۋفەرلىك ايماقتارعا وقشاۋلانعاندا بۇگىندە ناق بۇلاي باس قاتىرىپ وتىرماس تا ەدىك. وكىنىشكە قاراي، بىزدە بۇل ماسەلە ءالى دە شەشىمىن تاپپاي كەلەدى.

« بىزگە كارانتيندىك رەجيمگە كوشكەننەن گورى بۋفەرلىك ايماق جايىن ويلاستىرعان ءجون. بۇل كارانتين جاريالاپ وزگە ايماقپەن قاتىناسپاي، مال ەتى ەكسپورتىنا شەكتەۋ قويىپ ەسىكتى تارس جاۋىپ وتىرعاننان الدەقايدا ءتيىمدى. بىلىكتى مامانداردان جاساقتالعان، مال اۋرۋىنىڭ جاي-جاپسارىن انىق بىلەتىن ۆەتەرينارلارى بار بۋفەرلىك ورىندار بىزگە قاجەت. ناق ءقازىر بۋفەرلىك ايماقتارعا لايىق ەلدى مەكەننىڭ كارتالارى دا جاساقتالماي وتىر. ماسەلەن، ءبىز ۋاقىت وزدىرماي قاي وبلىستا قانداي اۋدانىندا بۋفەرلىك ايماق جاساقتاۋ كەرەك. قاي ەلدى مەكەن اۋرۋ مالدى وقشاۋلاپ اپارىپ ورتەۋگە بولماسا كومۋگە لايىق. وسىنىڭ بارلىعىن كارتاعا سىزىپ كورسەتكەنىمىزدە شارۋا الدەقايدا جەڭىل شەشىلەر ەدى. وكىنىشتىسى بىزدە ءاربىر ەلدى مەكەندە ولگەن مالدى كومەتىن، ونى ورتەيتىن ورىنداردى سالۋ جۇمىسى وڭ شەشىمىن تاپپاي وتىر. قازىرگى كۇندەرى ەلىمىزدىڭ ءاربىر ءتورتىنشى ەلدى مەكەنىندە قانداي دا ءبىر قاتەرلى ىندەتتەن ولگەن مالداردى كومەتىن ورىندار جوق. ءتىپتى اۋرۋ مالدى وقشاۋلاپ اپارىپ ورتەۋ جايى دا ساۋاتتى شەشىلىپ جاتقان جوق. وسىنداي ساۋاتسىز ىستەلىنگەن ءىس ساۋ مالدارعا زالالىن تيگىزىپ، ەلدە ەپيزووتيكالىق جاعدايدىڭ ۋشىعۋىنا جول بەرىپ وتىر. مىنە، وسى ماسەلەلەردى شەشىپ الماي كارانتيندىك رەجيم جاريالاعاننان ەش پايدا جوق»،-دەدى باۋىرجان ۇستەمالييەۆ.

وسىلايشا ماماننىڭ پايىمداۋىنشا، بىزدە اۋرۋ مالدى ورتەۋ دە، ونى كومۋ دە ساۋاتتى جۇرگىزىلىپ وتىرعان جوق. مۇنداي ساۋاتسىز جۇرگىزىلگەن ءىس سوڭىندا اۋرۋدىڭ مالدان ادامعا جۇعۋىنا دا اپارىپ سوقتىرۋدا. ال وزگە وركەنيەتتى ەلدەردە مۇنداي بۋفەرلىك ايماقتار ءاربىر ەلدى مەكەندە كەم دەگەندە تورتەۋدەن كورىنەدى. مىنە، وسىعان بايلانىستى ماماندار زاڭدى قايتا قاراۋ قاجەتتىگىن العا تارتادى.

زاڭدى قايتا قاراۋ كەرەك

 بىزدە «ۆەتەريناريا تۋرالى» زاڭداعى وزگەرىستەرگە سايكەس «جەرگىلىكتى اتقارۋشى ورگانداردا ۆەتەريناريالىق قىزمەتتەر قۇرىلادى، سوعان بايلانىستى ءار وبلىسقا 150-دەي شتات بەرىلەدى. ماسەلەن، بۇرىن اۋىلشارۋاشىلىعى باسقارماسىندا ۆەتەريناريالىق قىزمەت جوق ەدى، ەندى بولەك ءبولىم اشىلادى» دەلىنگەن. زاڭ بويىنشا، اۋداندىق اكىمشىلىكتە اۋىلشارۋاشىلىعى بولىمىنەن بولەك مالدارىگەرلىك ءبولىم جۇمىس جاساماق. وبلىس جانە اۋداندارداعى بولىمدەردە ءۇش ادامنان، سەلولىق وكرۋگتەردە ءبىر-بىر مامان جۇمىس جاسايتىن بولادى. بۇلار جۇمىس جوسپارىن جاساپ، ءار ەلدى مەكەنگە قارجىنى بولەدى، تەندەر وتكىزەدى، جۇمىس جۇرگىزۋدى تالاپ ەتەدى، مال سىرعالاپ، يدەنتيفيكاسيا جۇرگىزەدى.

«زاڭدا  مامانداردى مىندەتتەپ جاساقتايمىز با، قايتەمىز؟ اۋىلعا ساۋاتتى ۆەتەرينارلاردى اپارۋ ءۇشىن نە ىستەلىنۋى كەرەك؟ سول تۋرالى ەشتەنە ايتىلمايدى. اۋىلدىق وكرۋگ بويىنشا ءبىر عانا ماماننىڭ جۇمىس ىستەۋى اقىلعا سىيمايتىن دۇنيە. ەرتەڭ توتەنشە جاعداي ورىن السا ءبىر ۆەتەريناردىڭ نەگە شاماسى كەلەدى؟ سوندىقتان وسى جەردەگى شيكىلىكتى قايتا قاراپ، اۋىلعا مامان جاساقتاۋ باعىتىنداعى باپقا قايتا وزگەرىستەر ەنگىزگەن ءجون»، -  دەيدى ەكونوميست-عالىم ءجۇمادىلدا باياحمەتوۆ.

وزگەلەردىڭ شاڭىنا ىلەسە الماي وتىرمىز

جالپى، بۇگىندە تاجىريبەگە ۇڭىلسەك، الەم ەلدەرىنىڭ دەنى مال شارۋاشىلىعىن وركەندەتۋگە ايرىقشا ءمان بەرۋدە. مىسالى، جوعارىدا ءبىز ايتقان بۇۇ-عا قاراستى فاو دەگەن ورتالىق بار. بۇل ورتالىقتىڭ مىندەتى الەم ەلدەرىندە قانشا مال باسى بار؟ ولاردىڭ قانشاسى اسىل تەكتى، قانشا پايىزىنىڭ تۇقىمى ساقتالىنعان وسىنى ەسەپكە الىپ وتىرۋ. ەندى وسى ورتالىقتىڭ ەسەبىنە جۇگىنسەك، اسىل تەكتى مال باسىنىڭ تۇقىمىن ساقتاۋدا ورتا ازيا ەلدەرى مەن تاياۋ شىعىستا ونىڭ ىشىندە قازاقستان دا كورسەتكىش وتە تومەن. ءتىپتى وسى اتالعان ەلدەردە مالدىڭ تۇقىمىن ساقتاۋدىڭ، مال ازىعىن ساپالى دايارلاۋدىڭ، ءىرى-ىرى بورداقىلاۋ كەشەندەرىن تەتىككە قوسۋدىڭ ارنايى باعدارلاماسى دا جوق كورىنەدى.

بۇل رەتتە مال شارۋاشىلىعى عىلىمىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ماكەن تويشىبەكوۆ:
«مەن امەريكادا ءۇش رەت بولدىم. سول جەردە مالدى بورداقىلاۋمەن اينالىساتىن «گەنەتيكالىق ورتالىق» دەگەن مەكەمە بار. مەن سول بورداقىلاۋ ورتالىعىنداعى مالداردىڭ كۇيىنە قاتتى تاڭقالدىم. امەريكالىق مال بورداقىلايتىنداردىڭ ولارعا بەرەتىنى ازىعى – قايناتىلعان جۇگەرى جانە ولار سول قايناتىلعان جۇگەرىنىڭ ىشىنە نەشە ءتۇرلى دارۋمەندەر قوسادى. ال مۇنداي جاعداي بىزدە مۇلدەم قولعا الىنباعان عوي. ءبىزدىڭ ەلدەگى مال باسىنىڭ ازىعىنا دارۋمەن قوسىپ بەرمەك تۇگىلى، جەم-شوبىنىڭ ءوزىن جەتىستىرىپ وتىرعانىمىز شامالى. سول اقش-تىڭ بورداقىلاۋ ورتالىعىندا تۇرىپ «مىنا جەرگە ءبىزدىڭ ءسىڭىرى شىققان مالدى اكەلسەڭ دە سەمىرەدى عوي» دەپ ويلاعانىم بار. بىزوزگەنىڭ شاڭىنا دا ىلەسە الماي وتىرىپ، حالىقارالىق باسەكەگە تۇسكىمىز كەلەدى. ەگەر وسى ولقىلىقتاردى وڭداماساق، ەڭ ءبىرىنشى تۇرايلايتىن سالا مال شارۋاشىلىعى جانە اۋىل شارۋاشىلىعى سالاسى بولادى. سوندىقتان ماسەلەنى رەتتەۋ قاجەت»،-دەدى.

جالپى،  مامانداردىڭ دەنى بۇل سالاعا ءبولىنىپ جاتقان قوماقتى قارجىنى باقىلاۋ ءۇشىن ءاربىر ايماقتان كوممۋنالدىق ۆەتەريناريالىق كاسىپورىندار قۇرۋ قاجەتتىلىگىن باسا ايتۋدا. «ەگەر قارجىنى باقىلايتىن مۇنداي كاسىپورىن اشىلسا، بولىنگەن قارجىنىڭ، قوردالانعان ماسەلەنىڭ دە سۇراۋى بولادى. بالكىم، سوندا دىمكاس ۆەتەريناريامىز ساۋىعار» دەسەدى ماماندار.

قارلىعاش زارىققان قىزى