ءال-فارابيدىڭ ەڭبەكتەرى كۇنى بۇگىنگە دەيىن ءوز ءمان-ماڭىزىن جويعان جوق. "قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى تۋرالى تراكتات" – ءال-فارابيدىڭ نەگىزگى ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىرى. ول 948 جىلى مىسىردا جازىلدى. 942 جىلعى ءماتىننىڭ ءبىرىنشى ۇلگىسى "كيتاب اس-سيياسا ال-مادانيييا" جەكە شىعارما رەتىندە تانىمال بولدى.
ءال-فارابيدىڭ قايىرىمدى جانە قايىرىمسىز قالالار تۋرالى ءىلىمى تۇپ-تامىرىمەن پلاتون جانە اريستوتەلدىڭ ءمىنسىز مەملەكەت جانە مەملەكەت تۇرلەرى تۋرالى ىلىمىنەن باستاۋ الادى. پلاتون ءوزىنىڭ "مەملەكەت" دەگەن شىعارماسىندا ءمىنسىز قالانىڭ قۇرىلىمى تۋرالى ويىن بىلدىرگەن.
ءال-فارابيدىڭ "قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ كوزقاراستارى جايىنداعى تراكتاتى" – ويشىل دۇنيەتانىمىنىڭ مازمۇندى ارنالارىنىڭ ءبىرى. تراكتاتتا ىزگىلىكتى قوعام بولمىسىنىڭ نەگىزگى تەتىكتەرى مەن قاجەتتى شارتتارى تۋرالى جان-جاقتى تالدانىپ، زەردەلەنەدى. ماسەلەن، ادامنىڭ تابيعاتىنان كومەكتى قاجەتسىنىپ، قوعام قۇرۋعا بەيىلدى ەكەنىن جانە قوعامنىڭ تۇرلەرى كوپتىگىن ايتادى. سەبەبى، ءاربىر ادامنىڭ تىرشىلىك ەتۋى مەن كەمەلدىلىككە جەتۋى ءۇشىن قاندايدا بولماسىن قاۋىم كەرەك. ءال-فارابيدىڭ پىكىرىنشە، "قايىرىمدى قالا" يدەال بولىپ تابىلادى. بۇل – قايىرىمدى بيلەۋشى باسقارعان فەودالدىق قالا. وعان ءوزىنىڭ ماقساتىنا سايكەس ارەكەت ەتەتىن باسقارۋشى شەنەۋنىكتەر مەن سول شەنەۋنىكتەردىڭ ماقساتىن جۇزەگە اسىراتىن كەلەسى رانگىلى شەنەۋنىكتەر كومەكتەسەدى، وسىلايشا قوعامنىڭ تومەن قاباتتارىنا دەيىن.
جالپى، ادام قوعامداستىعىن فيلوسوف ەكى تۇرگە ءبولىپ كورسەتەدى: تولىق جانە تولىق ەمەس. تولىق قوعامداستىقتىڭ ءوزىن ءۇش تۇرگە بولگەن: ۇلكەن، ورتاشا، كىشى. ۇلكەن قوعامداستىق دەگەن – ول بۇكىل جەردى مەكەندەۋشى بارلىق ادامداردىڭ جالپى قوعامداستىعى دەپ كورسەتەدى. ال ورتاشا قوعامداستىق دەگەنىمىز – بەلگىلى ءبىر حالىق رەتىندەگى قوعام دەيدى، كىشى قوعامداستىق – بەلگىلى ءبىر قالا رەتىندە كورسەتىلگەن.
تولىق ەمەس قوعامداستىققا كەلەر بولساق، ءال-فارابي ولاردى تورتكە ءبولىپ قاراستىرعان. ولار: كۆارتال، كوشە، ءۇي جانە اۋىل. سوڭعىسى قالا قۇرامىنا كىرمەگەنىمەن، ول قالاعا قىزمەت كورسەتۋشى تولىق ەمەس قوعام بولىپ تابىلادى. جوعارى دەڭگەيدەگى يگىلىككە ادام ەڭ ءبىرىنشى رەتتە قالادا عانا قول جەتكىزە الادى دەپ كورسەتكەن. كەز كەلگەن نارسەگە شىنايى تاڭداۋ جاساپ، تالاپتانىپ جەتۋگە بولادى دەيدى. ءاربىر تۇرعىنى باقىتقا جەتۋ جولىندا بىر-بىرىنە كومەكتەسەتىن قايىرىمدى قالا دەپ تۇسىندىرىلەدى. سول سياقتى قايىرىمدى قالا، قايىرىمدى تۇرعىندار بولادى دەيدى .
ءال-فارابي تراكتاتىندا بىلاي دەدى: ادام تولىعىمەن جەتىلۋى ءۇشىن ول كوپتەگەن ماسەلەلەردەن تاۋەلدى بولادى. سەبەبى، ول بارلىق قاجەتتى نارسەلەردى جالعىز ءوزى جاساي المايدى ءارى قول جەتكىزە المايدى دەيدى. سوندىقتان ادام وزىنەن باسقا دا ادامداردىڭ قوعامداستىعىندا ءومىر ءسۇرۋى كەرەك جانە سوندا عانا ول تولىق جەتىلىپ، باقىتقا قول جەتكىزە الادى دەيدى. ءبىراق ول باسقا ادامدارعا قاتىستى دا قوعامداستىقتىڭ قۇراۋشىسى بولىپ تابىلادى. وسىلايشا، قوعامداستىقتىڭ ءاربىر مۇشەسىنىڭ ىس-ارەكەتى ونىڭ ءاربىر مۇشەسىنە قاجەتتى نارسەلەردىڭ بارلىعىن تاۋىپ بەرەدى دەيدى. قاۋىم ادامدارى بىر-بىرىنە كومەك كورسەتۋلەرى ارقىلى عانا كەمەلدىلىككە جەتىپ، تىنىشتىعىن ساقتايدى جانە ۇيلەسىمدى ءومىر سۇرەدى. ءبىراق ولاردىڭ بارلىعى تولىق مانگە يە بولا المايدى جانە قوعامنىڭ دا تۇرلەرى كوپ.
ويشىل تولىق ءماندى قوعامدى ۇشكە بولەدى: ۇلى، ورتاشا، شاعىن جانە ولاردى بارشا ادامزات بالاسى قوعامدارىنىڭ تۇتاس جيىنتىعى دەيدى. يگىلىك پەن كەمەلدىلىك دارەجەسىنە ەڭ ءبىرىنشى قالا جەتپەك.
ءال-فارابي: "ادامدار بىرلەستىگى شىنايى باقىتقا جەتكىزەتىن ىستەردە ءوزارا كومەكتەسۋ ماقساتىن قويعان قالا – قايىرىمدى قالا، ال ادامدارى باقىتقا جەتۋ ماقساتىمەن بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ وتىراتىن قوعام – قايىرىمدى قوعام. بارلىق قالالارى باقىتقا جەتۋ ماقساتىمەن بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ وتىراتىن حالىق – قايىرىمدى حالىق. ەگەر حالىقتار باقىتقا جەتۋ ماقساتىمەن بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ وتىرسا، بۇكىل عالام قايىرىمدى بولماق"، – دەگەن گۋمانيستىك ويىن ۇسىنىپ، ونىڭ جۇزەگە اسۋىن اڭسايدى.
قالا بولمىسى – ادامنىڭ كەمەلدەنگەن دەنەسى مەن ونىڭ مۇشەلەرى سەكىلدى. دەنە مۇشەلەرى تىرشىلىك ەتۋ ماقساتىندا بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ وتىرادى جانە وزدەرىنىڭ قابىلەتتەرى مەن جاراتىلىستارىنا قاراي بولىنەدى. ءدال سول سەكىلدى قالا بىرلەستىكتەرى دە قابىلەتتەرىنە بايلانىستى بولىنەدى. دانىشپان ىزگىلىكتى قوعامدى قالاي بيلەۋ كەرەك، ونىڭ بولشەكتەرى تۋرالى، ءادىل بيلەۋدىڭ ادىستەرى مەن بيلەۋشىنىڭ قابىلەتى، بەلگىسى، نەگىزگى شارتتارى جايلى پايىمدايدى. قالا باسشىلارى قالا بىرلەستىگىنىڭ مۇشەلەرى بولۋى ءۇشىن تەك تابيعي قاسيەتتەرىمەن عانا ەمەس، ونەر سەكىلدى قاسيەتتەرىمەن دە مۇشەلىككە ەنەدى. ال قالا بىرلەستىگىنىڭ باسشىسى بويىنداعى قاسيەتتەرىمەن وزگەلەردەن كەمەلدى بولعاندىقتان جوعارى تۇرادى جانە مارتەبەلى.
ءال-فارابي قايىرىمدى قالا دەگەن ساۋ ءارى ەشبىر ءمىنسىز ادام مىنەزىنە ۇقساس دەيدى. سەبەبى، ونىڭ ءاربىر مۇشەسى دەنساۋلىقتى ساقتاۋ ءۇشىن بىر-بىرىنە كومەكتەسىپ ءومىر سۇرەدى. ءبىراق ادام دەنەسىندەگى مۇشەلەر بىر-بىرىنە تابيعاتى، اتقاراتىن قىزمەتىنە بايلانىستى ايىرماشىلىق جاسايتىندىعى سياقتى، قالا تۇرعىندارى دا وزدەرىنىڭ قىزمەتى مەن قوعامداعى ورنى بويىنشا ايىرماشىلىق جاسايدى دەگەن. قالادا ءبىر باسشىسى بولادى، ول وزىنە ءبىر ساتى تومەندەگىلەردەن بەلگىلى ءبىر ءىستىڭ اتقارىلۋىن تالاپ ەتەدى، ال تالاپ ەتىلگەندەر ءوز كەزەگىندە وزدەرىنەن كەيىن تۇرعانداردان تالاپ ەتەدى، وسىلايشا ەڭ تومەنگى تالاپ ەتە المايتىن ساتىلارداعىلارعا دا جەتەتىنىن كورۋىمىزگە بولادى دەيدى.
قايىرىمدى قالا باسشىلارى جانە بيلەۋشىلەرىنىڭ كەلەسىدەي ءتورت تۇرلەرى بولادى: – شىنايى بيلەۋشى (بارلىق قاسيەتتەرگە يە ءبىرىنشى باسشى)؛ – شىنايى بيلەۋشى جوق بولسا، قايىرىمدى قالانى «ەڭ لايىقتىلار» باسقارادى؛ – ەگەر جوعارىدا اتالعانداردىڭ ەكەۋى دە بولماسا، ءبىرىنشى بيلەۋشىلەرمەن ەنگىزىلگەن ەرتە زاڭداردى جانە ەرەجەلەردى بىلەتىن جانە ورىندايتىن «زاڭ بويىنشا بيلەۋشى» قالانى باسقارادى؛ – زاڭ بويىنشا بيلەۋشى جوق بولعان جاعدايدا، بۇرىنعى زاڭدار تۋرالى بىلىمدەرى بار ادامدار توبى، ياعني، زاڭ بويىنشا باسشىلار.
ءال-فارابي ءۇشىن قايىرىمدى قالانى كىم جانە قانشا ۋاقىت باسقارعانى ماڭىزدى ەمەس. وعان قالاي باسقاراتىنى ماڭىزدى. ءال-فارابي ءبىر بيلەۋشى جالعىز ءوزى قالانىڭ بارلىق بولىكتەرىن باسقارا المايدى، سول سەبەپتى "سول قوعامنىڭ اراسىندا ودان جوعارى باسشى جوق، ءار قالانىڭ بولىگىندە باسشى بار". مۇنداي قوعامدى ۇلى ويشىل "ءاربiر ادام ەكiنشi ادامنىڭ ءومiر ءسۇرۋiنە قاجەتتi ۇلەسiن بەرەتiن، بiر-بiرiنە كومەكتەسەتiن ادامداردى بiرiكتiرۋ ارقىلى عانا ادام ءوز تابيعاتىنا ساي جەتۋ دارەجەسiنە يە بولاتىن" قوعام ءتۇرiندە ەلەستەتەدi.
حالىقتىڭ از قامتاماسىز ەتiلگەن توپتارىن مەملەكەتتiك قولداۋ تۋرالى بۇدان مىڭ جىلدان استام بۇرىن ايتىلعان عۇلاما يدەياسى بۇگiنگi كۇنi دە مەملەكەتتiڭ iشكi ساياساتىنداعى باستى مiندەتتەردiڭ بiرiنەن سانالادى. وسىنداي "جەتiلدiرiلگەن قوعامدا، ءال-فارابيدiڭ ايتۋىنشا، بiر-بiرiمەن قارىم-قاتىناس جاساۋ، كومەكتەسۋ، قولداۋ، ۇجىمداسۋ ادامداردىڭ ءومiرلiك قاجەتiنە اينالادى".
ءال-فارابي قايىرىمدى قالا باسشىسىندا التى ءتۇرلi قاسيەت بولۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيدi. ولار: دانالىق، اسقان پايىمدىلىق، سەنiمدiلiك، ويلاۋ قابiلەتiنiڭ جوعارى بولۋى، سوعىس ونەرiن جەتiك بiلۋi، دەنساۋلىعىنىڭ مىقتى بولۋى.
"وسىنىڭ ءبارiن ءوز بويىندا ۇشتاستىراتىن ادام بارلىق ۋاقىتتا كiمگە ەلiكتەۋ كەرەك ەكەنiن، كiمنiڭ ايتقان ءسوزi مەن اقىلىنا قۇلاق قويۋ كەرەك ەكەنiن كورسەتەتiن ۇلگi بولادى. مۇنداي ادام مەملەكەتتi ءوزiنiڭ قالاۋىنشا باسقارا الادى".
"باقىت – ءاربiر ادام ۇمتىلاتىن ۇلى ماقسات" ەكەندiگiن اتاپ كورسەتكەن ءال-فارابي باقىتقا بiلiم مەن يگiلiك ناتيجەسiندە عانا جەتۋگە بولادى، ال ونداي مۇمكiندiك قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىندا كوبiرەك بولاتىندىعىن دالەلدەيدi.
ءال-فارابي باسقارۋدى قايىرىمدى جانە قايىرىمسىز دەپ ەكىگە ءبولدى. قايىرىمدى، ءبىلىمدى، مادەنيەتتى باسقارۋ – حالىقتى باقىتقا باستايدى، ولاردىڭ ىس-ارەكەتىن، ەرىك-قاسيەتىن وسى جولعا باعىتتايدى. ول ءۇشىن باسقارۋ زاڭ كۇشىنە، يگى تاجىريبەگە نەگىزدەلۋى ءتيىس. ال قايىرىمسىز، نادان باسقارۋدا تەرىس ارەكەتتەر مەن جامان قاسيەتتەر بوي الادى. سوندىقتان ول نادان ادام باسقارعان، وزبىرلىققا سۇيەنگەن، قايىرىمسىز، قاتال مەملەكەتتىك ءتارتىپتى وتكىر سىنايدى.
ول ءمىنسىز مەملەكەتتى ۋاعىزدايدى. وسى ەڭبەگiندە ول «باقىت دەگەنiمiز – يگiلiكتەردiڭ iشiندەگi ەڭ قادiرلiسi، ەڭ ۇلكەنi جانە ەڭ جەتiلگەنi» دەپ اتاپ كورسەتەدi جانە ءار ادامنىڭ وعان تولىق قۇقىعى بار دەيدi. ال ونداي قۇقىققا يە بولۋعا قايىرىمدى قالا تۇرعىندارىنىڭ عانا مۇمكiندiگi بار، سوندىقتان دا قايىرىمدى بيلەۋشiلەر بيلەگەن قالا تۇرعىندارى عانا باقىتقا جەتە الاتىندىعىن ايتادى. مۇنداي قالالاردىڭ باسقا قالالاردان باستى ايىرماشىلىعى جانە نەگiزگi بەلگiسi – جوعارى ءتارتiپ پەن ونىڭ تۇرعىندارىنىڭ مادەنيەتتiلiگi، سىپايىگەرشiلiگi جانە بيلەۋشiلەرiنiڭ قايىرىمدىلىعى، اقىل-پاراساتى. سوندىقتان ءال-فارابي بۇنداي قالالاردىڭ ءومiر ءسۇرۋi ءوزiنiڭ بiلگiرلiگi مەن ۇستامدىلىعىنا تولىق جاۋاپ بەرە الاتىن بيلەۋشiگە تiكەلەي بايلانىستى دەپ تۇجىرىمدايدى.
بۇگىنگى تاڭداعى ماڭگىلىك ەل ۇلتتىق يدەيالار تۇرىندەگى ساياسي باستامالار ءسوزسىز ۇلى ويشىلدىڭ يدەيالارىمەن ۇشتاساتىنى انىق. ماڭگىلىك ەل ۇلتتىق يدەياسى بارلىق قازاقستاندىقتارعا، بارلىق حالىققا جولداۋ بولىپ تابىلادى، ءوز كەزەگىندە ءال-فارابي دە ءوز عىلىمي شىعارمالارىندا قامتىعان بولاتىن. ماڭگىلىك ەل يدەياسى پلاتوننىڭ ىزگىلىكتى، ادىلەتتى، مەملەكەت جانە ءال-فارابيدىڭ "قايىرىمدى قالا" جونىندەگى يدەياسى جايىنداعى ويلاردىڭ قيسىندى جالعاسى بولىپ تابىلادى.
پىكىر قالدىرۋ