قوڭىراۋ سوعىلدى. ءبىرىن-بىرى يتەرگەن بالالار ءوز سىنىپتارىنا اسىقتى. ىعى-جىعى. ۇلار-شۋ. بەكنۇر وزگە سىنىپتاستارىنان ىشكە بۇرىن جەتتى.
كىتاپ، داپتەرىن شىعارىپ، پارتانىڭ ۇستىنە قويدى.
– «ءقازىر قانداي ساباق؟»- دەگەن جاندوستىڭ سۇراعىنا «ادەبيەت» دەپ قىسقا قايىردى. ەسىك اشىلىپ، ىشكە مۇعاليما كىردى. ورىندارىنان تۇرعان وقۋشىلار سىلتىدەي تىندى. جاۋىڭگەردەن اۋسايشى! ءبارىنىڭ كوزى مۇعاليمادا، مىناۋ مۇعاليما ەمەس، سۇگىرەت قوي! جاپ-جاس. بوتا كوزدەرى كۇلىمدەپ قاراپ تۇر. قاراڭعى بولمەگە اي ساۋلەسى تۇسكەندەي، جوق، اي ساۋلەسى ەمەس، كۇننىڭ نۇرى شاشىلعانداي. عاجاپ! ەندى سول ساۋلە مىناۋ جاس جۇرەكتەرگە تارايتىنداي... تاراسىن. كوزىنەن مەيىرىم توگىلگەن ۇستاز سىنىپتى تۇگەل شولىپ شىقتى دا:
- «سالەمەتسىزدەر مە، بالالار!» دەپ ساڭق ەتتى. «سالەمەتسىزبە!» دەگەن داۋىس سىنىپ ءىشىن جاۋىپ كەتتى...
تەرەزەدەن تاۋعا قاراپ بەكنۇر ۇزاق وتىردى. مازاسى جوق. ويى شاشىراڭقى. كوز الدىنا ۇستازى مەرۋەرتتىڭ بەينەسى كەلە بەردى. عاجاپ ادام. ۇستاز بولساڭ - وسىنداي بول! نە دەپ ەدى؟ – سەندەر ەلدىڭ بولاشاعىسىڭدار! «مەن جاستارعا سەنەمىن!» دەپ ايتقان ماعجان اتالارىڭداي مەن دە سەندەرگە سەنەم،- دەپ نىق ايتتى ەمەس پە؟ مەرۋەرت اپاي سولاي ايتقاندا، بەكنۇردىڭ سول جاق كەۋدەسى شىمىر ەتىپ، بويىن ءبىر ىستىق لەپ شارپىپ وتكەن. سەنىمىن اقتاۋى كەرەك، قالايدا. «سەنىڭىز!» دەپ ساڭق ەتتى بەكنۇر. ايتتى دا، ءوز داۋىسىنان ءوزى سەلك ەتتى. ءدال ءقازىر قاسىندا ەشكىم جوق بولسا دا، ول وزىنەن-وزى ۇيالىپ قالدى. تاعى دا قاعازعا ءۇڭىلدى. ۇستازى بۇگىنگى ساباقتا وقۋشىلارعا ەركىن تاقىرىپتا كولەمدى شىعارما جازىپ كەلۋدى تاپسىرعان. وسى كوركەم شىعارما ارقىلى وقۋشىلارىنىڭ كوركەم ادەبيەتكە بەيىمدىلىگىن، دۇنيەتانىمىن، قابىلەت، پاراساتىن انىقتاپ الاتىندىعىن دا ايتقان. بەكنۇردىڭ عانا ەمەس، بۇكىل 7 ۆ سىنىبىنىڭ وقۋشىلارىنىڭ ءبارى مەرۋەرت اپايدىڭ كوزىنە تۇسكىسى كەلەتىنى انىق. ەندەشە، ىزدەنۋ كەرەك وسال شىعارما جازۋعا بولمايدى، وقىعاندا جۇرت ەلەڭ ەتىپ، ۇستازى ارقاسىنان قاعىپ، باسىنان سيپاۋى كەرەك.
قولىنا قالامىن ۇستاعان بەكنۇر بولمەنى كەزىپ، تەرەزەدەن تاۋعا قاراي بەردى...
...
سول ءبىر جاز جاڭبىرلى بولدى. اۋىل كۇنشالعاننىڭ ەتەگىندە. كۇنشالعان ەرەيمەنتاۋ وڭىرىندەگى شىعىستان قىزارعان كۇننىڭ قىزىل شاپاعى ەڭ ءبىرىنشى تۇسەتىن بيىك تاۋ. شىعىس سىلەمى ەرەيمەنتاۋ مەن باياناۋىل تاۋلارىنا ۇلاسسا، وڭتۇستىگى قارقارالى، اقسوران تاۋلارىمەن جالعاسىپ، سولتۇستىك باتىسى بۋراباي، كوكشەتاۋ، سامالتاۋلارعا ادىر، قىرات بەلدەر ارقىلى بايلانىساتىن اتاقتى كۇنشالعان وسى! ماڭايى قۇز، جارتاس، تاستى بۇلاق. اينالاسى شوق-شوق توعاي، سەلەۋلى دالا، ادىرلى قىر، ار جاعى جىنىس ورمان. اۋاسى ساف. بۇل جەر نەشە ءتۇرلى اڭ مەن قۇستىڭ مەكەنى.
قوزىشى ەكى بالا تاۋ بوكتەرىنە قوزىلارىن قاپتاتىپ جىبەرىپ، تاستان-تاسقا سەكىرىپ، ەگىز لاقتاي ويىنعا باستى. جاپار مەن ساپار راس ەگىز ەدى. جۇپتارى جازىلمايتىن. ولاردىڭ ەرمەگى نەشە ءتۇرلى مۇسىنگە ۇقسايتىن تاۋ تاستارى بولاتىن. تاستان ءۇي دە، ماشينا دا جاساپ الىپ وينايتىن. ويىندارى ءبىر قانعان ەمەس. ۇيلەرىنە قارۋدىڭ نەشە ءتۇرىن جينايتىن. جەبە، ساداق، قىلىش، نايزا، مىلتىقتىڭ بىرنەشە ءتۇرىن تاستان قاشاپ، سۋىر، بورسىق، قۇس اتىپ قيالداناتىن. بۇل ساپار مەن جاپاردىڭ كۇندەلىكتى ويىندارى. ەكەۋى بيىل جەتىگە تولدى. جاس بولسا دا، ارمانشىل اۋىل بالالارى. ءبىرشاما ويناعان ەكى بالا شولدەدى. باعىپ جۇرگەن قوزىلارىن قاراپ ەدى، بۇلاقتى جاعالاپ جۋساپ جاتىر ەكەن. تويعان قوزىلار بىرت-بىرت كۇيىس قايىرادى.
- جاپار، كەل، قىمىز ىشەمىز،-دەدى ساپار. اجەسى قۇيىپ بەرگەن بالداي سارى قىمىزدى ەكەۋى كىشكەنتاي قورجىندارىنان شىعارىپ، اسىقپاي مەيىرلەنە ءسىمىردى. قىمىز ىشە وتىرىپ، تايلارىن، اتتارىن، يتتەرىن، قارۋلارىن ماقتادى.
ەكەۋى دە تاقيالارىن قولىنا ۇستاپ، سويلەپ وتىر. ەندى تاقيا ماقتاۋ سايىسى باستالعانداي:
- مەنىڭ تاقيام ادەمى، دەدى - جاپار.
- قالاي ادەمى؟ سەنىڭ تاقياڭ وڭىپ بارادى دەپ قارسىلاستى ساپار.
- كۇن كوزى جەپ اعارعانى راس، ءبىراق ءتۇسى تاۋدىڭ تاسى سەكىلدى دەپ اقتالدى، جاپار.
تاۋدىڭ تاسى دەگەن تەڭەۋگە ويلانىپ قالعان ساپار، لەزدە ءسوز تاپتى دا:
- قارا، كۇنشالعاننىڭ باسى مەنىڭ تاقياما ۇقسايدى دەپ، اتىپ تۇرىپ تاقياسىن كوككە لاقتىرىپ قاعىپ الدى.
جاپار كۇنشالعاننىڭ باسىنا قاراپ تۇرىپ قالدى...
بۇلار ءۇشىن الەم دە، دۇنيە دە وسى تۋعان اۋىلى - كۇنشالعان. ۇلاندار تۋعان جەرىنە تامىر بايلاپ ءوسىپ كەلەدى. تامىرلانسىن! تامىرى مىقتى، تەرەڭ اعاش قانا كوكتەپ، بايتەرەككە اينالماي ما؟
بۇگىن كۇن بۇلتتى، تىمىرسىق ەدى. كۇنشالعاننىڭ بيىك باستارىنا شوككەن بۇلتتار سەيىلمەي قوناقتاپ جاتىپ الدى. "باسىنان بيىك تاۋدىڭ مۇنار كەتپەس" دەگەن وسى. كۇنشالعان الاسا بولسا، باسىنا اقيىق بۇركىت ۇيا سالماس ەدى، بۋرا بۇلتتار قوناقتاماس ەدى. بيىككە - قىران دا، بۇلت تا، ءسوز دە ءۇيىر. تاكاپپار تاۋ ەشتەڭەنى ەلەمەي ماڭعاز تۇر. الاسارمايدى. الاسارماسىن! ەگەر كۇنشالعان الاسا بولسا، بۇعى، مارال، ارقار، قۇلجا، تاۋەشكى مەكەن ەتپەس ەدى.
ەكى بالا قىمىزعا ءبورتىپ اڭگىمە شەرتىپ وتىرعاندا، قوزىلار قويجۋالى بەلەڭگە شىعىپ كەتىپتى. بەلدىڭ ار جاعى قالىڭ ورمان. ورمانعا ۋاق مال ءبىر كىرسە، تابۋ دا، ورماننان ايداپ شىعۋ دا قيىن. سول ورماندا قوڭىر ايۋ مەكەندەيدى. بالالارعا قورقىنىش تا سول. تاۋ ەتەگىندەگى تايلارىنا مىنگەن ساپار مەن جاپار قوزىلارعا قاراي تۇرا جارىستى. كۇرەڭ قاسقا تاي مىنگەن جاپاردى قاراگەر تايلى ساپار قۋىپ جەتتى. ەكى تاي قاتارلاسىپ قىراتقا شاۋىپ شىقتى. قوزىلاردى كەرى قايتاردى. بۇل تاۋدىڭ ەكىنشى اڭعارى ەدى. مىنە، قىزىق! تاۋدىڭ ەكىنشى اڭعارىندا ۇلكەن قارا تاستىڭ ۇستىندە سىلەيىپ جالعىز ءبىر اڭ تۇر. ەكى بالا اڭتارىلىپ قالدى. نە ەكەنىن الىستان اجىراتا المادى. ۇرەي دە بار. قاسقىر ما دەگەن. تىلگە ءبىرىنشى جاپار كەلدى.
- ايۋ؟
- قايداعى...
- قاسقىر؟
- جوق...
قاسقىردا ءمۇيىز بولمايدى.
- ەندەشە، ارقار،-دەدى ساپار.
- جوق، بۇعى؟
- ءجۇر، جاقىنداپ بارايىق!
- ايۋ بولسا قايتەمىز؟
- تايىمىز جۇيرىك، ايۋعا دا، قاسقىرعا دا جەتكىزبەيدى،- دەپ ءبوستى جاپار.
ەكەۋى اياڭداپ اقىرىن جاقىنداپ ەدى، اڭ ءبىر قارادى دا قويدى. ءتىپتى ۇرىككەن دە، ۇرەيلەنگەن دە جوق. اڭ ۇرىكپەگەننەن كەيىن قوزىشى ەكى بالا ۇرەيلەنىپ قالدى. تاعى دا جاقىنداۋعا داتتەرى جەتپەدى. ەكەۋى قىسقا اڭگىمەلەستى. اقىرى بۇل وقيعانى ۇيلەرىنە ايتۋعا كەلىسىپ، تايلارىنا قامشى ۇرىپ اۋىلعا تۇرا شاپتى...
قۇنىپەرەم، ساتىر-سۇتىر ۇيگە شاۋىپ كەلە جاتقان ەكى ۇلدى ورەگە قۇرت جايىپ جۇرگەن اجەسى بايان قارسى الدى. تايدان سەكىرىپ تۇسكەن ەكەۋ اجەسىنە تۇرا جۇگىردى.
- اجە، ءبىز ايۋ كوردىك...
- جوق، قاسقىر سەكىلدى؟..
- قاسقىر ەمەس، ارقار، نە بۇعى؟
ەستەرى شىققان ەكى نەمەرەسىن اجەسى ازەر توقتاتتى. توقتاتتى دا:
- اۋىلعا جاقىنداعاندا ورىس قۇساپ نەگە شاباسىڭدار، بۇل جامان ىرىم، كەلەر جولى قايتالاماڭدار،- دەپ ەسكەرتتى. سوسىن نەمەرەلەرىنىڭ قىلىعىنا كۇلىپ، كەكىلدەرىنەن سيپاپ، شالاپ قۇيىپ بەردى. شالاپتى اسىعىس جۇتقان ەكەۋىنىڭ اپتىقتارى باسىلماي كورگەن اڭدارىنىڭ نە ەكەنىن بىلمەي ءالى داۋلاسىپ وتىر. سىرتتان ۇيگە ەگىز ۇلدىڭ اناسى ءۇمىت كىردى. ساپار مەن جاپار جامىراپ انالارىنا بولعان وقيعانى ايتىپ بەردى. ۇيدە ەر ادام جوق ەدى. كۇللى اۋىل ازاماتتارى اۋدان ورتالىعىندا وتەتىن بوگەنباي باتىردىڭ 330 جىلدىق اس بەرۋ تويىنا كەتكەن. جۇيرىك ات باپتايتىن اكەلەرى دە سوندا.
ءۇمىت – اقشا ءجۇزدى، شىرايلى، قىر مۇرىندى، يىقتى، ءوڭدى جان. ايەل دەمەسەڭ، اناۋ-مىناۋ ەركەگىڭنەن مىقتى، قارۋلى. ونىڭ اتقۇمارلىعى، اساۋ ۇيرەتكەنى، ەرجۇرەكتىلىگى اڭىز بۇل ەلدە. اتاقتى جىلقىشى تالعاتتىڭ قىزى. قۇرىق ۇستاپ، اساۋ بۇعاۋلاپ، ارقان تاستايدى. ەگىز ۇلى ساپار مەن جاپاردىڭ اڭگىمەسىنە اناسى ەلەڭدەپ قالدى. سونى بايقاعان ەكى ۇلى "قاپ، اكەمنىڭ ۇيدە بولماعانىن قاراشى!" دەپ ساندارىن سوعىپ وتىر. ءۇمىت ەنەسىنە قارادى. كەلىنىنىڭ جانارى جايناپ تۇر ەكەن. سۇڭعىلا ەنە بەتىن قاققىسى كەلمەدى.
- بارىپ، كورىپ كەلىڭدەر، اينالايىن،- دەپ، تىسقا شىعىپ كەتتى.
...ءتۇنى بويى جاۋعان اق جاۋىن تولاستادى. تاڭ بوزاردى. كۇنشالعاننىڭ جاقپال-جاقپال تاستارىنا تىعىلىپ تۇرعان تاۋەشكىلەرگە جان ءبىتتى. ءدۇر-دۇر سىلكىنە باستادى. تاۋتەكەلەر ماڭعاز بيىكتەن قارايدى. بورتە لاقتار ەنەلەرىن ءتۇرتىپ ەمىپ جاتىر. ەشكىلەر دە ءوز زاڭدارى بار، تابيعات زاڭدىلىعىن بۇزۋعا ەشكىمنىڭ دە قۇقى جوق. كىم بۇزسا، سول قاتاڭ جازالانادى. تابيعاتتا ءبارى دە بابا عۇرپىنا باعىنادى. ەگىز لاق ەرتكەن بورتە ەشكى سەكىرىپ تاۋدان ىلديعا تۇسە باستادى. قالعاندارى ءۇنسىز ىلەستى. تەك تاۋتەكەلەر عانا ارتتا كەلەدى. جاڭبىردان شيرىعىپ قالعان ەشكىلەر تاس بۇلاقتى كەسىپ بىردەن جۋساندى بەلگە تارتتى. بورتە ەشكى باستاپ، ور تەكەلەر باقىلاپ، تاۋەشكىلەر وتە ساق كەلەدى. شوق ورماننىڭ جانىن قيىپ وتە بەرگەنى سول ەدى، بۇعىپ جاتقان سىلەۋسىن الدا اسىر ساپ كەلە جاتقان ەگىز لاققا تاپ قويدى. ورتەكە پىسقىرىپ، تاۋەشكىلەر ءدۇر ەتتى. بورتە لاقتار دا بارىن سالدى. سىلەكەيى شۇبىرعان سىلەۋسىن دە قالار ەمەس. ءبارىن باقىلاپ كەلە جاتقان ورتەكە ەرلىككە باردى. بورتە لاقتى تاقىمداپ قۋىپ جەتىپ قالعان سىلەۋسىندى بۇيىرلەپ كەپ ارتقى جامباستان ءبىر ءسۇزدى. ور تەكەنىڭ وقىس ارەكەتىن باقىلاپ ۇلگەرگەن سىلەۋسىن دە شاپشاڭ قيمىلداپ، ارتقى سانىنان قاۋىپ قالدى. جەتكەن تەكە سىلەۋسىننىڭ اۋزىنان وڭاي قۇتىلدى. ەشكىلەر دە، بورتە لاق تا كۇنشالعاننىڭ تاسىنا ورمەلەپ، بيىگىنە شىعىپ ۇلگەردى. سىلەۋسىن، سىلەكەيى شۇبىرىپ، جەمسىز قالدى. ەرلىكە بارعان ور تەكەنىڭ سىلەۋسىن تىستەگەن جاراسى كۇننەن-كۇنگە اسقىنا بەردى...
ەردىڭ استىنا ورمەلى قايىس ارقان وراپ، كەرتوبەلگە ءمىنىپ، قاسىنا ەكى ۇلىن ەرتىپ، ءۇمىت كەلگەندە ەكى بالاسى كورگەن اڭ ورنىنان ءالى قوزعالماپتى. ءۇمىت بىردەن تانىدى. جەتكەن تاۋتەكە تاستا قالشيىپ دارا تۇر. جارالى-اۋ، جانۋار. ول ەكى ۇلىنا تاۋ جاقتان بارىپ، تەكەنى ىلديعا قاراي ۇركىتۋدى تاپسىردى. ءوزى اتتان ءتۇسىپ، قايىس ارقاندى قولىنا الىپ شالما قۇردى. اتتىڭ ايىلىن دۇرىستاپ تارتتى. ەگەر تاۋتەكە ءساتىن سالسا، ويعا قاشۋى كەرەك. تايلارىن تاۋدىڭ ەتەگىنە قالدىرعان ساپار مەن جاپار سىبىرلاپ سويلەپ، باسپالاپ باسىپ، تاۋتەكەنىڭ ارتىنان بارىپ ۇركىتتى. تەكە ودىرايىپ ءبىر قارادى دا، پىسقىرىپ تۇرا قاشتى. ءۇمىت كەر توبەلگە قامشى باستى. جارالى بولسا دا، تەكە جۇيرىك ەكەن. قۇلاعىنىڭ تۇبىنەن تەر شىعا كەرتوبەل كوسىلدى. ءۇمىت تەكەنى قۋىپ جەتتى. قۋىپ جەتتى دە، ارقاندى ءيىرىپ لاقتىرىپ كەپ قالدى. ارقان تەكەنىڭ مۇيىزىمەن ءبىر اياعىن وراپ ءتۇستى. ءۇمىت تاقىمعا باسا قويدى. كەرتوبەل سەندەلىپ كەتتى. تەكە وماقاسىپ قۇلادى. تايلارىنا مىنگەن ساپار مەن جاپار دا شاۋىپ جەتتى. ەكى ەزۋلەرى ەكى قۇلاعىندا، انالارىن قۇشاقتاپ ءماز. ءۇمىت تەكەنىڭ جاراسىن بىردەن كوردى. ۇشەۋى تاۋتەكەنىڭ موينىنا ارقاندى كۇرمەپ بايلاپ، اۋىلعا الىپ كەلدى.
ءۇمىت پەن ەكى ۇلىنىڭ ەرلىگى بۇكىل ەلگە جايىلىپ كەتتى. دۋ-دۋ، گۋ-گۋ اڭگىمە. اڭگىمە ەمەس، اڭىز. انا ارقانمەن ۇستاعان ءتىرى تاۋتەكەنى كەلىپ كورۋشىلەر، تەلەارناعا تۇسىرۋشىلەر، جۋرناليستەر قاپتادى. تاۋتەكەنى ءۇمىت قوس ۇلىمەن بىرگە ايالاپ كۇتتى. جاراسىنا قۋ سۇيەك قىزدىرىپ باستى. جاراسى جازىلعانمەن تاۋتەكە قولعا ۇيرەنبەدى. مالعا قوسىلمادى. قويداعى ەڭ ۇلكەن سۇر سەركەنى ءبىر ءسۇزىپ، تالدىرىپ تاستادى. كۇن ساناپ جۇدەپ، كۇنشالعان تاۋىنا قاراي بەردى. تۇزدە ەركىن وسكەن قوڭىر اڭدى، قوراعا قاماپ ۇستاۋعا بولمايتىنىن بىلگەن انا ەگىز ۇلىن قاسىنا الىپ، تاۋتەكەنى جەتەلەپ كۇنشالعان تاۋىنا كەلدى. اق شۇبەرەككە وشپەستەي بوپ جازىلعان "ەركىندىك جاساسىن!" دەگەن جازۋدى ورتەكەنىڭ مۇيىزىنە مىقتاپ بايلادى. جاپار مەن ساپار ورتەكەنى سيپاپ ەدى، تەكە دە بۇلارعا ەركەلەپ باسىن سۇيەپ قاسىندى. ءۇمىت تەكەنىڭ موينىنداعى بايلانعان ارقاندى شەشتى دە، قوس ۇلىنا قاراپ بىلاي دەدى:
- قىران بۇركىت قارتايسا زەڭگىر كوككە ۇشىپ شىعادى دا، قاناتىن قومداپ، بار ەكپىنىمەن زۋلاپ كەپ، ءوزىن-وزى تاسقا سوعىپ ولتىرەدى.
-نەگە،- دەدى جارىسىپ جاپار مەن ساپار؟
-قىراندار، قارعا سەكىلدى تىشقان اۋلاپ كۇن كەشپەيدى، -دەدى ءۇمىت.
-ال، تاۋتەكەلەر قارتايسا قايتەدى دەپ سۇرادى ەگىزدەر؟
-تاۋتەكەلەردىڭ دە تاعدىرى قىراندارمەن ۇقساس. قارتايعان تەكەلەر بيىك قۇزعا شىعادى دا، قۇزدان ءوزىن لاقتىرىپ مەرت بولادى. قارتايىپ، يت پەن قۇسقا جەم بولۋدان ارلانسا كەرەك!.. نەتكەن تەكتىلىك! اڭ مەن قۇستا بۇركىت پەن تاۋتەكەدەي تەكتى، باتىرى جوق شىعار. بىرەۋى كوك اسپاننىڭ ەركەسى، بىرەۋى بيىك تاۋ مەن قۇزدىڭ سەركەسى. تۋعان جەردىڭ كوركى، كۇنشالعاننىڭ كيەسى بولعان جانۋارىم، بار ەندى دەپ، تەبىرەنىپ سويلەپ ءۇمىت ور تەكەنىڭ ارقاسىنان سيپادى. ارقاننان بوساعان تاۋتەكە اقىرىن باسىپ كۇنشالعاننىڭ بيىگىنە ورمەلەپ بارا جاتتى. انالارىنىڭ تەبىرەنىسكە تولى ءسوزى ساپار مەن جاپاردى قاتتى تولقىتتى. ەكەۋى ەندى عانا اڭ مەن قۇستىڭ سىرىنا قانىعا باستاعانداي.
قىران مەن تاۋتەكەنىڭ ەرلىگىنە سۇيسىنگەن قوس ۇلان «بىزدە ەلدى قورعايتىن باتىر بولامىز!» دەپ ىشتەي وز-وزدەرىنە سەرت بەردى.
ەگىز ۇلىن ەكى قولتىعىنا قىسىپ، باۋىرىنا باسقان انا تاۋدىڭ ەتەگىندە قول بۇلعاپ تۇردى...
... بەكنۇر شىعارماسىن وقىپ بولعاندا، تەبىرەنىپ تىڭداپ وتىرعان مەرۋەرت اپاي جىلاپ جىبەردى. مەيىرلەنە كەپ ارقاسىنان قاعىپ: "مىنە، ازامات، جارايسىڭ!" دەدى.
بالالار ۇزاق قول سوقتى...
ەربول بەيىلحان
پىكىر قالدىرۋ