وزگەرگەن الىپبيگە جاڭعىرعان ەملە كەرەك

ءارىپ - دىبىستىڭ قالىبى. جازۋ - تىلدىك قالىپتى ساقتاۋشى نەگىز. ءارىپ جازۋى ارقىلى تاريحي تانىم ساقتالادى. ەلباسىنىڭ باعدارلامالىق ماقالاسىندا ايتىلعانداي، رۋحاني جاڭعىرۋداعى باستى شارت – ۇلتتىق كودتى ساقتاي ءبىلۋ. قازاقتىڭ ءلاتىنالىپبيلى (لاتىننەگىزدى ەمەس) ەملەسىن قابىلداۋدا ۇلتتىڭ سويلەۋ ۇلگىسىنە نەگىزدەي وتىرىپ، احمەت بايتۇرسىن ۇلى باستاعان الاش قايراتكەرلەرى زەرتتەۋلەرىندەگى تەوريالىق قيسىندار مەن قاعيدالاردى تولىق مەڭگەرىپ الىپ، سونى جۇيەلى تۇردە بۇگىنگى جازۋعا ەنگىزۋ لازىم.  

ە. ومار ۇلى: «قازاقشا جازۋ جەڭىل بولۋ ءۇشىن دە، دۇرىس بولۋ ءۇشىن دە، – دىبىس جۇيەسىنشە بولۋى كەرەك. ءبىزدىڭ ۇستاعان نەگىزگى جولىمىز دىبىس جۇيەسى بولۋعا ءتيىس»، – دەگەن پىكىر ايتادى. كەڭەستىك ساياساتتىڭ نەگىزگى تۇجىرىمدارى بويىنشا جاسالعان، قوعامدىق ساناعا تىلدىك بىرلىكتەر مەن ولاردىڭ جازىلۋى ارقىلى ابدەن ءسىڭىپ قالعان، كوزىمىز ۇيرەنىپ، قولىمىز جازۋعا يكەمدەلىپ، داعدىلانعان ەملەلەر مەن ەرەجەلەردەن وسى رەفورمانىڭ نەگىزىندە تولىقتاي باس تارتىپ، ءوز «كوشىمىزدى» تۇزەۋ مۇمكىندىگى تۇر الدا. وزگەرگەن الىپبيگە جاڭعىرعان ەملە كەرەك. سوندا عانا ءالىپبيدىڭ وزگەرۋى رەفورمالىق دەڭگەيگە جەتپەك. 

بۇگىنگى جاس بۋىندى ۇلتتىق كود نەگىزىندە تاربيەلەپ، قازاقى بولمىستى تانىمدىق دەڭگەيدە بويىنا سىڭىرەمىز دەسەك، جازۋ ۇلگىمىزدىڭ ءون بويىندا سول كود ساقتالۋى ءتيىس. ال ونىڭ نەگىزى – الاش قايراتكەرلەرى ەڭبەكتەرىندە مولدىرەپ تۇنىپ تۇر.  

قازاق ەملەسى قاي پرينسيپكە نەگىزدەلەدى؟

ەملەنىڭ سوڭعى رەداكسيالانعان نۇسقاسىندا «ەرەجەنىڭ نەگىزگى ۇستانىمى ءۇشىن فونەماتيكالىق پرينسيپ باسشىلىققا الىنادى. سونىمەن قاتار قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قۇرامىنداعى كونە جانە كىرمە تىلدىك قاباتتاردىڭ كەيبىر تۇرلەرىنىڭ ەملەسىنە قاتىستى ءداستۇرلى جانە فونەتيكالىق پرينسيپتەر قولدانىلدى» - دەپ جازىلعان [1]. ەملە-ەرەجەنىڭ وڭ جاسالۋى ءۇشىن، باستى پرينسيپتەردى بەلگىلەۋدىڭ جانە ونى ەملەدە ناقتى جانە تولىق ۇستانۋدىڭ ماڭىزى ەرەكشە.

قازاق ءتىلىنىڭ ەملە-ەرەجەسىندە مورفولوگيالىق ءپرينسيپتى باستى پرينسيپ رەتىندە ۇسىنۋىمىزدىڭ وزىندىك سەبەبى بار. بۇل انا ءتىلىمىزدىڭ ءتول تابيعاتىنان شىعادى. الەم تىلدەرىنىڭ قاي-قايسىمەن سالىستىرساڭىز دا، تۇركى تىلدەرىنىڭ ءبىر بۇتاعى رەتىندە قازاق ءتىلى جالعامالى ءتىل بولعاندىقتان، بۇگىنگە دەيىن كونەدەن كەلە جاتقان تۇبىرلەردى تۇلعالىق، ماعىنالىق جانە ۇعىمدىق جاعىنان ساقتاعان ەڭ كونە تىلدەردىڭ ءبىرى. قازاق تىلىندەگى ءبىر بۋىندى تۇبىرلەر - كۇنى بۇگىنگە دەيىن وزگەرىسسىز تاريحي قالپىن ساقتاپ، تاريحي كودتى جادىمىزدا جاڭعىرتىپ وتىرعان جالعىز تاريحي جادىگەر. ەجەلدەن كەلە جاتقان تۇبىرلەردىڭ سيپاتىن وزگەرتۋگە بولمايدى.  

فونەماتيكالىق ءپرينسيپتى نەگىزگە الاتىن جازۋ ۇلگىسى وسى تاريحي تەكتى تۇبىرلەردىڭ ساقتالىپ جازىلۋىنا باستى ءقاۋىپ اكەلەدى. جازۋ ەملەسى بەكىپ، وسى پرينسيپتەر نەگىزگى قيسىن رەتىندە الىنسا، قازاق تىلىندەگى مىزعىماي كەلە جاتقان تۇبىرلەردىڭ تاريحي سيپاتىنا وزگەرىس ەنۋى ىقتيمال. قازىرگى فونەماتيكالىق ءپرينسيپتى ۇسىنىپ وتىرعان عالىمداردىڭ نەگىزگى سۇيەنىپ وتىرعانى تىلىمىزدەگى مورفونولوگيالىق قۇبىلىستان باسقا تۇك ەمەس. مۇنداي مورفونولوگيالىق قۇبىلىستاردىڭ سيپاتى پروفەسسور ا. ايعابىل ۇلى زەرتتەۋلەرىندە ناقتى قاراستىرىلعانداي، كوبىنەسە دىبىستار تىركەسىمى، ءسوز، ءسوز فورمالارىنىڭ بۋىن جىگىندە ايتىلىمدا كورىنىس تابادى [3]. پروفەسسور ءا.جۇنىسبەك قازاق تىلىندەگى فونولوگيالىق قىزمەتتى بۋىن اتقاراتىنىن دالەلدەپ، فونەما تەرمينىنىڭ ورنىنا سينگارمەما تەرمينىن ۇسىنعانىن كوزى قاراقتى عىلىمي قاۋىم بىلەدى [4] . ءا. جۇنىسبەكوۆتىڭ پىكىرىنشە، جالپى تۇركى تىلدەرىندە فونەما ۇعىمى بولۋى مۇمكىن ەمەس. وسى پىكىردى تولىق قولداعان ا.ايعابىل ۇلى «قازاق ءتىلى مورفونولوگياسى جانە لەكسيكولوگياسى» اتتى زەرتتەۋىندە كەزىندە ءبىراز عالىمدار فونەما مەن دىبىس تەرميندەرىن سينونيم رەتىندە پايدالانىپ كەلگەنىن، ءا. جۇنىسبەك زەرتتەۋلەرىنەن كەيىن فونەما تەرمينىن قازاق تىلىنە قولدانۋعا بولمايتىنىن اشىق جازعان [3. 210-211].  

ولاي بولسا، قازىرگى جاڭعىرۋ زامانى كەلگەندە، قازاق تىلىنە ەش قاتىسى جوق فونەما تەرىم ءسوزىن قايتا قولدانۋ لايىقسىز. 

ءبىز جەكە عالىمنىڭ زەرتتەۋلەرىنە، ولاردىڭ وزىندىك عىلىمي كوزقاراستارىنا داۋ ايتقىمىز كەلمەيدى. ال ءالىپبي مەن ونىڭ ەملە-ەرەجەلەرى جالپى قازاق ۇلتىنىڭ جازۋىنا، دەمەك، ۇلتتىڭ مادەني دامۋىنا، رۋحاني بولمىسىنا، رۋحاني جاڭعىرۋىنا قاتىستى بولعاندىقتان، كەڭەستىك كەزەڭدەگى «شاتاسۋدان» ساقتانىپ، اقىمەت بايتۇرسىن ۇلى سالعان توتە جولمەن ءوز اۋەنىمىزدى، اۋەزىمىزدى قايتا تابۋدى ويلاۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىز.

سينگارمونيزم زاڭى - قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ نەگىزىنە اينالۋى ءتيىس

جاڭا ءالىپبي نەگىزىندەگى قازاق ءتىلى ەملەسىنىڭ (ەرەجە) سوڭعى نۇسقاسىندا «ەرەجەدە الدىمەن ۇلتتىق ءتىلدىڭ جازۋ-سىزۋمەن بايلانىستى: ءتىلدىڭ جالعامالىلىعى؛ ءتىلدىڭ ىقشامدالۋى؛ ءتىل دىبىستارىنىڭ ۇندەستىگى؛داۋىسسىزداردىڭ بىر-بىرىمەن ۇيلەسىمدىلىگى ت.ب. نەگىزگى زاڭدىلىقتارى مەن ەرەكشەلىكتەرى ەسكەرىلدى» - دەپ جازىلعان (1).

ءتىلدىڭ جالعامالىلىعى – تىلدىك تيپكە جاتادى، بۇل ىقشامدالۋ قۇبىلىسىمەن نەمەسە  ءتىل دىبىستارىنىڭ ۇندەستىگى سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ ىشكى زاڭدىلىقتارىن انىقتايتىن قاعيدالارمەن ءبىر پاراديگما قۇراي المايتىن ءار شەڭبەردەگى، ءار دەڭگەيدەگى تۇسىنىكتەر.

قازاق ءتىلى ەرەجەسى سينگارمونيزم زاڭدىلىعى نەگىزىندە ايقىندالادى. بۇل دۇرىس. باسقا دا تۇركى تىلدەرى سياقتى قازاق ءتىلىنىڭ باستى قاسيەتى - وسى.

ال تىلدەگى ىقشامدالۋ قۇبىلىسى قازىرگى تىلدىك ۇدەرىستە ەملەگە باستى قاعيدا بولا المايدى. نەگە؟ ويتكەنى ىقشامدالۋ قۇبىلىسى – كەز كەلگەن ءتىلدىڭ ەۆوليۋسيالىق دامۋىنىڭ جەمىسى، ول ۇزاق ۋاقىت اۋماعىندا بىرتە-بىرتە ورىندالاتىن پروسەسس. تىلدىك ەكونوميا پروسەسىمەن بايلانىستى قاراستىرىلاتىن ىقشامدالۋ ۇدەرىسى ءتىلدىڭ بارلىق دەڭگەيلەرىندە كەزدەسەدى: فونەتيكالىق ىقشامدالۋ؛ مورفولوگيالىق ىقشامدالۋ؛ سينتاكسيستىك ىقشامدالۋ.

ماسەلەن: بارعانمىن – بارعاممىن – فونەتيكالىق وزگەرىس، بارعاممىن-بارعامىن - مورفونولوگيالىق قۇبىلىس. دەمەك، م دىبىسى كەيىندى ىقپال جولىمەن ن دىبىسىن ەرىندىك م-گە اينالدىرۋى فونەتيكالىق الماسۋ بولسا، ەكى ءم-نىڭ بىرەۋىنىڭ ءتۇسۋى – دەگەميناسيا قۇبىلىسى.  

مورفونولوگيالىق قۇبىلىستىڭ ناتيجەسىندە فونەتيكالىق دىبىس الماسۋ پايدا بولۋى دا مۇمكىن. مىسالى: وسى جاق – وس(ى) جاق – وسجاق – وششاق بولىپ وزگەرگەندە العاشقى وزگەرىس ى دىبىسىنىڭ ءتۇسۋى (وسجاق) مورفونولوگيالىق وزگەرىس بولسا، سج- نىڭ توعىسپالى ىقپالعا ۇشىراپ، وششاق بولۋى فونەتيكالىق وزگەرىسكە جاتادى.

ءدال وسى ۇلگىمەن وسى جولى – وششولى، وسى جەر - وششەر سياقتى سوزدەردى كەلتىرۋگە بولادى. سونداي-اق، ى دىبىسىنىڭ تۇسۋىمەن فونەتيكالىق الماسۋ پايدا بولاتىن انانى قارا – انان(ى) قارا – اناڭعارا، مىنانى قارا – مىنان(ى) قارا – مىناڭعارا سياقتى قۇبىلىستاردى دا اتاۋعا بولادى.  سونداي-اق، ايتىپ جىبەر – ايتىجبەر،وقىپ جىبەر- وقىجبەر،قاراپ جىبەر – قاراجبەر ت.ب. بولىپ اۋىزەكى سويلەۋ تىلىندە ىقشامدالىپ ايتىلادى.

نەمەسە ىقشامدالۋ قۇبىلىسىنا سالساق، بار ما ەكەن  - بارمەكەن، كەلە مە ەكەن – كەلەمەكەن بولىپ جازىلۋعا ءتيىس بولار ەدى. بايقاپ وتىرعانىمىزداي، ىقشامدالۋ قۇبىلىسى  جازۋ ەملەسىنىڭ باستى قاعيداسى بولا المايدى.

ىقشامداۋدىڭ قايدا بارىپ سوقتىرارى بىزگە بەيمالىم. دەي تۇرعانمەن، كەيىنگى شىققان ەڭبەكتەردە مىناداي دەرەكتەردى كەزدەستىرىپ، «تاڭ قالماسقا» لاج قالمايدى. قولىمىزعا وسى جاڭا ەملەنىڭ نەگىزىندە جازىلعان «جاڭا ەملە. وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرال» كەلىپ ءتۇستى. نۇر-سۇلتان قالاسىنان 2019 جىلى جارىق كورگەن [5]. وقۋ-ادىستەمەلىك قۇرال ارقىلى ءلاتىنالىپبيلى قازاق جازۋى مۇعالىمدەرگە، وقىتۋشىلارعا ۇيرەتىلىپ جاتىر. مۇندا «تۇركى ءسوزىنىڭ قۇرىلىمى: پرەفيكس+ءتۇبىر+اففيكس = قازاق ءسوزى» دەپ جازىلىپتى. ارينە، «ءسوزالدى قوسىمشالارىنىڭ» (تەرىم ءسوز اۆتوردىكى) ءبارى كىرمە بولىپ كەلەتىنى جازىلعان. ويتكەنى اۆتورلار كەلتىرىپ وتىرعان بۇل قۇرىلىم تۇركى سوزدەرىنە مۇلدە ءتان ەمەس، فلەكتيۆتى تىلدەرگە ءتان قۇبىلىس. سوندا اۆتورلاردىڭ «تۇركى ءسوزىنىڭ قۇرىلىمى: پرەفيكس+ءتۇبىر+اففيكس = قازاق ءسوزى»» دەپ گرامماتيكالىق قۇرىلىمدى وزگەرتە وقىتۋىن بىلمەستىك دەيمىز بە، نە دەيمىز؟

سونىمەن، تىلدەگى ىقشامدالۋ قۇبىلىسى جاڭا ەملەنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىعى بولا المايدى. ەملەنىڭ نەگىزگى زاڭدىلىعى - سينگارمونيزم بولۋى ءتيىس.

دىبىس تىركەسى مەن بۋىننىڭ ايىرماسى بار

قازىرگى ۇسىنىلعان ەملەدە داۋىسسىز ي، ۋ دىبىسى مەن داۋىستى ۇ، ءۇ، ى، ءى دىبىستارىنىڭ قاتار كەلۋى ەكى ءتۇرلى تەرىم سوزبەن بەلگىلەنگەن: «دىبىس تىركەسى» (كىيىم، ءبىي)، «قوسار ارىپتەر» (سىي، تىي):   

مۇنداعى دىبىس تىركەسى دەگەن نە؟ عالىمداردىڭ پايىمداۋىنشا، دىبىس تىركەسى بولۋ ءۇشىن ولاردىڭ اراسىندا ارتيكۋلياسيالىق بايلانىس بولۋى شارت. كەز كەلگەن ءتىل بىلىمىندەگى (دەمەك، جالپى ءتىل ءبىلىمى تەورياسىندا دا!) تەورياعا سۇيەنەر بولساق، «دىبىس تىركەسى» تەرىم ءسوزى، ادەتتە، قاتار تۇرعان ەكى داۋىستى نەمەسە ەكى داۋىسسىز دىبىستارعا قاتىستى انىقتالادى. ال داۋىستى جانە داۋىسسىز دىبىستار باستاۋىش سىنىپتاردان باستاپ ۇيرەتىلەتىندەي، بۋىن رەتىندە تانىلادى.  بىزدىڭشە، بۇل - اكسيوما. ال ەملە جاساۋشىلاردىڭ وزدەرى جازىپ وتىرعانداي، ۇ داۋىستى مەن ۋ داۋىسسىزدى دىبىس تىركەسى رەتىندە تانۋى بۇگىنگى عىلىمنىڭ دامۋىنا سايكەس كەلە قويمايدى. بۇل - بۋىن. دەمەك، ءبىر بۋىندى ءبىر تاڭبامەن بەرۋ الەمدىك گرامماتولوگيا عىلىمىندا كەزدەسپەيتىن «سونىلىق».  

ەملە ءتۇزۋشى قازىرگى عالىمدار بۇگىنگى رۋحاني جاڭعىرعىسى كەلىپ وتىرعان قازاق قوعامىنا «ءسوز جۇيەسىنىڭ زاڭدارىن بۇزاتىن»، «ءتىلدىڭ زاڭىنا كەلتىرىپ شىعارعان ەرەجەلەردىڭ ورنىنا جالعان ەرەجەلەر كىرگىزىپ، بىلىقتىرىپ، سول بىلىقتاردان قۇراستىرىپ جاڭادان دىبىس جۇيەسى، ءسوز جۇيەسىن شىعارىپ» وتىر. كورىپ وتىرىپ ايتپاۋ، ءبىلىپ وتىرىپ جازباۋ، ەرتەڭگى ءتىل دامۋىنا زياندى ەكەنىن ءتۇسىنىپ وتىرىپ كورسەتپەۋ – كۇنا دەپ بىلدىك.

ءتۇيىن

قازىرگى جازۋ ۇلگىسى ق. جۇبانوۆتىڭ جازۋ تەورياسىنا نەگىزدەلگەنى جانە 1967 جىلعى ەرەجەدە ءبىرجولا زاڭداستىرىلعانى بەلگىلى. بۇل ۋاقىتتا احمەت بايتۇرسىن ۇلى، ە. ومار ۇلى، ت. شونان ۇلى، ق. كەمەڭگەر ۇلى ەڭبەكتەرى ءالى قۇرساۋدا ەدى. ءتىلدىڭ نەگىزگى زاڭدىلىقتارى ساياسات قۇربانى ەدى.

قازىرگى رۋحاني جاڭعىرۋ كەزەڭىندە ءبىزدىڭ بەلگىلى عالىمدارىمىز قازاق جازۋىن احمەت بايتۇرسىن ۇلى جاساعان ءتول ەملەگە نەگىزدەپ، وڭ جولعا تۇسسە دەگەن تىلەك بار. 

انار سالقىنباي

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى. فيلولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور.