سارى-ارقانىڭ تورىندە ورنالاسقان قاسيەتتى قارقارالى. ارگى-بەرگى تاريحتا ورنى ەرەكشە بولعان قارقارالى. قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارى مەكەن ەتكەن قارقارالى.

مىنە، وسى قارقارالىدا بوي كوتەرەگەن قۇنانباي قاجى مەشىتى جونىندەگى ويلارىممەن سىزدەرمەن بولىسپەكشىمىن. ماسەلە مىنادا، كازىرگى قارقارالى اۋدانىنىڭ اكىمى ماقسۋتوۆ حالەلدىڭ اۋدان يمامى قۋاتبەكوۆ اسقاردىڭ قولداۋىمەن قۇنانباي قاجى مەشىتىنىڭ جۇمىسىن توقتاتىپ، مۇراجايعا اينالدىرۋ ارەكەتتەرى. ءبىرى جاقسى اتاققا، ءبىرى جاڭا مەشىتكە يە بولامىز دەي ما، انىعىن اللا بىلەدى.

بۇل قايعىلى وقيعا بىلتىردان باستاۋ الادى. وعان ءمان بەرىپ، ونى ەلەگەن ادامدى ءوز باسىم كورمەدىم. كەرىسىنشە قولداۋ كورسەتىپ جۇرگەن حالىقتى عانا كوردىم. ولاردىڭ وسىنداي حالگە ءتۇسۋى قارقارالى تاريحىن مۇلدە بىلمەۋى دەپ بىلەمىن. "قارقارالى جەر جانناتى، قارقارالى ەكىنشى شۆەيساريا، تاريحي مەكەن" سياقتى سوزدەر ايتقاننان باسقا تۇك بىلمەۋى. 

ال ەندى، قارقارالى تاريحىنا قارايتىن بولساق 1824 جىلى قارقارالى وكرۋگ بولىپ اشىلادى. سول زاماننىڭ تاريحناماسىندا قارقارالى رەسەي پاتشالىعىنىڭ قازاق دالاسىنىڭ تورىندە ورنالاسقان ەڭ مىقتى اسكەري بەكىنىسى ەكەنىن بىلەمىز جانە وندا مۇزداي قارۋلانعان، ءار ساتتە قازاقتىڭ قانىن توگۋگە دايار تۇرعان كازاك جازالاۋ جاساعى ورنالاسقانىن بىلەمىز. قازاقتىڭ اجالى ورنالاسقان جەر دەسەدە بولار ەدى. 
1849 جىلى قۇنانباي اعا-سۇلتان بولىپ سايلانادىدا مەشىت قۇرىلىسىنا كىرىسىپ كەتەدى. ەندى، بۇل جەردە بارلىق تاريحتى ايتۋدىڭ قاجەتى جوق، بىلگىسى كەلگەن ادام ونى كىتاپتاندا وقىپ بىلەدى. مەشىت قۇرىلىسى 1851ء-ى جىلى اياقتالعاندا قارقارالىدا نەبارى بىر-ەكى قازاق وتباسى عانا بولادى. دانا قۇنانباي مەشىت اينالاسىنان جەر الدىرىپ، قازاقتىڭ يگى-جاقسىلارىن قارقارالىعا قونىستاندىرعان. بۇل دەرەكتەردىڭ بارلىعى الماتىداعى مەملەكەتتىك مۇراعاتتا ساقتاۋلى. ەندى، وسى دەرەكتەرگە سۇيەنەتىن بولساق قۇنانبايدى قارقارالىنىڭ نەگىزىن سالۋشى دەي الامىز. قارقارالى بۇدان بۇرىن تەك رەسەي يمپەرياسىنىڭ اسكەري بەكىنىسى بولعان، وندا مۇسىلمانداردان تەك ساۋداگەر تاتارلارمەن وزبەكتەردىڭ بىرنەشە وتباسى بولعان. بۇل ازداعان تاريحي دەرەك.

ەندى، كازىرگى جاعىدايدى ايتار بولساق، بىلتىر اۋدان اكىمى قارقارالىعا كىرەبەرىستە جاڭا مەشىت سالدىرماقشى دەگەندى ەستىگەندە وتە قۋاندىق. ءبىراق، قۋانىشىمىز ۇزاققا بارمادى. سەبەبى، مەشىتتىڭ نەگىزىن سالۋ راسىمىندە سويلەگەن اۋدان اكىمى قۇنانباي مەشىتىنىڭ اۋداندىق ستاتۋسىن جاڭا مەشىتكە بەرىپ، قۇنانباي مەشىتىن سوعان قاراستى ەتپەشى ەكەننىن ايتۋىندا بولدى. 

بۇل قالاي بولعانى؟ قۇنانبايدان كەيىنگى بۇل قارقارالىدا ەكىنشى پولكوۆنيك مەنمىن دەپ ءبىرى ەسەرسە، ەكىنشىسى مەن قۇنانبايدان ارتىق مەشىت سالامىن دەپ ءجۇر ما؟

مىنە، وسى ساتتەن اكىمنىڭ جامان نيەتى بىلىنە باستادى. ءبىراز ۋاقىت وتكەننەن سوڭ، قۇرىلىس قارقىندى ءجۇرىپ جاتقاندا اكىم زەينەتكەرلەردى جيناپ، يمامدى شاقىرىپ، قۇنانباي قاجى مەشىتىن مۇراجايعا اينالدىرۋ ماسەلەسىن كوتەرەدى جانە ولار ونى قولدايدى. مەشىتتى جابۋ كەرەك دەگەندەگى ءۋاجى، مەشىت ءوز-وزىن قامتاماسىز ەتە المايدى دەيدى، جارىقپەن جىلۋىن تولەي المايدى دەيدى، سوندىقتان مەملەكەت قاراماعىنا بەرۋ كەرەك ونى بىلاي قور قىلماي دەيدى. بۇل مەشىتكە تۇسكەن ساداقامەن جىلۋىمەن جارىعىن تولەپ تۇرعان تۇگىلى ەكىنشى مەشىت سالساڭ بولاتىن شىعار. ءجا... بۇل اكىم جوعارىداعى تاريحتى بىلمەيدى مە، يمام قۇدايدان قورىقپايدى ما؟ سوۆەت وكىمەتى ورنىققان سوڭ قۇنانباي قاجى مەشىتىن بۇزباقشى بولعاندار مەرتىگىپ ءولدى، مەشىتتەن باسقاعا اينالدىرامىز دەگەندەر دە وڭعان جوق. 

جاقسى. ۋاقىت ءوتتى، جاڭا مەشىت ۋاقىتىلى قولدانىسقا بەرىلمەدى، قۇرىلىسى توقتادى. مەن: "قۇدايعا مىڭ شۇكىر!" دەدىم. ءتۇرلى الىپ-قاشپا اڭگىمەلەر ايتىلىپ ءجۇردى، جەرى زاڭداستىرىلماعان، ەلەكتر تارتىلمايتىن بولدى دەگەندەي، ءبىراق، ونىڭ بارلىعى ماڭىزدى ەمەس ەدى. ماڭىزدىسى قۇرىلىس توقتادى! ءبىراق، بۇل قۋانىشىمدا ۇزاق بولمادى، بيىل قۇرىلىس جانداندى. ە، ءبىراق، بۇلدا تۇك ەمەس ەكەن. تاعىدا اكىم، زەينەتكەرلەر جانە يمامنىڭ قولداۋىمەن مەشىت جانىنا اكەلىپ قۇنانبايدىن ءمۇسىنىن ورناتتى. ارينە، ءبىز قارسى بولدىق. ەگەر اكىم ەلمەن اقىلداسقاندا، مەن مىندەتتى تۇردە ءمۇسىندى اكىمشىلىك الدىنا ورناتۋدى ۇسىنار ەدىم جانە ۇسىندىمدا، ءبىراق، ول قۇلاق اسپادى. كازىر اكىمشىلىك الدىندا بوقتى كوتەرىلىسىن اياۋسىز باسقان كوممۋنارلاردىڭ ۇلكەن مانۋمەتى تۇر.

مەيلى... وندادا ءوز بىلگەنىن قىلدى. ال ەندى، تاقاۋدا قايتادان مەشىتتى مۇراجايعا اينالدىرامىز دەگەن اڭگىمە جاڭعىرىپ شىقتى. يمامعا بارساق: «جوق، مەشىت جابىلمايدى. مەشىت ەندى مەشىت-مۋزەي دەپ اتالادىدا ءبىر بۇرىشىنا تاريحي جادىگەرلەر قويىلادى» دەيدى. سوندا بۇل نە قىلعانى؟ ازان ايتىلماسا، جۇما نامازى وقىلماسا، قىزىقتاعان حالىق ىشىندە شۇبىرىپ جۇرسە نە بولماق؟ قۇدايدى دا، دىندىدە، قۇنانبايدى دا مازاق قىلعانىعوي مىناۋ! 

ءوز باسىم بۇنى دىنگە قارسى ارنايى ارەكەت دەپ بىلەمىن. مەشىت جابىلسا بۇدان تەك قارقارالى ۆاححابيستەرى ۇتادى. ەل ءۇشىن، ءدىن ءۇشىن جانىم پيدا دەپ مەشىت سالعان قۇنانباي، سول مەشىتتەن ناماز وقىپ، دۇعا قىلىپ، ارەكەت ەتكەن ءاليحان بوكەيحان، جاقىپ اقباي ۇلى سياقتى قازاقتىڭ مارقاسقالارىنا پىسقىرىپتا قاراماۋى دەپ بىلەمىن. 

مىنە، وسى كۇنگە دەيىن مەشىتتىڭ جابىلۋىنا ارنالعان ءۇش قادام جاسالدى. ءبىرىنشىسى: جاڭا مەشىت سالىنىپ قۇنانباي قاجى مەشىتىنىڭ ستاتۋسىنا يەلەنۋ، ەكىنشىسى: مەشىت جانىنان قۇنانبايدىڭ ءمۇسىنىن ورناتۋ، ءۇشىنشى: مەشىتتى جارتىلاي مۇراجاي قىلۋ.

وسى ماقالانى جازىپ وتىرعانىمدا مەشىتتە جينالىس بولدى دەگەن حابار جەتتى ماعان. وندا اۋدان اكىمىنىڭ ورىنباسارى الييەۆ سايلاۋ مەشىتكە كەلىپ، جوعارىدان حات كەلدى دەپ ءبىر حاتتتى وقىپ بەرىپتى. ءسويتىپ: "ابايدى اباي قىلعان قۇنانباي، سوندىقتان قۇنانبايدى تانىتۋىمىز كەرەك" دەپ، بۇل پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توكايەۆىڭ ۇسىنىسى دەپتى. كۇلەيىن بە، جىلايىن با؟ پرەزيدەنت مەشىتتىڭ جىلۋىمەن جارىعى تولەنبەي جاتقانىن قايدان بىلەدى؟ بىلگەن كۇنى بارلىعىن رەتتەڭدەر دەمەي مە، الدە مەشىتتى جاۋىپ تاستاڭدار دەي مە؟... 
سونىمەن كىم جەڭەدى؟ الەمدەردىڭ راببىسى بولعان اللا ما الدە اقىلدارىنان اداسقان پەندەلەرى ما؟
كىمنەن قورقامىز؟ اللادان با، اكىمنەن با، يمامنان با؟ جاۋابى بەلگىلىعوي. قازاعىم: "قۇدايدان قورىقپاعاننان قورىق" دەيدى.

اۆتور: تولەۋتاي ەربولات جاقسىلىق ۇلى