ورتالىق ازيانىڭ بۇگىنگى تاڭدا جالپى دۇنيەجۇزىلىك ساياسات شەڭبەرىندە الىپ وتىرعان ماڭىزى كۇننەن كۇنگە ارتىپ كەلە جاتىر. مەن بۇل رەتتە اسىرەسە، ءبىزدىڭ ەلىمىزدىڭ ەرەكشە ءرولىن اتاپ وتكىم كەلەدى. ساليقالى سىرتقى ساياساتىمىزبەن، بەيبىت تە بەرەكەلى بولمىسىمىزبەن بۇكىل جيھانداعى ەلدەردىڭ نازارىنا ىلىكتىك. ورتالىق ازيا ايماعىنىڭ سالماعىن تەك ءبىزدىڭ ەۋروپاداعى ارىپتەستەرىمىز عانا ەمەس، سونىمەن قاتار باسقا جاعرافيالىق كەڭىستىكتەگى ەلدەر دە جاقسى سەزىنەدى.
قازاقستان ەگەمەندىگىن العان كۇننەن باستاپ ءوز ەركىمەن يادرولىق قارۋدان باس تارتقان ەڭ ءبىرىنشى ەل بولىپ تاريحقا ەندى. وتكەن عاسىردىڭ 90-شى جىلدارى بۇكىل الەمدىك قوعامداستىق ءۇشىن اسا كۇردەلى كەزەڭ ەدى. دۇنيە جۇزىندەگى سۋپەردەرجاۆالاردىڭ ءبىرى ىدىراپ، الەم كارتاسىندا وننان استام جاڭا مەملەكەتتەر پايدا بولدى. ەۋروپانى قوسا العاندا، ءىس جۇزىندە تورتكۇل دۇنيەنىڭ بارلىق وڭىرىندە اسكەري-ساياسي جانجالدار سانى ارتا ءتۇستى؛ قارسى تۇرۋشىلىق تەك باتىس پەن شىعىستىڭ اراسىندا عانا ەمەس، سونداي-اق سولتۇستىك پەن وڭتۇستىكتىڭ اراسىندا دا جيىلەپ كەتتى. بۇل جاھاندانۋ ۇدەرىستەرى بارىنشا كۇشەيىپ، بارلىق ەلدەردى بىر-بىرىنە ەكونوميكالىق جانە ساياسي تۇرعىدان تاۋەلدى ەتە تۇسكەن كەزەڭ ەدى. جاھاندانۋ مەملەكەتارالىق شەكارالاردىڭ بىرتىندەپ «ءوشىرىلۋى»، كاپيتالدىڭ، ەڭبەك جانە ينتەللەكتۋالدىق رەسۋرستاردىڭ، اقپاراتتاردىڭ ەركىن قوزعالىسى، ەلدەر اراسىنداعى ساۋدا-ەكونوميكالىق قاتىناستاردىڭ سەرپىندى دامۋى سياقتى فاكتورلارمەن عانا شەكتەلىپ قالمايتىنىن كورسەتتى.
1997 جىلى الماتى دەكلاراسياسىندا ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ جانە سەمەي قالاسىنىڭ يادرولىق قارۋدان تازا ايماق ەكەندىگى تۋرالى العاش رەت كەلىسىمگە قول قويىلدى. مۇنىڭ ءوزى ورتالىق ازيا ەلدەرى ءۇشىن وڭىرلىك جانە حالىقارالىق تۇرلاۋلىلىق پەن قاۋىپسىزدىككە قول جەتكىزۋ جونىندەگى ۇمتىلىستا تاريحي ماڭىزى بار شارا دەپ بىلەمىز. بىزدىڭشە، حالىقارالىق قاۋىمداستىق، سونىڭ ىشىندە يادرولىق قارۋعا يە ەلدەر يادرولىق قارۋدان ەركىن دەپ تابىلعان الەمنىڭ ءار ءتۇرلى تۇكپىرىندە حالىقارالىق ايماقتاردى قۇرۋ پروسەسىن قۋاتتاپ، قولداۋلارى ءتيىس. حالىقارالىق قاۋىمداستىقتىڭ بارلىق مۇشەلەرىنىڭ بۇۇ جارعىسىنىڭ قاعيداتتارى مەن حالىقارالىق قۇقىق نورمالارىنىڭ جالپىعا بىردەي تانىمال ماقساتتارىن بۇلجىتپاي ورىنداۋى بۇگىنگى تاڭداعى مەملەكەتتىك قاۋىپسىزدىكتىڭ كەپىلى بولۋى ءتيىس.
ەۋروپا وداعىنىڭ قابىلداعان جاڭا ستراتەگياسى بار. ول ءبىز مەكەندەپ جاتقان ايماقتىڭ الەمدىك ىقپالداستىقتاعى جاڭاشا ماڭىزىن، وزىندىك ورنىن تيىسىنشە ەسكەرىپ وتىر. بۇل تەك ەنەرگەتيكالىق شيكىزات كوزدەرى عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ترانزيتتىك، ترانسپورتتىق الەۋەت، لاڭكەستىكپەن كۇرەس، قازىرگى جاڭا قاۋىپ-قاتەرلەردىڭ الدىن الۋ سياقتى باسقا دا حالىقارالىق كوكەيكەستى ماسەلەلەردى قامتيدى. سوندىقتان ورتالىق ازياعا وسى كۇنى دۇنيەجۇزىنىڭ ىقىلاسى ايىرىقشا بولىپ تۇر.
قازاق ەلىنىڭ ىشكى جانە سىرتقى ساياساتتارى بەيبىت قالىپقا نەگىزدەلگەن. ءبىز كورشىلەرىمىزدىڭ ساياساتىنا ءوز مۇددەمىزدى تىقپالامايمىز جانە ءوزىمىزدى باسقا بىرەۋدىڭ جەتەگىنە ەرتىپ اكەتۋىنە جول بەرمەيمىز. قازىبەك بيشە ايتقاندا، «قازاق - بەيبىت سۇيگىش، جاي جاتقان ەل، جەرىنىڭ شەتىنە جاۋ تابانى تيمەسىن دەپ نايزاسىنىڭ ۇشىنا ۇكى تاققان ەل». سوناۋ ابىلاي زامانىنان باستاۋ تارتقان، بابالار جۇرگىزگەن سارابدال ساياساتتان ءنار العان ۇستانىمىمىز ءبىر ءسات بولسا دا تۋرا جولدان تايعان ەمەس. ءبىز بۇل جەتىستىككە پىكىرتالاستار مەن كەلىسىمدەر ارقىلى تابان تىرەدىك.
راس، باتىستا دەموكراتيا قاۋىپسىزدىكتىڭ، مەملەكەت وركەندەۋىنىڭ باستى كەپىلى ەكەنىن ءجيى ايتادى. دەموكراتيا، ءسوز جوق، كەز كەلگەن ەل ءۇشىن يگىلىك بولىپ تابىلادى. ۋ.چەرچيل ايتقانداي، «ادامزات ودان وزىق ەشتەڭە ويلاپ تاپقان جوق». بۇگىندە ءسىز ايتىپ وتىرعان باتىستىڭ اكادەميالىق ورتالارى دەموكراتيانى الەمنىڭ كەز كەلگەن بۇرىشىندا ءبىر ساتتە ورناتۋدىڭ مۇمكىن ەمەستىگىن مويىندايدى. ونىڭ دامۋىنىڭ ناقتى، ءتىپتى ءوز زاڭدىلىعى بار دەسە دە بولادى. العاشقى كەزەڭدە – تۇراقتىلىق، سودان كەيىن ءال-اۋقات، سوسىن بارىپ دەموكراتيا تامىر جايادى. ساياسي تۇراقتىلىق پەن ەكونوميكالىق ءال-اۋقات تاريح اۋقىمىنداعى اۋىسپالى قۇبىلىستار – ءبىر كەلەر، ءبىر كەتەر. دەموكراتيا بولسا ءبىر مەزەتتە وزگەرتۋگە باعىنبايتىن قوعامدىق مەنتاليتەتكە جاتاتىن ۇعىم. حالىق ساناسىنان تەرەڭدەپ تامىرىن جايىپ ۇلگىرگەن دەموكراتيانى ءبىر مەزەتتە جوق ەتۋ دە مۇمكىن ەمەس.
ءقازىر الەمدە قازاقستانعا دەگەن قىزىعۋشىلىقتىڭ بار ەكەنىن شەتەلدىك ساياساتكەرلەردىڭ ءار كەزدەرى ايتىلعان پىكىرلەرىنەن بىلەمىز. وسىدان ونشاقتى جىل بۇرىن اقش-تا ەلشى بولعان ديپلومات – ەلشى ەرلان ىدىرىسوۆ الماتىعا كەلگەن ءبىر ساپارىندا امەريكا قۇراما شتاتتارىندا قازاقستان جان-جاقتى زەرتتەلەتىنىن ايتىپ قالدى. ۆيسكونسين ۋنيۆەرسيتەتىننىڭ شىعىس ازيانى زەرتتەۋ ورتالىعىندا قازاق ءتىلى ساباعى وتەتىنىن، وندا قازاق تىلىندەگى ماتەريالدار وقۋ بارىسىندا كەڭىنەن قولداناتىنىن دە ەلشىمەن كەزدەسۋ كەزىندە بىلگەن ەدىك. اريزونا ۋنيۆەرسيتەتىندە قازاقستاندى زەرتتەۋ كۋرسى تۇراقتى تۇردە وتكىزىلەپ، اتاقتى جازۋشىلارىمىز بەن تاريحشىلارىمىزدىڭ ەڭبەكتەرى، ءسالت-داستۇرىمىز، مادەنيەتىمىز امەريكالىق ستۋدەنتتەر نازارىنا ۇسىنىلادى ەكەن. «قازاقستاندى زەرتتەۋ سالاسىنا ۇلكەن ۇلەس قوسقان امەريكالىق عالىمداردىڭ ىشىندە م.ولكوتتى ەرەكشە اتاپ وتەر ەدىم. ول بەلگىلى «قازاقتار» دەگەن كىتاپتىڭ اۆتورى. بۇل ەڭبەكتە قازاقتاردىڭ تاريحى، وزىندىك ەرەكشەلىگى، بولمىسى تۋرالى ءبىلىم جۇيەلەنىپ، باتىس وقىرماندارىنا قىزىقتى دا تارتىمدى تىلدە جازىلعان. جالپى ەلشىلىك ەكى ەلدىڭ زەرتتەۋشىلەرى اراسىنداعى تىكەلەي بايلانىستاردى نىعايتۋعا ۇلكەن ءمان بەرەدى. وسى ورايدا قازاقستان تاراپىنان قازاقستان ستراتەگيالىق زەرتتەۋلەر ينستيتۋتى، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى مەن Carnegie Endowment، ستراتەگيالىق جانە حالىقارالىق زەرتتەۋلەر ورتالىعى سەكىلدى عىلىمي-زەرتتەۋ ورىندارىن اتاپ وتۋگە بولادى» دەگەن ەدى ەلشى جۋرناليستەرمەن كەزدەسكەن كەزدە.
ارينە، وتكەن تاريح قىمبات. تاريح بىزگە وتكەنىمىزدەن ساباق الۋ ءۇشىن كەرەك. قازاق ەلى تاۋەلسىزدىكپەن بىرگە قوعامدىق فورماسيانىڭ وتپەلى كەزەڭىن باستان كەشتى. كسرو قۇرامىنداعى سوسياليستىك جۇيەدەن از عانا ۋاقىت ىشىندە نارىق زاڭىنا ىلەسۋگە تۋرا كەلدى. ءقازىر الەمدە الپاۋىت ەلدەردىڭ ءوزى ءبىزدىڭ ەلدى نارىقتىڭ زاڭدىلىعىنا ەۆوليۋسيالىق دامۋ جولىمەن تۇسكەن ەل دەپ تاني باستادى. بۇل بىزدەن ۇلكەن جاۋاپكەرشىلىكتى تالاپ ەتەدى. سەبەبى ءبىزدىڭ گەوساياسي جاعدايىمىز، قحر نەمەسە رف ءتارىزدى الەمدىك دەرجاۆالارمەن كورشىلەس ورنالاسۋىمىز ءبىز تاڭداپ العان كوپۆەكتورلى ساياسات ەس جيىپ الۋىمىزعا، قوسىمشا تىنىس الۋىمىزعا مۇمكىندىك بەرگەنىن بۇگىن بايقاپ ءجۇرمىز. سەبەبى ءبىز وزگەشە ەلمىز. ءبىزدىڭ گەوساياسي جاعدايىمىز دا الىس-جاقىن كورشىلەرىمىزگە ۇقسامايدى. ءبىز رەسەي نەمەسە قىتايدان كەلگەن داۋىلدان قازاق جەرىن قالقان ەتىپ قورعانىپ وتىرعان وزبەك نەمەسە تۇرىكمەن ەمەسپىز. الەمدىك كارتاداعى ورنىمىز – ءبىزدىڭ تاعدىرىمىز. قازىرگى جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتىمىز – ابىلاي زامانىنان باستالعان سالقىنقاندى ساياساتتىڭ جالعاسى. 1992 جىلى ءبىزدىڭ پرەزيدەنتپەن كەزدەسكەن ءيزرايلدىڭ باسشىسى شيمون پەرەستىڭ «مەن ءسىزدىڭ ورنىڭىزدا بولا قالسام، تاڭەرتەڭ وڭ كوزىمدى اشقانىمدا – قىتايدى، سول كوزىمدى اشقانىمدا – رەسەيدى كورەر ەدىم. سوندا مەن: «ءيا، قۇداي، بۇل ماعان نە قىلعانىڭ؟» – دەپ زار سالار ەدىم» دەگەن ازىلىندە استارلى اقيقات بار.
ەكونوميكالىق ماسەلەلەرىنىڭ كۇردەلىلىگى مەن ماڭىزدىلىعى سىرتقى ساياسي بايلانىستاردى از عانا ۋاقىت ىشىندە جۇيەلەندىرۋىمىزدى تالاپ ەتتى. ءبىرىنشى كەزەكتە مەملەكەتتىك-ۇلتتىق مۇددەلەردى قورعاۋ، تىكەلەي شەتەلدىك ينۆەستيسيالاردى تارتۋ، حالىقارالىق جانە ەكىجاقتى ىنتىماقتاستىقتى نىعايتۋ، شەتەلدىك ارىپتەستەرگە قازاقستان جونىندەگى وبەكتيۆتى اقپاراتتى جەتكىزۋگە باسىمدىق بەرىلدى.
ەلىمىز تاريحي ولشەم بويىنشا وتە قىسقا مەرزىمدە، حالىقارالىق قاتىناستاردىڭ جاۋاپتى سۋبەكتىسى رەتىندەگى بەدەلىن بەكىتتى.
2000 جىلداردىڭ بەرگى ۋاقىت قازاقستاننىڭ حالىقارالىق ۇيىمدارعا ءتوراعالىق ەتكەن جىلدارىمەن ەستە قالدى: 2010 جىلى ءبىز ەقىۇ-نا ءتوراعا بولدىق. قازاقستاندى رەسەيمەن بايلانىستىرىپ تۇرعان كۇش سانعاسىرلىق تاريح جانە وداقتىق كەلىسىمشارتتار. ءبىراق، وكىنىشكە قاراي، رەسەيدىڭ باتىسپەن ارا-قاتىناسى ءماز ەمەس. «وسىنداي جاعدايدا ءتوراعالىققا بەيتاراپتىق ءپرينسيپىن ۇستانۋ قازاقستانعا قانشالىقتى سىن تەزىنە سالعانىن بۇل كۇندە تەك ساناۋلى ادامدار عانا بىلەدى. سول جىلدارى قازاقستاننىڭ ەقىۇ-داعى تۇراقتى وكىلى بولعان قايرات ابدراحمانوۆ الماتىعا كەلگەن ساپارىندا ۇيىم ءتوراعاسى ۇيىمنىڭ بارلىق مۇشەلەرى ءۇشىن شەشىم قابىلدامايتىنىن، كونسەنسۋسقا قول جەتكىزۋگە باعىتتالعان وركەنيەتتى پىكىر تالاستار قامتاماسىز ەتىپ، كونسەنسۋستى شەشىمدەر نەگىزىندە جۇمىس ىستەيتىنىن ايتقان بولاتىن. ماسكەۋ دە، باتىس تا مۇنى جاقسى بىلەدى. جانە جاھاندىق ىنتىماقتاستىقتى جاڭا ساپاعا كوتەرۋ قاجەتتىگىن دە تۇسىنەدى. وسى تۇستا ماسكەۋمەن اراداعى ارا-قاتىناسىمىزدىڭ تۇزۋلىگى ەۋرواتلانتيكاداعى اسا قاجەتتى سەنىمدى قالىپقا كەلتىرۋگە سەپتىگىن تيگىزىپتى.
ال ۋگاندانىڭ استاناسى كامپالا قالاسىندا بولعان يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر سىرتقى ىستەر مينيسترلەرى كەڭەسىنىڭ 35-سەسسياسىندا قازاقستان 2011 جىلى مۇسىلمان الەمىنىڭ وسى بەدەلدى ۇيىمىنا ءتوراعالىق ەتۋ تۋرالى شەشىم قابىلداندى. يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنا ەرتەرەكتە مۇشە ەلدەر قازاق ەلىن «قاي الەمنىڭ بەلسەندى مۇشەسى» دەپ قابىلدايدى ەكەن دەگەن سۇراق كەسە-كولدەنەڭ تۇراتىنى داۋسىز. مۇسىلمان الەمى بۇل جاڭالىقتى زور شاتتىقپەن قابىل الدى. سەنەگالدا وتكەن يكۇ-نىڭ 11ء-شى سامميتىندە دە، مۇسىلمان ەلدەرىنىڭ سىرتقى ساياسي ۆەدومستۆولاردىڭ باسشىلارى باس قوسقان ۋگانداداعى يكۇ-نىڭ 35-سەسسياسىندا دا ارنايى قاۋلىلار قابىلدانىپ، ەۋروپانىڭ كۇرە تامىرىنا اينالعان ەكىۇ-عا العاش مۇسىلمان ەلى بولىپ قازاقستان ءتوراعالىق ەتۋىن جاھاندانۋ زامانىندا ورتاق جەتىستىك دەپ باعالاپ ۇلگىردى. يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنا مۇشە ەلدەر قازاقستانعا ەۋروپا جانە ازيا وڭىرلىك بىرلەستىكتەرىنە كىرەتىن ەۋرازيالىق مەملەكەت رەتىندە قارايتىنى داۋسىز. يكۇ مۇشە مەملەكەتتەرى يكۇ رەفورماسى تۇرعىسىندا قازاقستان الەۋمەتتىك-مادەني، ەكونوميكالىق جانە ساياسات سالاسىندا ەۋروپالىق جانە مۇسىلمان وركەنيەتتەرىن جاقىنداستىرۋ بويىنشا جاڭا يدەيالار ەنگىزەدى دەپ ۇمىتتەنەدى.
قازاقستان حالىقتارىنىڭ جارتىسىنان استامى مۇسىلمان، ونىڭ ىشىندە سۋننيتتەر بولسا دا، ەلدىڭ ىشكى سىرتقى ساياساتىندا بەيتاراپتىق ساياسات ۇستانۋى، ەشبىر ءدىندى يمەنىپ، وزىنە بۇرا تارتپاۋى يسلام كونفەرەنسياسى ۇيىمىنى تاراپىنان جوعارى باعالاندى.
2015 جىلدان بەرى ەاەو مۇشەسىمىز. 2000 جىلدارى ماسكەۋدە ەلباسى نۇرسۇلتان نازاربايەۆتىڭ ۇسىنىسىمەن پايدا بولعان يدەيا وسىدان 5 جىل بۇرىن ىسكە استى. بۇل جوبانىڭ ەكونوميكالىق سيپاتىنا سەنبەگەندەر كەشە دە كوپ بولدى، بۇگىن دە جەتەدى. ءبىراق ەەك كوميسسيانىڭ ءاربىر كەڭەسىن مۇددەلەر تارتىسىنىڭ الاڭى ەكەنىن ونى جيىن جۇمىسىنا قاتىسقاندار عانا بىلەدى.
رەسەي تاراپىنان ورتاق ۆاليۋتا تۋرالى پىكىرلەر بەلەڭ الىپ بارا جاتقان تۇستا قازاقستان تاراپى ونىڭ تاسىرلانىپ كەتۋىنە مۇمكىندىك بەرمەدى. رەسەيدىڭ ورتالىق ازياداعى ساياسي ۇستانىمدارىندا قازاقستانعا ساي كەلمەيءتىن ماسەلەلەر بار. رەسەي ورتالىق ازياداعى ىقپالىن كۇشەيتكىسى كەلەدى. ءبىراق ولار ءوز ىقپالىن ارتتىرۋ جولىندا ەسكى مەحانيزمدەردى ىستەن شىعارىپ جاتىر. بۇرىنعىداي ساياسي قىسىم جاساۋ، تالاپ قويۋ سياقتى ادىستەرمەن ەمەس، زاماناۋي تەتىكتەرگە كوبىرەك جۇگىنە باستادى. مىسالى، رەسەيدە ورتالىق ازيا ەلدەرىندەگى ساياسي جاعدايلاردى كىرپىك قاقپاي باقىلاپ، بيلىك باسىنداعىلاردى قاجەتتى اقپاراتتارمەن قامتاماسىز ەتىپ وتىرعان ءبىر ەمەس، بىرنەشە تاۋەلسىز ساياسي زەرتتەۋ ينستيتۋت بار. ءقازىر رەسەي ساياساتتانۋشىلارى ءتۇرلى سالالىق تاقىرىپتارعا ماماندانا باستادى. بۇل رەسەيدەن شىعىپ جاتقان مەرزىمدى باسىلىمداردىڭ دەڭگەيىنە دە اسەر ەتە باستادى. رەسەي جۋرناليستەرى ءتۇرلى ساراپتامالىق ماتەريال دايىنداۋ بارىسىندا جەكەلەگەن ءوز تاقىرىبىن كاسىبي تۇردە مەڭگەرگەن ساياساتتانۋشىلاردىڭ كومەگىنە جۇگىنە الادى. سوندىقتان الداعى كۇندەردە كورشى ەلدەرىمىز جۇرگىزىپ وتىرعان ساياساتتى قالت جىبەرمەي باقىلاپ وتىراتىن ساياساتتانۋشىلار توبىن قالىپتاستىرۋىمىز قاجەت. باسقاشا ايتقاندا ساياساتتانۋشىلارىمىز جەكەلەگەن سالالارعا ويىسىپ، ءارتاراپتاندىرىلۋى ءتيىس.
سول كەزدە عانا قازاق مۇددەسىنىڭ قالتارىستا قالىپ كەتۋىنە ەشكىم جول بەرمەيدى.
راۋان ءىلياسوۆ
ساياساتتانۋشى
