كينو! يدەولوگيالىق قارۋ. وعان ەشكىمنىڭ ەشقانداي تالاسى جوق. ونەر. ارينە. بىلعانعان.
راس. «اركىمنىڭ ءوز ماقساتى – كەرەگىندە» (اباي). ءبىرى – بۇلدىرگىسى كەلىپ، ءبىرى – كۇلدىرگىسى كەلىپ، ەندى ءبىرى – تەرەڭ تانىلماققا تىراشتانىپ، ءبىرى – اقشا تاپپاققا، ءبىرى جاۋعا جاقپاققا جانتالاسىپ جاتقان اسا ءبىر كۇردەلى سالا. قىسقاسى، «كينودا اركىمنىڭ-اق بار تالاسى». ساياسات ماڭايىندا جۇرگەنى بار، پاراسات مايدانىندا جۇرگەنى بار، ايتەۋىر كينوعا قۇمارلار كوپ. بۇقارا جۇرەگىنە جەتەر توتە جول ەكەندىگىن ءبارىمىز ءبىلىپ العاندىقتان بولار.
ساحناداعى سايرانىمەن سانالارعا ويراندى كوزدەگەن قايمانانىڭ دا نازارىندا وسى كينو.
سونىمەن، قۇنانباي جارىققا شىقتى. ءمۇلدەم باسقا رەڭمەن. تاۋەلسىزدىك العالى شيرەك عاسىرعا جۋىق ۋاقىت وتسە دە، ءادىل باعادا ەسەسى كەتىپ جۇرگەن تۇلعا ەدى قۇنانباي. ولاي دەيتىنىم، كۇنى بۇگىنگە دەيىن مەكتەپ وقۋلىقتارىندا قۇنانباي تۇلعاسى سوۆەتتىك كوزقاراس تۇرعىسىندا بەينەلەنىپ كەلە جاتىر. (قازاق ادەبيەتى، 11-سىنىپ، 293-بەت. «مەكتەپ باسپاسى»). وكىنىشتى. ابايمەن سالعىلاستىرىپ، تالاستىرىپ قويۋدىڭ زامانى وتسە دە، سول مارات كازەي، پاۆليك موروزوۆتىڭ ەكپىنىمەن ءالى ءجۇرمىز. ەندى وسى وكىنىشتىڭ ورنىن تولتىرماققا جاسالعان سونى قادام كورىندى دوسحان جولجاقسىنوۆ تۇسىرگەن «قۇنانباي» ءفيلمى.
* * *
كوپ قازاقتىڭ بىلەتىنى – اۋەزوۆتىڭ قۇنانبايى. اۋەزوۆ – ۇلت الدىندا ءوزىنىڭ پەرزەنتتىك پارىزىن اسىرا ورىنداعان قالامگەر. بودان كەشكەن، كىرىپتار قازاقتىڭ جوعىن تۇگەندەدى ول. الاش اقىل-ويىنىڭ تەمىرقازىعى ىسپەتتى ابايدى جانە ونىڭ تەڭدەسسىز اسىل قازىناسىن قۇتقارۋ جولىندا قۇنانباي تۇلعاسىن قۇرباندىققا شالىپ، ايلا قىلدى. دانا مۇراسىن ساقتاۋ جولىنداعى ماجبۇرلىك ەدى بۇل. اۋىر دا بولسا، اۋەزوۆ ايلاسىنىڭ اقتالعانىنا كۋامىز. سونىڭ ارقاسىندا ابايعا الاڭسىز سۋسىنداپ ءوستى الاش بالاسى. اكەسى ۇلىنىڭ ساداعاسى كەتتى. ەندى انىق قۇنانبايدى تانۋ ءۇشىن ابايدىڭ وزىنە قايتا جۇگىنەتىن زامان كەلدى. كوكىرەگى سارا وقىرمان قۇنانبايدى اۋەزوۆ قۇتقارعان اباي ارقىلى كەر زاماندا-اق تانىپ قويعان ەدى. ءابدىراحمان ولگەندە جازعان «ارعى اتاسى قاجى ەدى» دەپ باستالاتىن (30 جول)، وزىنە جۇباتۋ ايتقاندا، «بەرمەگەن قۇلعا قايتەسىڭ» (20 جولى قۇنانبايعا ارنالعان) دەپ كەلەتىن ەكى ولەڭگە قاراپ-اق كوزىقاراقتى، ءسوز قاءدىرىن بىلەتىن وقىرمان قۇنانبايدىڭ قۇنىن بىلەر ەدى. قاشاننان اسىرەماقتاۋعا ساراڭ اباي قۇنانبايعا كەلگەندە تىم ءشۇلەڭگىر. «ول سىپاتتى قازاقتان دۇنيەگە ەشكىم كەلمەپتى» (!). «ەسكەندىر، تەمىر، شىڭعىستاي مۇسىلماندا اتاقتى» دەيدى.
ەندى ايتارىم، مىنا جاڭا فيلم، جاڭا «قۇنانباي» اباي سومداعان قۇنانبايعا قانشالىقتى سايكەس؟
بىزگە دە نەگىزگى كەرەگى – ابايدىڭ «قۇنانبايى». كينودان سول ورنەك تاپتى ما؟
اباي جازعان «ادالدىق، اقىل جاسىنان قوزعاپ، تىنىشتىق بەرمەيءتىن» سيپاتىن زەرە انانىڭ بەينەسى ارقىلى كينودان كورۋگە بولادى.
فيلمدە كەرەي مەن قاراكەسەك اراسىنداعى كيكىلجىڭ ارقىلى «ءباءرىنىڭ كوڭىلىن تىندىرىپ، بىرەۋىن الا كورمەگەن، ءادىل، مىرزا، ەر قۇنانبايدى» تانيمىز.
بارىمتامەن جارلىنىڭ جالعىز مالىن ۇرلاپ، قيانات قىلعانداردى قويداي كوگەندەپ، يتجەككەنگە ايداتقان كورىنىستەن «ءتاۋبەسىن ەسكە ءتۇسىرىپ، تەنتەكتى تىيىپ جەرلەگەن» قۇنانباي كوءرىنىس بەرەدى. ءفيلمنىڭ نەگىزگى جەلىسىندەگى سۇبەلى تۇسى قودار مەن قامقانى جازالاۋىنىڭ تۇپ-توركىنى دە اباي سۋرەتىنە سايادى. «دۇنيەگە كوڭىل ءبولمەگەن، اللانىڭ جارلىعىنا كونگەن، ءار قيىنعا سەرمەگەن قۇنانباي». ءيا، كونگەن! ءولىم جازاسىنا ءىشتەي قيمايتىن پەندەلىگىن اللانىڭ جارلىعىنا كونگەن، تاقۋالىعىنا جەڭگىزگەن ىشكى تارتىسىن فيلم نانىمدى بەرە العان. فيلمدە انىق ايتىلماسا دا، ورىستىڭ شامىنا تيگەن – وسى تۇس. ساحارادا ەسكى نيزاممەن شاريعات ۇكىمىنە جۇگىنىپ، شەشىم قابىلداعان قۇنانباي، ارينە، ورىس ءۇشىن وتە ءقاۋىپتى ەدى.
وزىنە قاراعان ەلدىڭ بەرەكەسىن قاشىرماققا شي جۇگىرتىپ، شاپتان تۇرتكەن سۇرقيا سارىبايعا شالما لاقتىرىپ، ات-سۇيرەتكىگە سالعان دەتالدان اباي جازعان «ەرەگەسكەن جاۋلارىن كىسەن سالىپ ماتاعان، ورىنسىز شاتاققا بارمايتىن» قاتال، ءبىراق قاتىگەز ەمەس، قاتەلىگىن تۇسىنگەنگە كەشىءرىمى دايىن ءمارت قۇنانباي مۇنارتادى. ءفيلمنىڭ ەڭ ءبىر اسەرلى دە ۇتىمدى تۇسى – باراق پەن قۇنانباي اراسىنداعى ۋاقيعا. يىق تالاستىرىپ، باقاس كەيىپتە جۇرگەن ادۋىن باراق ارقىلى، جەمە-جەمگە كەلگەندە، «وكپەگە قيسا دا، ولىمگە قيمايتىن» ءمارت قازاقتىڭ باۋىرمال بەينەسى كورەرمەندى ەرىكسىز ەلجىرەتىپ، جانىنا شۋاق سەبەتىنى انىق.
* * *
ءفيلمنىڭ ءبىرىنشى اكتىسىندە نەگاتيۆتى وقيعالار تىزبەگى بەرىلەدى. قالىڭى تولەنگەن قىزدى الىپ قاشقان سەرى، تۇيەنىڭ ءجىبىن تىسىمەن شەشىپ، ولجا تاپقان جالاڭاش ايەل… (ارينە، تاپ وسى كورىنىس بولماعان كۇننىڭ وزىندە ءفيلمنىڭ ءبۇيىرى ولقى قالماسى انىق ەدى. قايتەسىز! وبالىمىز «جىندى جاڭبىردىڭ سۋىن» ءىشۋگە ماجبۇرلەگەن زاماناۋي تالاپقا). ساحارا سانكسياسىن الىپ العانداي. قوعامنىڭ پاناسىندا. ەستىگە تۇرپايى، ەسەرگە ەلەۋسىز. سول كەزەڭنىڭ شىندىعى. ارتىنشا، اتا مەن كەلىن ويناسى. ول جارلىنىڭ جالعىز مالىن العان ۇرىعا ۇلاسادى. اعا سۇلتان وسىنىڭ بارىنە جاۋاپتى ەكەنىن تەرەڭ تۇيسىنەدى. الاسۇرىپ شەءشىم ىزدەيدى.
قۇنانباي اناسىمەن اقىلداسقان ەپيزودتا «نە ءجون سوزگە، نە ءتىزەگە كونبەيتىن بۇل ەلگە ەندى ءتاڭىرىنىڭ تەزى كەرەك» دەپ كۇيىنەءتىن تۇسى بار. رەجيسسەر وسىلايشا قوعام دەرتىن ەمدەمەككە قۇنانباي قابىلداعان توسىن دا قاتال ۇكىمدى شەبەر اقتاعان. مۇنداعى تاعى ءبىر ءتانتى قىلار ءتاسىل – اۆتور وي ءتۇيىندەپ، تارازىلاۋدى كورەرمەننىڭ پاتشا-كوڭىلىنە قالدىرىپ، اركىمءنىڭ وزىنشە ءىزدەگەنىن تابۋىنا ءمۇمكىندىك جاساعان.
* * *
فيلمدەگى ەرىكسىز ءتانتى قىلاتىن ءبىر جايت – دوس-اعاڭنىڭ قۇنانبايدى سومداۋى. دوسحان – ءىشتى ونەرپاز. جاس كەزىنىڭ وزىندە-اق ەگدەلىككە بەيىم دوسحان بولمىسى ناعىز بەينەسىمەن ەندى تابىسقانداي اسەر بەرەدى. قاراقۇستان قايىڭ شوقپارمەن ۇرعانداي ءدۇمدى داۋىس. كەرەكتى-كەرەكءسىز شاپتىعا بەرمەيءدى. سامعاۋ تۇسىندا ساڭق ەتەدى. قۇبىلار تۇسىندا قۇمىعادى. قاعازدان جاتتاعانداي ەمەس، ىشىنەن شىعىپ جاتقانداي. قازاقى بوياۋى قاپ-قانىق. قاز داۋىسىمەن قازىپ-قازىپ سويلەيدى. مۇلتىكسىز ديكسيا. بايسال تارتقان تۇلا بويى جەردە دە، ات ۇستىندە دە ورنىقتى. ىزبارلانادى. وزبىر ەمەس. قۇنانبايشا قايعىرادى. قاجىرىنا كولەڭكە تۇسىرمەي، قايراتى كەمىمەي. كۇلكىسىنىڭ دە لەكىلى جوق، قۇنانبايعا ءتان. ەتىگىنىڭ ىشىندەگى باقايى دا قۇنانبايدىكى. اسەر وسى! انىعىن ايتۋ كەرەك سەكىلدى، قۇنانبايدى سومداۋ بارىسىندا جولجاقسىنوۆ شەبەرلىگى ءجانتوريننىڭ دەڭگەيىنە جەتىپ جىعىلعان. ءتىپتى ەركىن جەتكەندەي اسەر بەردى ماعان.
* * *
چەمپيوننىڭ بارىنەن جاقسى جاتتىقتىرۋشى شىعا بەرمەيتىنى سەكىلدى، جاقسى اكتەردەن جاقسى رەجيسسەر شىعا بەرمەيدى دەگەن ءسىڭىستى ۇعىم بار. الايدا الەمدىك كينودا مۇنى تەرىسكە شىعاراتىن مىسال كوپ. ول – كلينت يستۆۋد («كەشىرىلمەگەن»)، مەل گيبسون («باتىل جۇرەك»)، كيەۆين كوستنەر («بورىمەن بي»). دوسحاننىڭ دا ءوز گەرويىمەن بولمىسىنداعى ءۇندەستىگىن، تاقىرىپقا شيرىعىپ، ەسىنە كەشە كەلىپ، بۇگىن تۇسىرەتىن شالاعايلىقپەن ەمەس، ءبىرشاما ىشكى دايىندىقپەن كەلگەندىگىن بايقاۋ قيىن ەمەس.
* * *
كينو ونەر دەدىك. قالا بەردى، عىلىم. ياعني ونىڭ تالابى بار. قالىپتاسقان جۇيەگە يە. جالپى، ادەبيەتىڭىزدى الىڭىز، ونەرىڭىزدى الىڭىز، قاي-قايسىنىڭ دا دىتتەگەنى – اۋديتورياسىنا وي ءتۇيىندەرىن جەتكىزۋ، اڭگىمە ايتۋ، قىسقاسى. ايتار ويسىز، بەرەر اسەرسىز ادەبيەت تە، ونەر دە تۇل دەيمىز. ال كينوڭىز – ەكىباستان سولاي. ءتىپتى فيلم جاساۋدىڭ اتاسىنا اينالعان امەريكالىقتارىڭىز كينونى تۋرا ماعىناسىندا «اڭگىمە ايتۋ ونەرى» (storytelling) دەپ اتايدى. اڭگىمەنى نانىمدى، اسەرلى، قىزىقتى ەتىپ ايتا الساڭ، كينوڭ تاماشا؛ كەرىسىنشە بولسا، مىڭ جەردەن ەففەكتپەن اپتاپ، مونتاجبەن كۇپتەپ قوي، جاساعانىڭ دۇنيە ەمەس…
اۋىلدا اڭگىمەشى شالدار بولاتىن. ەستىپ-اق جۇرگەن جاي ءبىر ۋاقيعانى الگى شالدار مايىن تامىزا اڭگىمەلەگەندە، مەن دەگەن كينولار قولىنا سۋ قۇيۋعا جارامايتىن كەرەمەت درامالار تۋىپ جاتاتىن-دى. ونداي شالداردى تابيعي اڭگىمەشىلەر (ناتۋرالنىي راسسكازششيك) دەيمىز. تابيعي اڭگىمەشىنىڭ الەمدىك مىسالى رەتىندە شەكسپيرلەر مەن چەحوۆتاردى ايتۋعا بولادى. جانىمنان ايتىپ وتىرعان ءسوز ەمەس، ورىستىڭ ايگىلى رەجيسسەرى، كينوتەورەتيگى الەكساندر ميتتا سولاي دەيدى. ءاربىر اڭگىمەدە تاستاي بەرىك قۇرىلىم، رەت، تىڭداۋشىنىڭ، كورەرمەننىڭ ەموسياسىن رەتتەيتىن درامالىق تەتىكتەر مەن تاسىلدەر بولادى. ەرتەدەگى گرەك زامانىنان بۇگىنگە دەيىنگى ايتىلىپ، جازىلىپ، ءتۇسىءرىلىپ كەلە جاتقان اڭگىمەنىڭ ءبارى الگى قۇرىلىم مەن تاسىلدەرگە نەگىزدەلەدى. ول تاسىلدەر اۋىلداعى شالداردىڭ اڭگىمەسىندە دە، قازاقتىڭ ەرتەگىلەرى مەن ەپوستارىندا دا، شەكسپير، شوۋ، اۋەزوۆتەردە دە بار. ءتىپتى مۇنى ءتاسىل ەمەس، جاقسى اڭگىمە تۋدىرۋداعى زاڭدىلىق دەۋگە بولادى. ال تابيعي اڭگىمەشىلەر دەگەنىمىز – الگى قۇرىلىم مەن ءادىستەردى ەشكىم ۇيرەتپەسە دە، ينتۋيءتيۆتى تۇردە سەزىنە الاتىن تۇيسىگى تەرەڭ سۋرەتكەرلەر. دەگەنمەن، بۇگىنگى گولليۆۋد ونىڭ ءبارىن عىلىم رەتىندە زەرتتەپ، شوپتەن تابلەتكا جاساعانداي دايىن تەوريا ەتىپ، كينولارىنا قولدانىپ جاتىر.
* * *
رەجيسسەر دوسحان مەن دراماتۋرگ تالاسبەك جوعارىدا ايتقان «جاقسى اڭگىمەشىلىكتىڭ» ۇدەسىنەن قانشالىقتى شىعا الدى؟
تاعى سول امەريكالىق دراماتۋرگ مارك لوريا ايتادى: «جاقسى كينو دەگەنىمىز – قاراپايىم وقيعا، كۇردەلى كەيىپكەر». ەگەر وسى زاڭدىلىققا سالساڭىز، قۇنانبايدا باس قاتىرار شىم-شىتىرىق سيۋجەت جەلىسى جوق، ەسەسىنە، كۇردەلى، تەرەڭ، ىشكى تارتىسى مول كەيىپكەر بار. دجيم جارمۋش ايتادى، «ماعان ماڭىزدىسى وقيعا جەلىسى ەمەس، كۇردەلى ءارى تەرەڭ كەيىپكەر» دەپ.
ال ورىس ويىنىڭ ولشەمى پۋشكيننىڭ: «كۇلكى، اياۋشىلىق، قورقىنىش – ءبىزدىڭ دراما سيقىرىمەن اسەرلەنگەن جان دۇنيەءمىزدىڭ نەگىزگى ءۇش ىشەگى» (سمەح، جالوست، ۋجاس سۋت تري سترۋنى ناشەگو ۆووبراجەنيا، پوترياساەمىە دراماتيچەسكيم ۆولشەبستۆوم) دەيتىنى بار. ستيۆەن سپيلبەرگىڭىزدىڭ ويى ودان الىس كەتپەيدى. «كۇلدىرۋ، قورقىتۋ، اياۋشىلىقتان جىلاتۋ – كينونى بارىنەن ارتىق ەتەتىن دۇنيەلەر» (سمەشيت، پۋگات ي ۆىزىۆات سلەزى سوسترادانيا – ەتو كينو دەلاەت لۋچشە ۆسەگو).
قۇنانبايدى كورىپ وتىرىپ، جولجاقسىنوۆ كەيىپكەرىنىڭ جاعىنا ءوتىپ، ونىمەن بىرگە شەشىم قابىلداپ، ونىمەن بىرگە قينالعانىمىز راس. قۇنانبايدى جانىمىزعا جاقىن تارتا تۇسكەنىمىز دە سول. قامقا مەن قودار وقيعاسى كەزىندە رەجيسسەر ءبىزدى ەپتەپ قورقىتىپ تا الدى. دەگەنمەن، الەمدىك ۇزدىك تۋىندىلاردا كەزدەسەتىن، ءتىپتى تراگەديالاردىڭ وزىندە اراسىندا اۋديتوريانى ءبىر دۋ ەتكىزىپ، وياتىپ الاتىن ارەكەتتەر مەن رەپليكالار بۇل كينوعا دا ارتىقتىق ەتپەس ەدى. ءفيلمنىڭ باسىندا تونتايدىڭ قۇنانبايدى سوزدەن جەڭىپ كەتەءتىن ساحناسى بار. دەگەنمەن، ونداعى كۇلكىنىڭ شاماسى قاتىسىپ وتىرعان اكتەرلەردىڭ جاساندى كۇلكىسىن شاقىرۋعا عانا جەتتى.
* * *
كينوتەورەتيك سيد فيلد «سەناريي» اتتى كونسەپسيالىق ەڭبەگىندە وزىنە ءبىر جاس كينودراماتۋرگءتىڭ كەلگەنىن، بايوپيك (بيوگرافيالىق فيلم) جازام دەپ، كەيىپكەردىڭ ءومىرىن تۇتاس كوشىرىپ اكەلگەنىن باياندايدى. «ءبىر عانا تۇسىن ال دەدىك. انا جەرى دە قىزىق، مىنا جەرى دە قىزىق دەپ قىسقارتۋدان باس تارتتى. اقىرى كينو دا شىققان جوق، الگى جاس تالاپكەردەن كينودراماتۋرگ تە شىققان جوق» دەيدى فيلد.
قۇنانباي – بايوپيك. بايوپيك فيلم جاساۋدىڭ دا قاراپايىم، ءبىراق كوپكە قۇپيا قىر-سىرى بار. ەڭ باستى تالاپ – كەيىپكەر ءومىرىنىڭ ەڭ ماڭىزدى تۇسىن عانا قيىپ الىپ، سىعىمداپ كورسەتۋ. تەڭىزدىڭ ءدامى تامشىسىنان بىلىنەدى دەگەن شارۋا. قۇنانبايدىڭ قاجىلىعى، بوجەيمەن تارتىسى قايدا، اباي نەگە از كورسەتىلدى دەۋشىلەرگە جاۋاپ وسى. دراما – فاكتىلەر جيىنتىعى ەمەس. يا بولماسا، فاكتىلەر جيىنتىعى دراما تۋدىرمايدى. ايتپەگەندە جۇرت گازەت وقىپ وتىرىپ تا جىلاي بەرەر ەدى. تاعى دا مەنىڭ ءسوزىم ەمەس، ميتتا وسىلاي دەيدى.
ال دوس-اعاڭنىڭ بۇل تەوريادان حابارى قانشالىق ەكەنىن بىلمەدىك. دەگەنمەن، قۇنانباي ءومىرىنىڭ ءبىر عانا ۇزىگىن، ازعانا درامالىق قاقتىعىسىن الىپ، سول ارقىلى ونىڭ وبرازىن جارقىراتا اشىپ بەرۋىن ناعىز تابيعي اڭگىمەشىگە ءتان قاسيەت دەۋگە ابدەن بولادى.
ۇناسىن-ۇناماسىن، الەمدىك كينونىڭ قازىرگى تەمىرقازىعىنا اينالىپ وتىرعاسىن، گولليۆۋدقا قايتا-قايتا اينالىپ سوعىپ جاتىرمىز. سول گولليۆۋدتا «از كەيىپكەر – كوپ ەففەكت» دەگەن تاعى ءبىر قاعيدا بار. قاعيدا بولعاندا دا، جازىلعان، بەكىتىلگەن تۇجىرىم ەمەس، تەكسەرىلگەن زاڭدىلىق. «اباي جولىندا» نە كوپ، كەيىپكەر كوپ ەدى. دوسحان ءوز ءفيلمىن قۇنانباي، زەرە، باراق سىندى اينالدىرعان 2-3 كەيىپكەرمەن-اق ءورىپ شىعىپتى. ونىسى كينوعا جيناقىلىق بەرىپ-اق تۇر.
* * *
الەمدىك كينو تۋىندىلاردىڭ كوبىنە ءتان ءبىر اجىراماس ەلەمەنت – كورەرمەننىڭ ءتوزىمىن يلەۋ (ناپرياجەنيە) جانە ساسپەنس. مۇنى الفرەد حيچكوكتىڭ سوزىمەن تۇسىندىرسەك، ۇستەلدىڭ استىندا بومبا تۇر، كەيىپكەرلەر ول قاۋىپتەن حابارسىز، جايباراقات اڭگىمەلەسىپ وتىر. بومبانىڭ بارىن كورەرمەن بىلەدى، كەيىپكەرلەر بىلمەيدى. انە جارىلادى، مىنە جارىلادى. مىنالار تۇرىپ كەتسە يگى ەدى! وسى – ساسپەنس. حيچكوك ايتادى: «ساسپەنسءتى قانشا سوزساڭ دا، كورەرمەندى جالىقتىرمايسىڭ». قايتا وسىنداي شيرىققان ساتتەر سوزىلعان سايىن قىزىق. الدەبىر كىسى ولتىرگىش باس كەيىپكەرىڭىزدىڭ تۋ سىرتىنان پىشاق سالماققا كەلە جاتىر. ءالى كەلە جاتىر. كەيىپكەر جايباراقات. ارتىنا قارامايدى. مىنە، قاراقشى پىشاعىن سۋىردى. كەيىپكەر ءالى جايباراقات. قاراقشى تابانىن اڭداپ باسادى. كەيىپكەر ارتىنا قارار ەمەس. وسىلايشا، اينالدىرعان جارتى مينۋتتىڭ شارۋاسىن كينودا ون مينۋتقا سوزادى. ءبىراق ءسىز ودان جالىقپايسىز. سوزىلىپ كەتتى دەمەيسىز. قايتا ايىزىڭىز قانادى، ادرەنالينىڭىز ءبولىنىپ، سترەءسىڭىز تۇسەدى. جالعىز كىسى ءولتىرەتىن كينودا ەمەس، كومەديانىڭ دا، درامانىڭ دا ەستە قالار ءساتتەرى ساسپەنسكە قۇرىلادى. ءاتتەگەن-ايى، قازاق كينوسىندا وسى جوق. بىزدە ءبارى وپ-وڭاي. سيۋجەتتەگى كەز كەلگەن ۇلكەن ۋاقيعالاردان ءبىرسىدىرعى قالىپپەن ءوتىپ كەتەمىز. قازاق كورەرمەنىنىڭ قازاق كينوسىنا بارعاندا قىبى قانباي شىعاتىنى سول. امەريكان كينوسەناريسى فلويد بيارس: «كينو ءتيىستى اسەرىن بەرۋ ءۇشىن وندا كەمى 5 ايىز قاندىرار ساحنا بولۋ كەرەك» دەپتى.
«قۇنانبايدا» جۇرەك قاعىسىن جيىلەتەر ساحنالار كوپتەگەن قازاق كينولارىمەن سالىستىرعاندا، بارشىلىق، ءتىپتى ەداۋىر كوپ. تەك كەمشىلىگى – شىرقاۋ نۇكتەسىنە ءبارىبىر جەتپەي، ءبىر قايناۋى كەم ءپىسكەندەي، ىشىنە ەندى ەنگەندە ءبىتىپ قالىپ جاتقانداي بولادى.
* * *
حوش، «قۇنانبايدىڭ» سەنارلىق جەلىسىن دراماتۋرگيانىڭ كەيءبىر زاڭدىلىقتارىنا سالىپ كورگەندەگى ويىمىز وسى بولدى. ەندى ونىڭ كينو رەتىندەگى، دوس-اعاڭنىڭ رەجيسسەر رەتىندەگى كەيءبىر جەتىستىكتەرى مەن ولقىلىقتارىنا وي جۇگىرتىپ كورەيىك.
رەجيسسەردىڭ ىزدەنىسى سول – ادەتتەگىدەي قاسىنداعى قاپشاعاي مەن قاسكەلەڭگە تارتپاي، قۇنانباي تۋعان قاراۋىلعا قايىرىلۋى. جيدەبايدىڭ جۋسانى، شىڭعىستىڭ ءشوبى ارقىلى اتموسفەرانى سەزىنگىسى كەلگەندىكتەن بولار دەدىك. قويۋشى-وپەراتوردىڭ، سۋرەتشىنىڭ ەڭبەگىنە قول سوعۋعا بولادى. كادرلار باي، تولى. وسكەنبايدىڭ اسىمەن باستالاتىن العاشقى ساحنانىڭ بەتاشار كادرىن الىڭىز. جالپى، پلانداعى ميزانسەنانىڭ ادەمى ۇيلەسۋى، الدىڭعى فوكۋستاعى اقشاڭقان ۇيلەر، فونداعى ءۇيىر جىلقى، بۇيرا بۇلتتار ءسىزدى سول ءبىر زامانعا الىپ-اق كەتەدى. نەمەسە جوقتاۋ ايتىپ وتىرعان ايەلدەردى كورسەتكەن كادرداعى الدىڭعى پلاندا جەلبىرەپ تۇرعان پەردە، قۇنانبايدىڭ زەرەمەن اقىلداسا وتىرىپ، قودار ءىسى جايلى شەشىم قابىلدايتىن ساحناداعى وتتىڭ جالىنى – بەينەگە ديناميكا مەن ەنەرگەتيكا بەرەتىن ەلەمەنتتەر. وسى تۇستا، دوسحاننىڭ رەجيسسەر رەتىندەگى ءبىر شەبەرلىگىن اتاي كەتۋ كەرەك. زەرەنىڭ قۇنانبايدى قايرايتىن ساحناسىندا قۇنانبايدىڭ ەكى جاعىنان ەكى وت جانىپ تۇرادى. بۇل ەكى وتتىڭ ورتاسىندا قالعان اعا سۇلتاننىڭ درامالىق كۇيىن ءدال بەرەتىن مەتافورا بولاتىن.
* * *
ديناميكا دەمەكشى، كينودا قيمىل-قوزعالىستىڭ ماڭىزى جوعارى. بۇل تۇرعىدا قازىرگى كورەرمەنءنىڭ تالابى ءتىپتى جوعارى. جالىققىش، شىدامسىز كورەرمەندى ديناميكانىڭ كۇشىمەن ۇستاپ تۇرۋعا بولادى. مىسالى، دجەيمس كەمەروننىڭ ءۇش ساعاتتىق فيلمدەرى نەگە زۋ ەتىپ وتە شىعادى؟ ءويتكەنى وندا قوزعالىس بار. كادر ءىشىندە كەيىپكەرلەر قوزعالادى، ونىڭ سىرتىندا، كامەرا جانە قوزعالادى. وسى ەكى قوزعالىس ديناميكا تۋدىرادى. قۇنانبايداعى بايگە شاپقان، ات ۇيرەتكەن كەيبىر ساحنالاردى ەسەپكە الماعاندا، قالعانىنىڭ بارىندە كەيىپكەرلەر نە وتىرادى، نە تۇرادى. كامەرا تەك جالپى پلاندا وڭنان سولعا، سولدان وڭعا باياۋ جىلجيدى. كەيىپكەردىڭ ىشكى الەمى وزگەرگەندە، شەشىم قابىلداعاندا، ءۇمىتى سونگەندە كامەرانىڭ دا سوعان قوسىلا ءۇن قاتىپ، جالپى پلاننان ءىرى پلانعا بارىپ نەمەسە كەرىسىنشە، اكتەردان الىستايتىن ەموسيالىق قوزعالىستارى بولۋشى ەدى. نە دەگەنمەن، كلاسسيكالىق مەكتەپءتىڭ وكىلى سانالاتىن جولجاقسىنوۆ بۇل جاعىنان زاماناۋيلىق تانىتا الماعانداي كورىندى.
* * *
دەي تۇرعانمەن، كومپوزيسيا، جارىق، مونتاج تۇرعىسىنان رەجيسسەردىڭ وزىندىك قولتاڭباسىن ايقىن تانۋعا بولادى. مىسالى، كوپتەگەن ساحنالارداعى انىقتاۋشى پلاندار (ادرەسنىي پلان) توبەدەن، قۇس كوزى كادر تۇرىندە الىنعان. ەگەر قانداي دا ءبىر ءتاسىل ءبىر قولدانىلسا، ول – كەزدەيسوقتىق، ەكى رەت قولدانىلسا – ەكسپەريمەنت، ال ۇنەمى قولدانىلسا، دەمەك، ول – ستيل. بۇل ستيل – ايرىقشا نازارعا لايىق كورىندى.
بايقاساڭىزدار، كوپ ساحنالاردا تەرەزە جانە ودان توگىلىپ ءتۇسىپ تۇرعان ساۋلە كادر كومپوزيسياسىنىڭ نەگىزگى ەلەمەنتى رەتىندە قولدانىلادى. ونىڭ ەستەتيكالىق ادەمىلىگى ءوز الدىنا، كەلەر كۇننىڭ ءۇمىتى سەكىلدى سيمۆولدىق قۋاتى دا كورەرمەنگە ەرەكشە اسەر بەرەدى. تاعى دا سول. ءبىر رەت ەمەس، ەكى رەت ەمەس، قايتا-قايتا تەرەزە. رەجيسسەردىڭ ءستيلى، سانالى شەشىمى دەپ قابىلدايمىز.
مەنىڭشە، ءقايسىبىر ولقىلىق تا وسى ستيلدەن تۋىپ جاتىر. سىرتتان تۇسكەن ساۋلەنىڭ ەسەبىنەن، كەي ساحنالاردا جارىقتىڭ مولشەرى تىم ارتىپ كەتكەن (پەرەسۆەت). مىسالى، قۇنانبايدى تەرگەۋگە الاتىن ساحنادا، ونىڭ بەتى جارىقتان ءتىپتى كورىنبەيدى دەسە بولادى. رەجيمدىك (كۇن ەڭكەيگەن كەزدەگى) ءتۇسىرىلىمدەردە دە، جارىق مولشەرىنىڭ ارتىپ كەتكەنىن، كەيدە كامەرانىڭ باپتاۋىنا بايلانىستى رەڭدىك وزگەرىسكە تۇسكەنىن كورەمىز. مىسالى، باراق سۇلتاننىڭ ات ءۇيرەتىپ جاتقان ساحناسىندا جىلقىنىڭ ءتۇسى جالپى پلاندا اقبوز دا، ورتا پلاندا – كۇرەڭ. نەگىزى، ءبىر جىلقى، ءبىراق كادر اۋىسقان سايىن ءتۇسى دە اۋىسادى. وپەراتوردىڭ، جارىق قويۋشىنىڭ، قالا بەردى، كولوريستتىڭ قاتەلىگى.
كيىز ءۇيدىڭ ىشىندە قۇنانبايدىڭ كومەكشىلەرىنە ۇرساتىن ساحنا بار. ونى رەجيسسەر ءوز ستيلىنە ساي جوعارىدان العان جالعىز كادرمەن بەرۋدى ءجون ساناپتى. كيىز ءۇي تار. كامەرانى الىسقا قويا المايدى. كادرعا ءۇش ادام بىردەي سىيۋ ءۇشىن كەڭ بۇرىشتى لينزا، وندا دا جان-جاعى دوڭگەلەنىپ تۇراتىن «بالىق كوز» لينزا پايدالانىلعان. وسىنداي ءبىر تۇستار كينونىڭ كينولىق ەففەكتىسىن ءتۇسىرىپ، تەليەۆيزيالىق كادرعا جاقىنداتىپ تاستايدى. قالا بەردى، راكۋرستاردىڭ ازدىعى، ياعني ءبىر وقيعانىڭ تەك ەكى-ۇش نۇكتەدەن عانا تۇسىرىلگەنى جالپى بەينەقاتارعا ءبىر جۇپىنىلىق ۇستەپ تۇرادى. قازاق كينوسىنىڭ اۋرۋى عوي: اسىعىستىق، قارجىنىڭ تاپشىلىعى، قول بايلايتىن باسقا دا سەبەپتەر. «قۇنانبايدى» كورىپ وتىرىپ، اۋىر-اۋىر ساحنالاردىڭ كەيبىرى ءبىر كۇندە تۇسىرىلگەن بە دەپ قالدىق. ونداي جاعدايدا، ارينە، قاتەلىك بولماي تۇرمايدى. سودان دا، قازاق كينوسىنا باتىستىق كينوعا قوياتىن تالاپتى قويا المايسىز. دەگەنمەن، ءبىر نارسەنى ايتا كەتۋ كەرەك، جالپى العاندا، «قۇنانبايدىڭ» تۇسىرىلىمدەرى ەداۋءىر باي كورىندى، بولىنگەن قارجى، كورسەتىلگەن جاناشىرلىق بەي-بەرەكەت كەتپەي، ءجونىمەن جۇمسالعانعا ۇقسايدى.
* * *
قازاق كينوسىنىڭ تاعى ءبىر دەرتى – دۋبلياج. ەرىننىڭ ارتيكۋلياسياسى مەن دىبىستىڭ ءسايكەسپەۋى «قۇنانبايدا» دا بار. دەگەنمەن، تالاي كينوعا قاراعاندا كوش ىلگەرى. سوعان شۇكىر دەيمىز.
ساحنادا تۇرىپ، سوڭعى قاتارعا داۋسىنىڭ جەتۋىن، قيمىلىنىڭ كورىنۋىن كوزدەگەن تەاترلىق داعدىنى شەڭبەرى شەكتەۋلى كينوكامەرا الدىندا قولدانۋ – ۇيلەءسىمسىز شەءشىم. كينوەكران كوتەرمەيتىن جوعارعى تون، نانىمسىز ەموسيا، پەسالىق كۇلكى – قىسقاسى، كۇللى قازاق كينوسىنداعى «تەاترالششينا» دەرتىنەن «قۇنانباي» دا قۇلان-تازا ەمەس.
الايدا ءبىتىم-بولمىسى، فاكتۋراسى كەيىپكەرىنە ساي باراق-ايدوس (بەكتەمىر) جونىندە ءسوز بولەك. شاقارلىقتىڭ شەكاراسىنا ءوتىپ كەتپەيتىن ادۋىندىعى تىراش ەمەس، تابيعي! كامەرانى سەزىنۋى وتە شەبەر. حاريزماسى ەرەكشەلەنىپ، باس كەيىپكەردىڭ كولەڭكەسىندە قالماي، وزىنشە ورنەك قۇرادى…
* * *
فيلمدە «كۇندەستىڭ ك ۇلى دە كۇندەس» بولماي، دانا ەنەنىڭ قوس تىزەسىنە قاتار باس قويعان كۇڭكە مەن ۇلجاننىڭ تاتۋلىعىن، ءاۋلەتتەگى بەرەكەنىڭ كورىنىسىن ۇلجان-قاراگوزدىڭ سازدى انىمەن سۋرەتتەيتىن ساحنا بار. كەيىپكەرءدىڭ جان دۇنيەسىن سەزىنە ورىنداعان ءانشى داۋسىن كومپوزيتور تولەگەن مۇحامەدجانوۆتىڭ ءسۇيەمەلسىز بەرۋى، ونىڭ ينتەرشۋممەن ۇلاسۋى تابىلعان شەشىم بولىپ كورىندى.
جالپى، مۋزىكا كينودا دراماتۋرگياعا قىزمەت ەتۋگە مىندەتءتى. ءفيلمنىڭ اتموسفەراسىنا ءدال ءتۇسۋ كوپتەگەن قازاق كومپوزيتورلارى ءۇشىن الىنباس اسۋ بولىپ ءجۇر ەدى، تولەگەن-دوسحان تاندەمى بۇل جولى ءوزىن-وزى ادەمى اقتاعان. ونىڭ ءۇستىنە، ءفيلمنىڭ مۋزىكالىق جەلىسىندە اباي اۋەندەرىنىڭ بوي كورسەتىپ قالۋى ءبىراز زاڭدى جۇكتى ابىرويمەن ارقالاپ تۇرعانداي اسەر بەرەدى.
* * *
زامانا قارقىنى الاپات. اقپاراتتا شەكارا قالمادى. اۋلاداعى توبەلەستى ءتۇسىرىپ اپ، الەمءنىڭ نازارىنا ۇسىنا سالاتىن ءمۇمكىندىككە اركىم يە زامان. شىعانداپ، ەشكىمگە شاڭىن كورسەتپەي كەتكەن گولليۆۋدتىق فيلم الەمدى قانجىعاسىنا بايلاعان شاق. سول فيلمدەرگە كوزى قانعان كورەرمەننىڭ وتاندىق كينولارعا شەكەسىنەن قاراعانىنا رەنجي دە المايسىز. الايدا ەسكەرە كەتەر ءبىراز جايتتار بار. الەمنەن كينوسىمەن عانا ەمەس، بارلىق جاعىنان ءۇستەم تۇرعان قۋاتى وراسان الپاۋىت ەلدەرمەن شەندەسۋگە بىزدە قاۋقار كەم. رەجيسسەرى مەن اكتەرى عانا ەمەس، ولاردىڭ دارىگەرى مەن مۇعالىمىنە، ينجەنەرى مەن ديقانىنا دا يىقتاسۋعا ازىرشە ءدارمەنءسىزبىز. «ءقازاقفيلمنىڭ» بەس جىلدىق بيۋدجەتىنە گولليۆۋد ءبىر عانا «كاريب تەڭىزىنىڭ قاراقشىلارىن» (300 ملن اقش دوللارى) ءتۇسىرىپتى. سول كينونىڭ ءتيترىندەگى فيلم جاساۋعا قاتىسقانداردىڭ ءتىزىمى كورەرمەنىڭنەن كوپ.
ءبىزدىڭ مۇرات «الەم تانۋ ءۇشىن» دەگەن تىراش ەمەس، «قازاق بوپ قالۋ ءۇشىن» دەگەن يگى ماقساتتى كوزدەسە كەرەك-تى. بۇل مۇرات – ءقايسىبىر وپپونەنتتەرىءمىزءدىڭ بىزگە تاڭعانىنداي كەرتارتپا، ءوزىمشىل تۇجىرىم ەمەس، الەمدىك ونەردە مويىندالعان كورنەكتى تۇلعالاردىڭ دا ويى. وعان دالەل – اكۋرا كۋروساۆانىڭ ءتامءسىلى. ول ايتادى: «كينو، ەڭ الدىمەن، ءوز ۇلتىڭ ءۇشىن ءتۇسىرىلۋى كەرەك» دەپ! ەندەشە، انىق قۇنانبايدى قازاقتىڭ ءوزى تانىپ بولعان جوق. وسى زارۋلىكتى ەڭسەرمەككە ەرلەرىءمىز ءىس تىندىرىپتى. «بىتكەن ىسكە سىنشى كوپ». تالاي سىن ايتىلارى انىق. ءبىراق ساعىن سىندىرماي، تالابىن تاپتاماي، اعايىنشىلىق كوزقاراسپەن بولعانىنا پەيىلمىز.
ءبىر انىعى – بۇل كينونىڭ قازاقى ورنەگى قانىق، ايتارى انىق، مۇراتى بيىك. ەڭ باستىسى، فيلمنەن قازاققا دەگەن تازا نيەت، ىستىق ىقىلاس، شىنايى ماحاببات كورەمىز. ءبازبىر قاعىنان جەرىگەن مۇندارلار سەكىلدى قازاققا سىرتىنان سوستيىپ قاراماعان، ىشىنەن ەگىلىپ، بولىسىپ جاسالعان دۇنيە! سونىسىمەن دە قۇندى. ەندەشە، بۇل كينوعا دا قازاقى قاۋىم ىشتەي بولىسىپ قاراسا كەرەك-تى!
Aikyn.kz
