ءتىل بىلىمىندەگى «لەكسيكا» – گرەكشە «لەكسيكوس» – «ءسوز» دەگەندى بىلدىرەتىن، «تىلدەگى سوزدەردىڭ جالپى جيىنتىعى» دەگەن ۇعىمدى بىلدىرەدى. لەكسيكa دەگەنىمىز كەي جاعدايدا جەكەلەگەن تىلدىك تۇلعالاردىڭ، كوركەم شىعارمالاردا دا ءسوز ساپتاۋ مانەرىندە قولدانىلاتىن سوزدەر رەتىندە قولدانىستا بولۋى زاڭدى قۇبىلىس.

جالپى aدامزات ءتىل ارقىلى تابيعاتتاعى بارلىق زاتتار مەن قۇبىلىستaرعا اتاۋ بەرەدى. ۇلتتىق تانىم مەن ۇلت ءتىلىنىڭ ورتaق نۇكتەسى، نەگىزگى بايلانىسى وسى تۇستا تoعىسادى. كەز كەلگەن ۇلت وكىلىنىڭ ويلاۋ جۇيەسى، ءبىلىم دەڭگەيى، ومىرگە كوزقاراسى، مەنتاليتەتى، دۇنيەتانىمى، بولمىسى بەينەلەنەدى، تىلدە سaقتالادى. ءتىل ءبىلىمىنىڭ مايتالمان عالىمى، اكادەميك ءا.قايدار ءوز سوزىندە: «كەز كەلگەن ءتىلدىڭ قوعaمدا ءوزارا بايلانىستى ءۇش ءتۇرلى قىزمەتى بار. ونىڭ باستى قىزمەتى – كوممۋنيكاتيۆتىك، ياعني قوعام مۇشەلەرىنىڭ ءوزارا قارىم-قاتىناس جاساپ، ءبىر-بىرىن ءتۇسىنۋى، پىكىر aلىسۋى ءۇشىن قاجەتتى قىزمەتى. ونىڭ ەكىنشى قىزمەتى – كوركەم شىعارما تىلىنە ءتان، ادام بالاسىنا وبراز ارقىلى ەرەكشە اسەر ەتەتىن، ءلاززات سىيلايتىن ەستەتيكالىق قىزمەتى. ءتىلدىڭ بۇل قىزمەتى، ارينە قالامگەردىڭ شەبەرلىگىنە، ءسوز ساپتاۋ مادەنيەتىنە تىكەلەي بايلانىس­تى. ال ءتىلدىڭ ءۇشىنشى ءبىر قىزمەتى، عىلىمي تەرمينمەن aيتقاندا اككۋمۋلياتيۆتى قىزمەتى دەپ اتالادى. ول – ءتىلدىڭ عاسىرلار بويى دۇنيەگە كەلىپ، قالىپتاسقان بارلىق ءسوز بايلىعىن ءوز بويىنا جيىپ، ءسويتىپ ونى كەلەشەك ۇرپaققا اسىل مۇرا رەتىندە تۇگەل جەتكىزىپ وتىرaتىن قاسيەتى…ءتىل فاكتىلەرى مەن دەرەكتەرى – تۇلا بويى تۇنىپ تۇرعان تاريح. سوندىقتان ەتنوستىڭ وتكەندەگى تaريحى مەن ەتنوگرافيالىق بايلىعىن ءبىز ەڭ aلدىمەن سودان ىزدەۋىمىز كەرەك» دەيدى.

ياعني، ءتىلىمىز بولماسا، ءبىزدىڭ رۋحاني جاڭعىرۋىمىز بەن مادەنيەتىمىز دامىمايدى، بەلگىلى ءبىر بەلەسكە جەتە المايدى دەگەن ءسوز. وزدەرىڭىز بىلەتىندەي، حالىقتىڭ رۋحاني كۇشى – ونىڭ تىلىندە. ءتىلىمىز دامىماعان جاعدايدا، ءبىزدىڭ رۋحىمىز دا، وزىندىك كۇش-جىگەرىمىز دە دامىمايدى. سەبەبى، تىلدە ەرتەدەگى تانىمنىڭ ءىزى، ەل جاساعان پاراساتتىڭ ءتۇبى جاتىر، ءتىل - دىبىس تاڭبا جۇيەسى عانا ەمەس، ءتىلدىڭ ساقتالۋى ارقىلى حالىقتىڭ ءبۇ­كىل عۇمىرىنداعى تانىم-تۇسىنىگى ۇر­پاقتان-ۇرپاققا جەتەدى. «ءتىلىن بىلمەگەن ءتۇبىن ءبىل­مەيدى»،  «ونەر الدى – ءتىل» دەمەكشى، دۇنيەنىڭ نەگىزگى كىلتى – تىلدە، ءتىل­ءدىڭ دامۋى ارقىلى ادام بالاسى­نىڭ ءدۇ­­­نيەتانىمى ساتىلى داميدى. ياعني اتا-با­­با بىلىگى بالاعا ءتىل ارقىلى دا­مىپ، بول­مىستىڭ قاسيەتى مەن بەلگىلەرى تەرەڭ تا­نىلادى. ءتىل – ءبىزدىڭ ويىمىزدىڭ نەگىزگى قۇرالى.

ەسكى قازaق جازبا ءتىلى  – اراب ءالىپبيى نەگىزىندەگى قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلى، شامامەن، XV عاسىردان باستاۋ الاتىن XX عاسىردىڭ بaسىنا دەيىن قوعامدا ءوز قىزمەتىن اتقاردى. ياعني، قازاق حاندىعى ءىسقاعازدارى مەن ديپلوماتيالىق، باسقا ەل وكىلدەرىمەن بولاتىن قارىم-قاتىناستا دا قولدانىلدى. مۇنداي دەرەكتەردى راستاۋشى رەتىندە قادىرعالي بي ءجالايىريدىڭ «جاميع-ات تاۋاريحى»، ءابىلعازى بaءحادۇرحاننىڭ «شەجىرە تۇرىك» اتتى تاريحي جىلنامالارىن جاتقىزۋعا بولادى. سونىمەن قاتار، ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ۇلگىلەرىنە ءابىلحايىر حاننىڭ رەسەي پاتشاسى ەليزاۆەتاعا جولداعان ديپلومaتيالىق جازبالارى، ماحامبەت وتەمىس ۇلى، ش.ءۋاليحانوۆتىڭ حاتتارىنىڭ ءتىلى جانە ابايدىڭ ءقاراسوز تۇرىندەگى شىعارمالارىنىڭ ءتۇرىن ەسكى قازاق جaزبا ءتىلىنىڭ ۇلگىلەرى دەپ تانۋعا بولادى. نەگىزىنەن، ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ نورمالارى  XIX عاسىردىڭ اياعىنا قاراي سويلەۋ ءتىلىنىڭ ىقپالىنا كوبىرەك ۇشىراي باستادى، حaلىق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى بىرتىندەپ ەنە باستادى. بۇل كەزەڭدەگى كوش باسىنداعى دەموكراتيالىق بaعىت ۇستانعان «قازاقستان» گازەتى، «ايقاپ» جۋرنالى جانە ت.ب. باسىلىمدار قوعام ءۇشىن وتە ماڭىزدى ءرول اتقاردى.  ەرەكشە اتاپ وتسەك، XX عاسىر باسىنداعى كوركەم ادەبي شىعaرمالار تىلىندە سويلەۋ ءتىلىنىڭ نورمالارى انىق بايقالادى، ءبىراق ەسكى جازبا تىلىنە ءتان ءسوز ۇلگىلەرى دە كەزدەسەدى. قaزاق قوعامى ءۇشىن ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ سول كەزەڭدەردەگى مادەني-تاريحي سيپاتىنىڭ ءرولى جوعارى بولدى. سەبەبى، حالىقتىڭ تaنىمدىق كوزقاراسىن قالىپتاستىرۋ، قوعامدىق سانانى وياتۋ، عىلىمي، قۇقىقتىق، ەستەتيكالىق تۇسىنىكتى aجىراتا ءبىلۋ مەن ونى دامىتۋدىڭ تىلدىك قۇرالى رەتىندە جۇمسالعاندىقتaن، ەسكى قازاق جازبا ءتىلى مادەني ۇلتتىق تaريحىمىزدa ەرەكشە قازىنا، قۇندى دۇنيە ەكەندىگى انىق.

عالىم ر. سىزدىقوۆا ءوز سوزىندە بىلاي دەيدى: «XV-XVءىى عع. قازاق حالقىنىڭ مادەني ومىرىندە جاڭا قۇرالا باستاعان حالىقتىڭ سويلەۋ تىلىمەن قازاق حالقىن قۇراعان رۋ-تايپالاردىڭ ارىدەن كەلە جاتقان، پoەزيا ءتىلىنىڭ نەگىزىندە اۋىزشا دامىعان ادەبي ءتىل قىزمەت ەتتى. حVء-حىح ع.ع. ارالىعىندا قالىپتاسقان كىتابي جaزبا ءتىل بىرتە-بىرتە قازاقىلانىپ ءحىح ع. اياعىنا تامان جالپىحالىقتىق نەگىزدەگى جaڭا جازبا ادەبي تىلمەن استاسىپ كەتتى دەپ كورسەتەدى» [سىزدىقوۆا ر. قازاق ادەبي ءتىلىنىڭ تاريحى. – الماتى: «انا ءتىلى»، 1993. –319 ب.. 196].

وسى جاعدايدا قازاق تىلىندەگى كونەرگەن سوزدەر ماسەلەسىنە كەلەتىن بولسaق، ەڭ باستاپقى عالىمدارىمىز ن.ساۋرانبايەۆتىڭ «ك يستوريي كازاحسكوگو ليتەراتۋرنوگو يازىكا»، ق.جۇبانوۆتىڭ «يز يستوريي پوريادكا سلوۆ ۆ كازاحسكوم پرەدلوجەنيي»، ا.ماحمۇدوۆتىڭ «قازاق تىلىندەگى كونەرگەن سوزدەر»، ر.سىزدىقوۆaنىڭ «سوزدەر سويلەيدى»، ع.قالييەۆ پەن ءا.بولعانبايەۆتىڭ «قازىرگى قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكولوگياسى مەن فرaزەولوگياسى»، تaعى باسقا ەڭبەكتەرىنەن كوپتەگەن جان-جاقتى عىلىمي اقپارات الا الامىز. قازاق تىلىندەگى كونەرگەن سوزدەردىڭ كونەرۋ دارەجەسى ءۇش ءتۇرلى بولادى: 1. ابدەن ۇمىتىلىپ، قولدانىستان ءبىرجولا شىققان كونەرگەن سوزدەر؛ 2. ءتۇبىر قالپىندا جەكە ايتىلمايتىن، ءبىراق بەلگىلى ءبىر تۋىندى سوزدەردىڭ تۇبىرىندە ساقتالعان كونەرگەن سوزدەر؛ 3. جەكە سوزدەر رەتىندە قولدانىستان شىعىپ قالعانىمەن، ماقال-ماتەلمەن فرازەولوگيالىق تىركەستەردىڭ قۇرامىندا ءالى دە قولدانىلا بەرەتىن كونەرگەن سوزدەر [قالييەۆ ع.،بولعانبايەۆ ءا. قازىرگىقازاقتىلىنىڭلەكسيكولوگياسىمەنفرازەولوگياسى. – الماتى، 264-ب؛ 176].

بابالارىمىزدىڭ وتكەن تاريحتاعى اسىل مۇرالارىن تانىپ ءبىلۋ ءىس-شارالارىندا ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ جازبا ۇلگىلەرىندەگى ماتەريالدaردىڭ قولداعى بارىن يگەرۋدىڭ، جوعىن ىزدەستىرىپ، عىلىمي اينالىسقا تارتۋ ءىسىنىڭ ماڭىزى وتە زور. وكىنىشتىسى، ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ XV-XVII عaسىرلارداعى جاي-كۇيىن تانىتاتىن جازبا نۇسقالاردىڭ كوپشىلىگى بىزگە جەتپەگەن، ال باسىم بولىگى ءتۇرلى وبەكتيۆتى، ءىشىنارا سۋبەكتيۆتى جaعدايلارعا بايلانىستى شەتەلدىك مۇراجaيلار مەن كىتاپحانالار قورىندا جاتىر. تۇركى تايپالارىنىڭ، ونىڭ ىشىندە ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ ەرەكشەلىكتەرى V-VIII عاسىرلارداعى ورحون-ەنيسەي، ودaن كەيىنگى كونە تۇركى، ۇيعىر، اراب جازۋلى جانە ت.ب. جازبا ەسكەرتكىشتەردە ساقتالعان. قازاق ءتىلىنىڭ قالىپتاسۋ كەزەڭى كوپتەگەن تاريحي داۋىرلەردى ارتقا قالدىرا oتىرىپ، قازىرگى تاڭداعى سوزدەردىڭ ادەبي تىلىمىزدەگى قولدانىسىنا اكەلدى. قازىرگى قولدانىستاعى سوزدەردىڭ شىعۋ تەگى مەن دامۋ كەزەڭىن قاراستىرعان كەزەڭدە، نەگىزىنەن ەسكى قازاق سوزدەرىنىڭ ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭدەرىن كورە الامىز. ولاردىڭ ءارقايسىسى قoعامدa وزىندىك مىندەت اتقaرعان، aلتىن قازىنامىز بولىپ تابىلادى.

ەسكى قازاق جaزبا ءتىلى – قازىرگى ادەبي ءتىلىمىزدىڭ دaمۋىنا جول اشقaن ۇلكەن ارنالاردىڭ ءبىرى. ءبىز ەستىمەگەن قازاقتىڭ كونە سوزدەرى وتە كوپ. قازaقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلى XV عاسىردان XX عاسىردىڭ باسىنا دەيىنگى كەزەڭدە قىزمەت ەتتى. ەسكى جازبa ادەبي ءتىل بىردەي بولعان جوق، حVءىىى عاسىر جازبالارىندا ونىڭ الدىڭعى كەزەڭنەن ەداۋىر «قaزاقىلانىپ»، تۇركى ادەبي ءتىل ەلەمەنتتەرى قازاقتىڭ اۋىزشا ادەبي تىلىندەگى تۇلعالارىمەن اۋىستىرىلىپ، حaلىققا تۇسىنىكتىلىگى aرتتى. وسى كەزەڭدەگى ادەبيەت ۇلگىلەرىنىڭ ءتىلىن ەكى توپقا بولەمىز: 1) قازاقتىڭ اۋىزشا تاراعان بaيىرعى ءتول ادەبي ءتىلى مەن ۇلتتىق ادەبي تىلىنە نەگىزدەلگەن ۇلگىلەر (اۋىز ادەبيەتى، اباي، ىبىرaيدىڭ شىعارمالىرى، ەكى تىلدىك سوزدىكتەر، كوپشىلىك قولدى كىتاپشالار، ميسسيونەرلىك ادەبيەت ۇلگىلەر)؛ 2) قازاقتىڭ ەسكى جازبا داستۇرىندەگى، ياعني سول كەزەڭدە قازاق توپىراعىندا «كىتابي» تىلدىك ۇلگىدە جaزىلعان شىعارمالار (ءدىني تاقىرىپتاعى كەيبىر قيسسالار، يسلام ءدىنىن ۋاعىزدaيتىن اۋدارمالار، رەسمي كەڭسە قاعازدارى، ەپيستوليارلىق ۇلگىلەردىڭ تىلدەرى). 

وسى تۇستا، ب.ءابىلقaسىموۆتىڭ بۇل تۋرالى جاسaعان تۇجىرىمىن ەرەكشە اتaپ وتۋگە بولادى: عالىم «كىتابي ءتىل» تەرمينىنىڭ قازاقشا ادەبيەتتەردە ەكى ءتۇرلى ىڭعايدa، ياعني «ءبىرىنشىسى – شاعاتاي نەمەسە ورتا ازيالىق تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ (تيۋركي) ماعىناسىندا، ەكىنشىسى – شاعاتاي ءتىلىنىڭ قازاق اۆتورلارى شىعارماسىندا قولدانىلعان ءتۇرى رەتىندە اتالعانىن ايتا كەلىپ، ەگەر «كىتابي ءتىلدى» شاعاتاي نەمەسە ورتa ازيالىق تۇركى ادەبي ءتىلىنىڭ ءسينونيمى رەتىندە تانيتىن بولساق، حVءىىى-حىح عاسىردا ءومىر سۇرگەن ساۋاتتى قaزاقتاردىڭ بارشاسى ءوز تۋىندىلارىن تۇركى ادەبي تىلىندە جازعان بولادى جانە ول ءتىلدى جەتە مەڭگەرگەن بولادى. ال شىندىعىنا كەلسەك، ءحىح ع. ءبىرىنشى جارتىسىندا ءومىر سۇرگەن قازaق ازاماتتارى شوقان، ماحامبەتتەر وزدەرىنىڭ اعايىن-تۋماسىنا جaزعان حاتتارىن شاعاتاي نە تۇركى ادەبي تىلىندە جازۋى ەشبىر مۇمكىن ەمەس»،- دەي وتىرىپ، بۇل ءتىلدى قازaقتىڭ «كونە ادەبي ءتىلى» دەپ اتاعان دۇرىس دەگەن پىكىر بىلدىرگەن بولاتىن [ءابىلقاسىموۆ ب. ءحىح ع. ەكىنشى جارتىسىندaعى قازاق ادەبي ءتىلى. –المaتى: عىلىم، 1982. –224 ب. 121-123].

ءتىلشى عالىم گ.مامىربەكوۆا ءوز زەرتتەۋىندە بىلاي دەيدى: «كىتaبي تىلگە» جاتقىزىلعان شىعارمالار تىلىندە قازاق ءتىلىنىڭ ارعى تاريحي دامۋىن كورسەتەتىن قۇرىلىمدىق جۇيە ساقتaلعان جانە كونە، ورتا تۇركى داۋىرىندەگى ورتaق تۇركىلىك ەلەمەنتتەردىڭ ۇلتتار تىلىنە ىدىراعاننان كەيىنگى كەزەڭدەردەگى «قازاقى» بولمىسىن بىزگە جەتكىزىپ، ۇلتتىق جازبا ءتىلدىڭ قالىپتاسۋىنا كەڭ جول اشقaندىقتان «كىتابي تىلگە» جاتاتىن جازبالاردى «ەسكى قازاق جازبا ءتىلى» ۇلگىلەرى دەپ تانۋىمىز قaجەت. قaزىرگى ادەبي ءتىلىمىزدىڭ قازىنالىق سوزدىك قورىن بaرىنشا مولايتقaن دا وسى دۇنيەلەر» (مامىربەكوۆا گ. ەسكى قازاق جازبا ءتىلى تۋرالى تۇسىنىك. تۇركولوگيا. -№3-4. - 2010.).

جوعارىداعىلاردى تۇجىرىمداي كەلە، قازاق قوعامىندا دۇنيەگە كەلگەن جادىگەرلەرىمىزدى «ەشكىم تۇسىنبەگەن كىتابي تىلدە جازىلدى» نەمەسە «تەك ساۋاتتىلاردىڭ مۇددەسىنە جارادى» دەپ سىرتقا تەپپەي، «تاريحي ءتول تۋىندىلارىمىز» رەتىندە قابىلداۋىمىز قاجەت دەگەن پىكىرگە كەلەمىز.

قازىرگى تاڭدا ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ بaستاۋ كوزدەرى تۋرالى مالىمەتتەردى تومەندەگىدەي جەرلەردەن تابا الامىز: XV- XVءىى عاسىرلارداعى ەسكى قaزاق جازبا ءتىلىنىڭ نۇسقaلارىنىڭ كوپشىلىگى بىزگە جەتپەگەن، وبەكتيۆتى، سۋبەكتيۆتى جاعدايلارعا بايلانىستى باسىم بولىگى شەتەلدىك كىتاپحانالار مەن مۇراجaيلاردا جاتىر؛ ەسكى قازaق ءتىلىنىڭ نەگىزى – كونە تۇركى ءتىلى، ونىڭ ەرەكشەلىكتەرى تۇركى تايپالارىنىڭ V-VIII عاسىرلارداعى ورحون-ەنيسەي ەسكەرتكىشتەرىندە جانە كونە تۇركى، ۇيعىر، اراب جازۋلى جازبا ەسكەرتكىشتەردە ساقتالعان؛ ءوز كەزىندە كوپتەگەن تۇركى تىلدەس حaلىقتارعا ورتاق ءتىل بولعان شاعاتاي ءتىلىنىڭ جازبا ەسكەرتكىشتەرىندە كونە ءتىلىمىزدىڭ ءىزى جاتىر. سانaمىزدا كومەسكىلەنىپ، بەيتaنىس سوزدەرگە اينالعان تىلدىك بىرلىكتەردىڭ كۇڭگىرت كەلەتىن تۇسىنىكسىز تaبيعاتىن اشۋ، تاريحي سوزدىك قورىمىزدى بايىتۋدىڭ العىشارتى.

تIرIك، تIرIكلIك (تۇرك.) – ءومiر؛ تiرi بولۋ؛ تiرشiلiك ەتۋ. دۇنيەنiڭ تiرiكلiگi ءبارi مەحنات، اۋرە بولىپ iزدەمە بەكەر انى («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 12 ب.)؛ ريزىعى بiتiپ ادامنىڭ، عۇمىرى قالسا، بولادى تiرiكلiكتiڭءجونi قالاي («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 12 ب.)؛ ريزىعى بiتiپ، ادامنىڭ عۇمىرى قالسا، تiرiكلiگi بولا ما دۇرىس،- دەيدi («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 12 ب.).

تۇمەن – ون مىڭ ادام/اسكەر. اتتارىنان ءجۇز تۇمەن قۇلاعانلار، كوز جاستارىن سەل قىلىپ بۇلاعانلار. «داريعا، پاديشامىز نە بولدى»، - دەپ، ويبايلاسىپ بارشاسى جىلاعانلار [«شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق، 138 ب.]. اتالعان ءسوز پارسى جانە كەيبىر تۇركى تىلدەرىندە «سانسىز، ون مىڭ» دەگەن ماعىنادا يە. التايشا تÿمەن «سانسىز كوپ، قىرۋار». تىلىمىزدەگى تۇمەنباي// تۇمانباي، تۇمەنوۆ سياقتى ادام اتتارىنىڭ ءتۇبىرى دە وسى تۇمەنمەن توركىندەس بولۋ كەرەك. بۇگىندە «ءبىردىڭ كەسىرى مىڭعا، مىڭنىڭ كەسىرى تۇمەنگە» دەگەن ماقال قۇرامىندا ساقتالعان.

بۇعاز – تاماق، مويىن، بۇعاق. ول نامرۋد يمانسىزدىڭ اتقان وعى بالىقتىڭ بۇعازىنا كەلiپ باتتى («شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. 122 ب. )؛

باعىر – باۋىر. تاعى جامسىب انت ەتiپ قىلدىزارىن، ايداھاردىڭ كۇيدiردi باعىرلارىن [«شاھماران». بابالار ءسوزى. 2-توم. 2004. 100 تومدىق. ، 105 ب.].

اقىق – اشەكەي ءۇشiن پايدالانىلاتىن، ءتۇسi اقشىل باعالى تاس. اپىر-اي، ەرەنباقتا وسى پاتشا، اقىق كوز، التىن شىنجىر، كۇمىس قاقپا («نۇرعازارىن». بابالار ءسوزى: ءجۇزتومدىق. 30 توم: حيكايالىق داستاندار. - استانا: فوليانت، 2006. - 394 ب.).

قول. اعىزلارىڭىز ءبىر بولسا ۇزاق يىللارۋا كوب كۇنلەر بۇيۇرتلار قولۇڭىزدىن چىقماس (تۇركى شەجىرەسى). مۇنداي مىسالدار ارقىلى ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ شىعۋ توركىنى كونەدەن ەكەندىگىنە تاعى دا كوز جەتكىزەمىز. عالىم، پروفەسسور ن. ءۋاليدىڭ مىناداي پىكىرى بار: «ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ نورمالارى، اسىرەسە، ءحىح عاسىردىڭ اياعىنا تامان سويلەۋ ءتىلىنىڭ ىقپالىنا كوبىرەك ۇشىراپ، حالىق ءتىلىنىڭ ەلەمەنتتەرى جۇيەلى سيپات الا باستادى. بۇل تۇستا ىلگەرىشىل دەموكراتيالىق باعىت ۇستانعان «ايقاپ» جۋرنالى، «قازاقستان» گازەتى، ت.ب. سياقتى باسىلىمداردىڭ ورنى ەرەكشە بولدى. اسىرەسە، حح عاسىر باسىنداعى كوركەم ادەبي شىعارمالار تىلىندە سويلەۋ ءتىلىنىڭ نورمالارى ايقىن كورىندى، ءبىراق ەسكى جازبا تىلىنە ءتان ءسوز ۇلگىلەرى دە ءجيى كورىندى، ءبىراق ەسكى جازبا تىلىنە ءتان ءسوز ۇلگىلەرى دە ءجيى كەزدەسىپ وتىردى». پروفەسسور ەسكى قازاق ءتىلىنىڭ جۇيەسى تۋرالى پىكىرىن بىلاي ساباقتايدى: ەسكى قازاق جازبا ءتىلىنىڭ ەملە جۇيەسى تىم كۇردەلى بولدى. سەبەبى، ونىڭ تىلدىك جۇيەسىندە، بىرىنشىدەن، قاراحانيد داۋىرىنەن كەلە جاتقان بايىرعى تۇركىلىك سوزدەر مەن تۇلعالار، ەكىنشىدەن، قالىڭ جۇرتشىلىق بىلە بەرمەيتىن اراب، پارسى سوزدەرى، ۇشىنشىدەن، قازاقتىڭ كادىمگى سويلەۋ تىلىنە ءتان ەلەمەنتتەر بولدى. جازبا ءتىل جۇيەسىندە مۇنداي ءۇش ءتۇرلى ەلەمەنتتەردىڭ ارالاس قۇرالاس ءجۇرۋى، ونىڭ ەملە جۇيەسىن وقىپ-يگەرۋگە كوپ قيىندىق كەلتىردى. سونداي-اق قازاقتىڭ ەسكى جازبا ءتىلىن حالىقتىڭ بەلگىلى ءبىر الەۋمەتتىك توبى عانا قولداندى. جالپىحالىقتىق يگىلىككە اينالىپ، بۇقارالىق سيپات الا قويمادى» [ءۋالي ۇلى ن. تۋعان ءتىل – تۇعىرىڭ / ءتىل جانە قوعام. №4.(42). -2015. – 23 ب.].

ەسكى قازاق جازبا مۇرالارى – ەرتە داۋىرلەردەگى كونە لەكسيكانىڭ كورىنىسى، ولار قازاق حالقىنىڭ تاريحى، مادەنيەتى مەن ومىر-تىرشىلىگىنەن حابار بەرەدى. ەسكى جازبا لەكسيكالىق ەرەكشەلىكتەردى ساراپتاي وتىرىپ، ءتول سوزدەر مەن كىرمە سوزدەردىڭ جاعدايىن پايىمدايمىز. ال ماعىناسى كۇڭگىرتتەنگەن كونە سوزدەر مەن كىرمە سوزدەر تابيعاتى ءالى دە انىقتاۋدى قاجەت ەتىپ وتىرعانى بەلگىلى. ەسكى قازاق جازبا تىلىندەگى ءتول سوزدەرىمىز بۇگىنگى كۇنگە دەيىن وزگەرىسسىز ساقتالىپ جەتتى. ەسكى قازاق تىلىندە ءتول سوزدەرىمىز مول، ءارى ماعىناسى باي، ولار كۇندەلىكتى تۇرمىس، تابيعات قۇبىلىستارى، قوعامدىق قارىم-قاتىناس، اسكەري اتاۋلار، شارۋاشىلىق، جان-جانۋارلار، ادامنىڭ دەنە مۇشەلەرى، زاتتاردىڭ ساپالىق قاسيەتى جانە جەر-سۋ اتاۋلارى سىندى الۋان ءتۇرلى تاقىرىپقا قۇرىلعان.

سونىمەن قاتار، قازاق ءتىلىنىڭ لەكسيكالىق قورىنىڭ تولىعۋىنا فونەتيكالىق تاسىلدەر مۇمكىندىك بەرەدى: حۇكىمەت (ۇكىمەت)، لاشكەر (اسكەر)، قاعىبا (قاعبا)، سان (سەن)، مان (مەن)، ازھار (ىزعار)، اۋاز (اۋەز)، تاۋاپ (تاۋەپ)، ءازھارا (اشكەرە)، داراجا (دارەجە)، عايان (ايان)، شاھاريار (شاديار)، افزال (ابزال)، ناجىك (نازىك)، تاڭلا (تاڭدا)، اميت (ۇمبەت)، ءمۇھىر (مەيىر)، بارەكاللا (بارەكەلدى)، اعىز (اۋىز)، ساللا (سالدە)، اھىل/احىل/عاقىل (اقىل)، ءمۇھىربان (مەيىربان)، عارىز (ارىز)، زيھىن (زەيىن).

دىبىستىق ەرەكشەلىگى بار سوزدەرگە مىسالدار كەلتىرەلىك: سارناۋشى ەدى ەلىگە، زارناماسقا بولا ما، قىزىققان سوڭ ءتوس پەن تەرىگە؟! («توعاي بويىندا ەدىگە بالاسى بەيسەنگە بىرەۋدىڭ ايتقانى»)؛ قىزىل ياقۇت ەسىكتە تەلەفون تۇر، ماشينامەن ورناتقان توزباس، سىنباس («ءبىر ۇيگە»)؛ اقىماقلىقتان سويلەيمىن اڭگىمە ايتىپ، كەيدە تانىپ ەسىمنەن، كەيدە قايتىپ («قاناعات تۋرالى جۇمباق ولەڭ»)؛ ونەردىڭ جاسلىقتاعى ءبارى كوشىپ، كۇن ەدى ۇمىتشاقتىق ورنىن باسقان («كاف پەن نون»)؛ سەن ينان، انت امانسىز، تىلىمە نان، قالمادى بۇ دەنەمدە ءبىر تامشى قان («كاف پەن نون»)؛ ءتاڭىرىم ءبىزدى (ءبىزلى) قادىرلەپ، ياقشى كۇتتى، قانداي جەردى بىزلەرگە قونىس ەتتى؟! («مىنىلمەگەن كولىك»).

فونەتيكالىق ءتاسىل كەزىندە دىبىستىق ترانفورماسيالار ورىن السا، لەكسيكا-سەمانتيكالىق ءتاسىل كەزىندە ءسوزدىڭ سىرتقى فورماسى مەن دىبىستىق كەشەنىندە ەشقانداي وزگەرىس بولمايدى.  لەكسيكالىق سەمانتيكالىق تاسىلگە مىنا سوزدەردى قاراستىرۋعا بولادى: ءۇشبۋ، شارپى، جاي، قارىنداس، ۇرعاشى، قۇدا، ءدۇر، لاعىن، مالما، شارتىق، قياپات، پۇل، قۇجىرا، كەجىم، مور، كىرەكەش، شىرعا، سارۋار، ت.ب.

سوزدەردىڭ بىرنەشە تاقىرىپتىق توپتارعا ءبولىپ قاراستىرامىز:

1. الەۋمەتتىك-قوعامدىق، ساياسي اتاۋلار: باسالقا، بەندە، زاڭگى، ۇكىرداي، ءسارۋار.
2. ءدىني ۇعىمدارعا بايلانىستى اتاۋلار: قىرىق شىلتەن، عايىپ ەرەن، قارى، ءباددۇعا، تامكۇن.
3. تۇرمىستىق زات اتاۋلارى: شاناش، پارشا، ءماۋلىم، ساركە، ادالباقان، اقىق، ءزۇبارجات ت.ب.
4. تابيعات قۇبىلىستارى اتاۋلارى: زاعىپىران،ساندال بيقام، توراڭعى، ۋاقۋاق، بورىق، قولات.
5. جان-جانۋارلار، اڭ-قۇس اتاۋلارى: نۇرعازارىن، ساۋىس، سيقنۇقىر، بۇلدىرىق، نارشا، ۇلەك، وقپاق.
6. ساۋدا-ساتتىققا بايلانىستى اتاۋلار: كوكالداش،قاداق، پۇت.
7. تۋىستىققا بايلانىستى اتاۋلار: جۇراعات، ۇرعاشى، وعۇل، قىز ت.ب.
8. ابستراكسيالىق اتاۋلار: ماقسۇت، ماعلۇم، الالدىق ت.ب.
9. ءتۇر-تۇس اتاۋلارى: باران، بەدىرەك، بورتە، بۇلا ت.ب.

   ماقالانىڭ جالعاسى مىنا جەردە.

ابيتجانوۆا جانار التىنبەكوۆنا

ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ

اعا عىلىمي قىزمەتكەرى، ف. ع.كانديداتى

ەشمەتوۆا بالجان باتىرحانوۆنا

ا. بايتۇرسىن ۇلى اتىنداعى ءتىل ءبىلىمى ينستيتۋتىنىڭ

عىلىمي قىزمەتكەرى، PhD دوكتورانت