اريستوتەلدەن كەيىنگى "ەكىنشى ۇستاز" اتانعان ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدىڭ تۋعانىنا بيىل 1150  جىل. ءابۋ ناسىر ءال-فارابي 870 جىلى قازاق جەرىندە بۇگىندە وتىرار اتالاتىن، ارىس وزەنىنىڭ سىرعا بارىپ قۇياتىن ساعاسىنداعى فاراب قالاسىندا دۇنيەگە كەلدى.  

ءابۋ ناسىر بالا كۇنىنەن عىلىمعا ءۇيىر بولىپ ءوستى، ونىڭ باقىتىنا قاراي سول زاماندا وتىراردا اسا باي كىتاپحانا بار ەدى. ءال-فارابي پارسى، گرەك تىلدەرىن ۇيرەنەدى، وسى تىلدە عىلىمي تراكتاتتار وقيدى. فاراب پەن بۇقارادا باستاپقى ءبىلىم العان سوڭ ءال-فارابي ءوز ءبىلىمىن جەتىلدىرۋ ماقساتىندا باعداتقا اتتانادى. ءفارابيدىڭ دۇنيەتانىمىنىڭ قالىپتاسۋىنا مەرۆ مەكتەبىنىڭ عىلىمي داستۇرلەرى مەن فيلوسوفيالىق باعدارلارى ءوز اسەرىن قالدىردى. باعدادتا ءال-فارابي عىلىم مەن ءارتۇرلى پاندەردى وقيدى. بىلىمگە دەگەن قۇشتارلىعىنىڭ ارقاسىندا ءال-فارابي سول ۋاقىتتاعى عىلىم مەن ءبىلىمنىڭ ورداسى سانالعان داماسك، حالەب، كاير، شاش، سامارقان، بۇحارا، مەرۆ، نيشاپۋر، رەي، حامادان قالالارىندا دا بولىپ، ءبىلىمىن ۇنەمى جەتىلدىرۋمەن بولدى. سول قالالاردا وقىدى، ەڭبەك ەتتى. شىعىستىڭ وسى شاھارلارىندا ول ءوز ءداۋىرىنىڭ ەڭ كورنەكتى عالىمدارىمەن، كوركەم ءسوز دەرەكتەرىمەن تانىسادى. ولاردان تالىم-تاربيە الادى.   ول 150-گە جۋىق فيلوسوفيالىق جانە عىلىمي تراكتاتتار جازىپ قالدىردى. عالىم فيلوسوفيا مەن لوگيكا، ساياسات پەن ەتيكا، مۋزىكا مەن استرونوميانى زەرتتەدى. كۇللى تۇركى الەمىنىڭ ماقتانىشىنا اينالعان فارابي ەڭبەكتەرى الەمنىڭ كوپتەگەن ەلدەرىنە اۋدارىلىپ، مەكتەپ باعدارلاماسىنان باستاپ جوو لاردىڭ كوپشىلىگىندە قولدانىستا. بيىلعى جىلى پاندەميا جاعدايىنا قاراماستان ءال-فارابي 1150 جىلدىعىن دارىپتەۋ توقتاعان جوق. تەك قازاقستاندا عانا ەمەس يۋنەسكو كولەمىندە تويلاپ جاتقان تورقالى تويدى الماتى قالاسى دا قالىس قالمادى. الماتى قالاسى قوعامدىق دامۋ باسقارماسىنىڭ قولداۋىمەن «ماڭگىلىك قازاقستان» قورىنىڭ ۇيىمداستىرۋىمەن ءبىرقاتار شارالار وتكەن ەدى. سول جوبالاردىڭ بىرەگەيى ءابۋ-ناسىر ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىعىنا ارنالعان كونفەرەنسيا جينالىستارى. 

جاقىپبەك التايەۆ: "ءال-فارابيدى برەند رەتىندە الەمگە تانىتۋ – مىندەتىمىز"

الماتى قالاسىنىڭ ەڭ ءىرى اۋداندارىنىڭ ءبىرى اۋەزوۆ اۋدانىنداعى كەزدەسۋ، قازاقتىڭ كورنەكتى فيلوسوفى، فارابيتانۋشى، پروفەسسور جاقىپبەك التايەۆپەن بولعان ەدى.  «بىردە» دەپ باستادى بىزبەن اڭگىمەسىندە جاقىپبەك التايەۆ. «داماسكىدە عالىمدار جينالاتىن جەر بولعان. سول جەرگە العاش كەلگەن ءال-فارابي جينالعان جۇرتشىلىقتان "قاي جەرگە وتىرايىن؟" دەپ سۇرايدى. "ءوزىڭىز قاي جەرگە سايكەس كەلەمىن دەسەڭىز، سول جەرگە وتىرىڭىز" دەسەدى ەل. سويتسە ءال-فارابي داماسك قالاسىنىڭ بيلەۋشىسى سەيد-اد-دۋال ءحامدانيدىڭ قاسىنا بارىپ وتىرىپتى. جۇرت اڭ-تاڭ، بيلەۋشى ءوز تىلىندە: "وسى جيىن بىتكەن سوڭ، سۇراق قويامىن، جاۋاپ بەرە الماسا، جازاسىن بەرىڭدەر" دەيدى. سوندا فارابي: "تاقسىر، ءالىپتىڭ ارتىن باعايىق" دەپتى سول تىلدە. الگى كىسى: "بۇل ءتىلدى قايدان بىلەسىز؟" دەپ تاڭىرقاپتى. ءال-فارابي: "مەن 70 ءتىل بىلەمىن" دەپتى. سوندا بارىپ ورتالارىندا تۇرعان ادامنىڭ كىم ەكەنىن تانىعان جۇرت "ءاا، ءسىز فارابي ەكەنسىز عوي"، – دەپ عالىمعا قۇرمەت كورسەتىپتى. فارابي ءوز اتىنان 200-گە جۋىق تراكتات جازعان. ءبىراق ونىڭ كوبىسى بىزگە دەيىن جەتپەگەن. ماسەلەن، پوەزيا، مەديسينا جايلى مۇرالارى ساقتالماعان. ءال-فارابي شىعىس پەن باتىستى بايلانىستىرعان التىن كوپىرگە اينالدى. 2020 جىلى يۋنەسكو دەڭگەيىندە ءال-فارابيدىڭ 1150 جىلدىعىن ەل بولىپ اتاپ وتكەلى وتىر. ۇلى عۇلامانىڭ ەسىمى بەرىلگەن ۋنيۆەرسيتەتىمىز ءال-فارابيدى كەڭىرەك ناسيحاتتاۋ ماقساتىندا "ءال-فارابي – 2020" اتتى اقپاراتتىق-ناسيحاتتىق جۇمىستارىن باستادى. بۇل جوبانىڭ اۋقىمى كەڭ جانە ول ءۇش جىلدى قامتيدى. ياعني وسى ۋاقىت ارالىعىندا ءتۇرلى شارالاردى ەلىمىزدە جانە شەت ەلدەردە كەزەڭ-كەزەڭىمەن ۇيىمداستىرىپ، وتكىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. ءبىزدىڭ مىندەتىمىز – ءال-فارابيدى برەند رەتىندە كۇللى الەمگە تانىتۋ»-دەپ ءسوزىن تۇيىندەگەن عالىم..

                               تۇراننان تۇلەپ ۇشقان ءابۋ.

 كەزەكتى كەزدەسۋدى جەتىسۋ اۋدانىندا جالعاستىرىپ، اۋدان جۇرتىشىلعى مەن اۋدان قوناقتارىنا بۇل جولى فارابي ەڭبەكتەرىنىڭ ءبىز بىلمەيتىن قىرلارمەن م.اۋەزوۆ اتىنداعى ادەبيەت جانە ونەر ينستيتۋتى ءبولىمىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، فيلولگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت ءتورالى قىدىر تانىستىرىپ ءوتتى. «تۇران وركەنيەتىنىڭ وشاعىنا اينالعان وتىرار شاھارىندا تۋىپ-وسكەن ءابۋ ناسىردىڭ جۇرەگىندەگى عىلىم قۋاتىن وياتقان بايىرعى بابالار جىرى مەن اقيقات ءدىن سىرلارى ەكەنى داۋسىز»- دەيدى ونلاين كەزدەسۋدەگى اڭگىمە بارىسىندا. . «وسى قۋات ونىڭ تالابىن تۇلەتىپ، باعدات، شام سىندى ءعىلىم-بىلىمنىڭ جالىنى مازداعان ءىلىم وردالارىنا جەتەلەدى. الەمنىڭ حيكمەت قۇمار دانىشپاندارىنىڭ وي مارجاندارى مەن اسىل سوزدەرى جيناقتالعان كىتاپحانالاردا جىلداپ وتىرىپ، تىرنەكتەپ عىلىم جيناۋىنا ۇيىتقى بولدى. سان الۋان عىلىم سالاسىن مەڭگەرىپ، ەكى جۇزگە جۋىق تراكتاتتار جازۋىنا جول اشتى. بۇلاردىڭ يگىلىگىن بۇگىنگە دەيىن باتىس، شىعىس ەلدەرى تەڭ كورىپ كەلدى. ءال-فارابي ءىلىمىن باعدار ەتىپ العان ەلدەردىڭ دامۋعا بەت الىپ، الەمنىڭ كوشباسشىسىنا اينالىپ وتىرعانى شىندىق. ونىڭ استرونوميا، استرولوگيا، ماتەماتيكا، لوگيكا، مۋزىكا، مەديسينا، سوسيولوگيا، لينگۆيستيكا، پوەزيا، ريتوريكا، فيلوسوفيا سالاسىنا ارنالعان ەڭبەكتەرىنىڭ سول كەزدەردە-اق كوپتەگەن تىلدەرگە جاپپاي ءتارجىمالانۋى بۇگىندە ءوزىنىڭ ءونىمىن ەسەلەپ بەرىپ جاتىر». ءيا، ارادا قانشا عاسىر وتسە دە فارابي ەڭبەكتەرى بولاشاقتا دا وزەكتىلىگىن جوعالتپاق ەمەس. ءال-فارابيدىڭ مەملەكەت، ەل باسقارۋ جونىندەگى تۇجىرىمدارى، الەۋمەتتىك-ەتيكالىق ساياسي كوزقاراستارى بۇگىنگى قوعام ءۇشىن دە ايرىقشا ماڭىزدى. ونىڭ ەڭبەكتەرى ەۋروپالىق رەنەسسانستىڭ ورلەۋىنە ۇلكەن ىقپال ەتتى. فارابي شىعىس پەن باتىستىڭ عىلىمى مەن ەجەلگى مادەنيەتىن تابىستىرۋدا زور ءرول اتقارعانى ءسوزسىز...

ايدا كوجمامبەتوۆا