ءدىني ساۋاتسىزدىق سالدارىنان جات اعىمنىڭ جولىنا ءتۇسىپ اداسقان قازاق جاستارى «ءدىني ءبىلىم الامىز» دەپ مۇسىلمان ەلدەرىنە جولداماسىز كەتىپ، كەشىكپەي قاندى قىرعىن بولىپ جاتقان سيريا مەن يراكتان ءبىر-اق شىعىپ جاتقانى وتە وكىنىشتى. «ءدىني ءبىلىمدى مۇسىلمان ەلىنەن الۋ كەرەك» دەگەن ولار جاسىرىن قۇجىرالاردان كۇماندى ءبىلىم الىپ، اقىر سوڭىندا تەرروريستىك ۇيىمداردىڭ قۇرامىنا تاپ كەلۋدە. سيريادا ءومىر مەن ءولىمنىڭ ورتاسىندا نەبىر جانتۇرشىگەرلىك جاعدايلاردى باسىنان كەشكەندەردىڭ كوبى شەتەلدەگى تىركەلمەگەن كۇماندى وقۋ ورىندارىنان ءدىني ءبىلىم العاندار.
سولاردىڭ ءبىرى – مۇلدەم بەيتانىس ەلگە بارىپ، ءدىن ۇيرەنەمىن دەپ كەتىپ، «جۋسان» گۋمانيتارلىق وپەراسياسىمەن ەلگە ورالعان بالجان ابدراحمانوۆا مەن ونىڭ كۇيەۋىنە ازعىرۋشىلار ۋادەنى ءۇيىپ- توگىپتى...
«اقشا جىبەرىپ تۇرامىز» دەپ ۋادە بەردى»
– كۇيەۋىم ەكەۋمىزگە قازاقستانداعى دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمداردىڭ وكىلدەرى «مىسىرعا بارىپ، ءبىلىم الىپ قايتىڭدار. ءبىز سەندەرگە اقشا جىبەرىپ تۇرامىز» دەپ ۋادە بەردى.
كۇيەۋىم كايرداعى جەكە ورتالىقتان، مەن ايەلدەرگە ارنالعان ماركازداردان ساباق الىپ ءجۇردىم. كەيىن اقشامىز ءبىتىپ، ءبىزدى مىسىرعا جىبەرگەندەردەن اقشا سۇرادىق. ءبىراق ولار «بىزدە اقشا جوق» دەپ ۋادەسىنەن تايقىپ كەتتى. سوسىن اتا-انامىزدان اقشا سۇراپ، كۇنىمىزدى كوردىك. مىسىردا دەسترۋكتيۆتى ءدىني اعىمدا بولعان سوڭ تىعىلىپ ءجۇرىپ ساباق الاتىن ەدىك. باستاپقى 2-3 اي اراب ءتىلىن ۇيرەندىك، كەيىن اقيدا، فيقھ ساباقتارىنا قاتىستىق. مىسىرعا جىبەرگەندەر بولسا سيرياعا قاتىستى اقپاراتتار ايتىپ، سول جاققا بارۋدى ناسيحاتتادى. 8 ايدان سوڭ كۇيەۋىمنىڭ ايتۋىمەن سيرياعا باردىق.
باستاپقىدا قارنىمىز توق، بارلىعى جاقسى بولعان ەدى. ءبىرقالىپتى ءومىر سۇردىك. 2016 جىلى مەن ەكىنشى بالامدى دۇنيەگە اكەلدىم. ۇلكەنىم 4 جاستان اسقان ەدى. ولاردى بالاباقشاعا بەرە المادىم. سەبەبى ول جەردە مەكتەپ تە، بالاباقشا دا بولمادى. كۇندىز-تۇنى جارىلىس، اتىس بولىپ جاتتى. وسىنىڭ ءبارىن ءوز كوزىمىزبەن كورگەن سوڭ ەلگە قايتقىمىز كەلدى. ارينە بىردەن قاشىپ شىعۋ مۇمكىن بولمادى. سەبەبى قايتار جولدىڭ بارىنە تۇزاق قويىلعان. بىرنەشە رەت باسكەسەرلەردىڭ قولىنا ءتۇسىپ قالدىق. سوڭعى قاشۋ كەتۋ ءساتتى اياقتالىپ، كۇردتەرگە ءوز ەركىمىزبەن بەرىلدىك. مەن قازاقستاندا جازاعا تارتىلۋدان قورىقپادىم، بار ويىم بالالارىمدى سيرياداعى توزاقتان قۇتقارۋ ەدى، – دەپ وتكەنىن ەسكە الادى بالجان.
ءبىلىم الۋشى جاستار ءۇشىن ءقازىر الەمنىڭ تۇكپىر-تۇكپىرىندە مۇمكىندىك بار. كەز كەلگەن ادام ءوزى قالاعان مەملەكەتتەگى جوعارى وقۋ ورنىندا ءبىلىم الا الادى. دەگەنمەن، ءدىني ءبىلىم الۋشىلار ءۇشىن ەسكەرۋ كەرەك جايتتار دا جوق ەمەس. بۇعان قاتىستى بەلگىلى تاريحشى، ءدىنتانۋشى ەرنار ابزالوۆ بىلاي دەيدى.
– كۇماندى ءدىني وقۋ ورىندارى دەگەنىمىز – ەشقانداي مەملەكەتتىڭ قاراۋىندا بولمايتىن، جەكە تۇلعالار اشىپ العان مەملەكەتتىك ەمەس وقۋ ورىندارى. مۇنداي وقۋ ورىنداردىڭ كوبى مىسىردا، پاكىستاندا جانە تۇركيادا ورنالاسقان. مىسىرداعى نەمەسە تۇركياداعى ءارتۇرلى قۇجىرالاردا وقيتىن ادام اراب ءتىلىن، ءدىننىڭ باسقا دا سالالارىن ۇيرەنىپ، ءبىلىم الا باستايدى. نەگىزى زاڭ بۇزۋشىلىق قازاقستاندىقتار وزدەرى ءبىلىم الىپ جاتقان مەملەكەتتىڭ ەلشىلىگىندە تىركەلمەگەندىگىنەن باستالادى. ەگەر قۇجىرالاردىڭ ايتقان ۋاعىزدارىن، ناسيحاتتارىن قازاقستاندا تاراتىپ، ناسيحاتتاسا ولاردى جاۋاپقا تارتا المايدى. ال زاڭدى تۇردە تىركەلىپ، ەكى ارادا قازاقستانمەن ورتاق كەلىسىم جاسالعان وقۋ ورىندارىن بىتىرگەن جەرلەستەرىمىز جات اعىمنىڭ جەتەگىنە ەرىپ كەتكەن جاعدايدا وقۋ ورنى تىكەلەي جاۋاپتى بولادى.
ەشقانداي تىركەۋدە جوق ءدىني ورىنداردىڭ باستى ءقاۋپى – كۇماندىلىگىندە
«ەشقانداي تىركەۋدە جوق ءدىني ورىنداردىڭ باستى ءقاۋپى – كۇماندىلىگىندە. ءبىز سول وقۋ ورىندارىندا كىمدەردىڭ ءدارىس بەرەتىنىن، قانداي يدەولوگيانى ناسيحاتتايتىنىن بىلە المايمىز. قازىرگى تاڭدا بۇل – ەڭ ۇلكەن ءقاۋىپ بولىپ وتىر. جاقىندا مىسىرداعى ءداستۇرلى ەمەس ءدىني اعىمنان ءبىلىم العان ءۇش قازاقستاندىق دەپورتاسياعا ۇشىراعان بولاتىن. قازاقستاندىقتار زاڭسىز تۇردە ۆيزاسىز مىسىردا ءبىلىم الىپ جۇرگەندە جول اپاتىنا ۇشىراپ، اۋرۋحاناعا تۇسكەن. 2 ادام وقيعا ورنىنان قاشىپ، بىرەۋى اۋرۋحاناعا تۇسكەن. الايدا، ولار قولعا ءتۇسىپ، قازاقستانعا دەپورتاسيالاندى. بۇل وقيعا قازاقستان مەن مىسىر ەلىنىڭ اراسىندا ديپلوماتيالىق كەلىسپەۋشىلىكتەر تۋىنداۋىنا سەبەپ بولدى. سونداي-اق سيرياعا كەتكەن قازاقستاندىقتاردىڭ 80 پايىزعا جۋىعى شەتەلدەگى كۇماندى ءدىني وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم العان، – دەيدى ءدىنتانۋشى.
جۋسان گۋمانيتارلىق وپەراسياسىمەن ەلگە ورالعان تاعى ءبىر كەيىپكەرىمىز مادينا دا (ەسىمى كەيىپكەردىڭ وتىنىشىمەن وزگەرتىلدى) مىسىر ەلىندە ءبىلىم العان. ونىڭ دىنگە دەگەن قىزىعۋشىلىعى مەكتەپ كەزىنەن باستالىپتى. ەندى دىنگە قاتىستى ساۋالدارىنا جاۋاپتى مەشىت يمامدارىنان الماعانىنا قاتتى وكىنەتىنىن ايتىپ وتىر.
– نەگىزى اتا-انام دا ناماز وقيتىن ەدى. مەن دە ولارعا ىلەسىپ نامازعا جىعىلدىم. بىلمەگەنىمدى جانىمدا جۇرگەن، ناماز وقيتىن قىزداردان جانە اتا-انامنان سۇرايتىن ەدىم. ءبىراق كوبىنەسە دارىن ءمۇباروۆ، نازراتۋللا سەكىلدى ادامدامدىڭ ۋاعىزىن تىڭدادىم، – دەيدى مادينا.
كەيىن ول ءوزىنىڭ اعا-جەڭگەسىمەن بىرگە مىسىرعا ءبىلىم الۋ ءۇشىن جولعا شىعادى.
– ناماز وقىپ باستاعان سوڭ اراب تىلىنە دەگەن قىزىعۋشىلىعىم ارتتى. شەتەلدەگى وقۋ ورنىنا ءوز قاراجاتىمىزبەن باردىق. كەيىن اتا-انامىز بىزگە قارجىلاي كومەك كورسەتىپ تۇردى. مىسىردا اراب ءتىلىنىڭ كۋرستارىنا قاتىستىم. قۇران مەن اراب ءتىلىن عانا ۇيرەندىم.
نەگىزى ول جەردە يسلامنىڭ باسقا دا سالالارىنا قاتىستى ساباقتار ءوتىپ جاتتى.. ءبىراق مەن ول دارىستەرگە اراب ءتىلىن جەتىك بىلمەگەندىكتەن قاتىسا المادىم. قاتىسقان كەزدىڭ وزىندە مەن ءدارىستى تۇسىنبەيتىن ەدىم. اراعا جارتى جىل سالىپ قازاقستانعا قايتا ورالدىق، – دەيدى مادينا.
مادينا ەلگە ورالعاننان كەيىن دە قازاقستاندا تىيىم سالىنعان ۋاعىزشىلاردىڭ دارىستەرىن تىڭداۋدى جالعاستىرادى. سونداي-اق سيرياداعى قازاقتاردىڭ شاقىرتۋىن ەستىپ، سول جاقتاعى «جۇماق» تۋرالى ۆيدەولاردى كورەدى. جاقىن قۇربىلارىنىڭ سيرياعا دايىندىعىن كورىپ، مادينا دا ولاردىڭ سوڭىنان ەرۋگە بەل بۋىپتى.
«مەن سول كەزدە سيرياعا «شاريعات پەن ءدىن» دەگەن ۇستانىمدى سەرىك ەتىپ باردىم. ءبىراق ءبارى مەن ويلاعانداي بولماي شىقتى. سيرياعا بارۋىما جات اعىمنىڭ يدەولوگياسى سەبەپشى بولدى. قۇربىلارىمنىڭ ايتۋىمەن ولارعا ەلىكتەپ سيريادان ءبىر-اق شىقتىم. سيريادا ادامداردىڭ ولىگىن، بالالاردىڭ جەتىم قالعانىن ءوز كوزىمىزبەن كوردىك. اشتىقتى باستان وتكەردىك. ارينە، بارلىعىن بىردەن تۇسىنە قويمادىق. شىندىقتىڭ بەتى اراعا ءبىراز ۋاقىت سالىپ قانا اشىلدى.
تاۋەلسىز، بەيبىت تۋعان جەرىمدى قانعا ورانعان، جارىلىس وشاعىنا ايىرباستاعانىمدى كەش ءتۇسىندىم».
مادينانىڭ ايتۋىنشا، سيرياعا بارۋ وڭاي بولعانىمەن، قايتۋ وتە قيىن بولعان. ءبىراق قالايدا ەلگە ورالۋدى اڭساپتى. سودىرلار سيريادان شىعاتىن جولدارعا جارىلعىش زاتتار قويىپ، تۇزاق قۇرعان. قولعا ءتۇسىپ قالعانداردى ءولىم جازاسىنا كەسكەن.
– مەن ءوزىم اۋىرىپ، دەنساۋلىعىم بولماي ءجۇردى جانە قاسىمدا 2 بالام بولدى. كەتەم دەگەندەردى قاتال جازالاعان، تۇرمەگە وتىرعىزعان، ولتىرگەن جاعدايلار كوپ كەزدەستى. مۇنداي ءسوزدى قاسىڭدا جۇرگەن دوستارىڭا دا سەنىپ ايتا المايسىڭ. ەشكىمگە سىر شاشپاي، ءوزىڭ عانا قايتار جولدى ىزدەيسىڭ. ارابتار جولدى ايتۋعا قورقادى، سەبەبى ءبىلىپ قالسا جازالايدى. ول جاقتا اركىم ءوزىنىڭ قارا باسىن عانا ويلايتىن، امان قالۋدىڭ جولىن قاراستىراتىن. سيرياعا بارعاننان كەيىن قازاق جىگىتىنە تۇرمىسقا شىقتىم، بالالى بولدىم. ءبىراق كۇيەۋىم ەلگە ورالۋىما قارسى بولدى. ال مەن بالالارىمنىڭ بولاشاعىن ويلاعاندىقتان كۇيەۋىممەن اجىراستىم. ەكى-ۇش رەت قاشىپ شىعۋعا تىرىسقانىممەن، ىسكە اسىرۋ مۇمكىن بولمادى. ءبىر ارابتان ءجون سۇراعانىمدا ول قورقىپ تۇرسا دا جولدى كورسەتىپ: «ۇستالىپ قالساڭ مەن ايتتى دەمە. بۇل وتە ءقاۋىپتى جول. كەز-كەلگەن ساتتە ساعان وق اتىلۋى، اياعىڭنىڭ استىندا جارىلعان مينادان ءولىپ كەتۋىڭ مۇمكىن» دەدى. باسقا جول بولماعاندىقتان تاۋەكەلگە بەل بۋدىم. بارلىق جولدان امان ءوتىپ، كۇردتەردىڭ شەكاراسىنا جەتتىم. «مەن قازاقپىن» دەگەنىمدە كۇردتەر: «قۋانا بەر، سەندەردى قازاقتار ىزدەپ جاتىر. ەلدەرىڭە الىپ كەتەدى. ولار ءتىزىم جاساپ جاتىر ەكەن» دەدى. سول كەزدە قۋانعانىشىمدا شەك بولمادى، – دەيدى ول.
شەتەلدەن «جۇماق» ىزدەپ، اداسقاندارعا مادينا نە دەيدى؟
– بار قاتەلىك وزىمنەن بولدى. كەي ادامدار اتا-اناسىن كاپىرگە شىعارىپ، اعايىنمەن ارالاسپاي كەتەدى. مەنىڭ ەڭ ءبىرىنشى ايتارىم، اتا-انامەن، اعايىن تۋىسپەن بايلانىستى ۇزبەۋ كەرەك. ەكىنشىدەن بىرنەشە ادامنان قۇرالعان بەيتانىس توپتاردىڭ سوڭىنان كوزسىز ەرىپ كەتپەۋ كەرەك. جان-جاعىنداعى وزىنە جاناشىر ادامدارمەن عانا اقىلداسۋ قاجەت دەپ ەسەپتەيمىن. سەبەبى جاقىنىڭنان باسقا ادامنىڭ ساعان جانى اشىمايدى،– دەپ ءسوزىن اياقتادى مادينا.
اتىراۋ وبلىسى ءدىن ىستەرى باسقارماسىنىڭ دەرەگى بويىنشا، شەتەلدە كۇماندى ءدىني وقۋ ورىندارىندا 16 اتىراۋلىق ءبىلىم الۋدا. كۇماندى ءدىني بىلىمنەن قاۋىپ-قاتەر كوپ بولعاندىقتان، اياقتى اڭداپ باسقان ءجون. جالپى سەنىمدى تۇردە شەتەلدە ءدىني ءبىلىم العىسى كەلەتىندەرگە قويىلاتىن بىرنەشە تالاپ بار. بۇل تۋرالى ءدىنتانۋشى ەرنار ابزالوۆ بىلاي دەپ ءتۇسىندىردى:
«قازاقستان مۇسىلماندارى ءدىني باسقارماسى (قمدب) ۇلكەن قوعامدىق قور، ءدىني بىرلەستىك. ونىڭ رۇقساتىمەن شەتەلدە وقىعىسى كەلەتىندەر بەلگىلى ءبىر شارتتاردى ورىنداۋعا ءتيىستى. مىسالى قازاقستاندا جوعارى ءبىلىم الىپ، بىرنەشە جىل يمام رەتىندە قىزمەت اتقارۋى كەرەك. سودان كەيىن عانا مىسىرداعى «ءال ازحار» ۋنيۆەرسيتەتىندە نەمەسە تۇركياداعى «حاسەكي» يمامدار دايىندايتىن ينستيتۋتقا ءبىلىم الۋعا رۇقسات ەتىلەدى. ءبىراق اتالمىش وقۋ ورىندارىندا ءبىلىم الۋشى قازاقستاندىقتاردىڭ سانى شەكتەۋلى جانە تاعى بىرنەشە تالاپتار قويىلادى».
ءدىنتانۋشى ءدىني ساۋاتى جوق ادامداردىڭ شەتەلدە ءدىني ءبىلىم الۋعا ۇمتىلۋىن دۇرىس ەمەس دەپ ەسەپتەيدى.
– وكىنىشكە قاراي كەيبىر ءدىني ءبىلىمى تومەن ازاماتتار شەتەلدە وقۋدى ماقسات ەتەدى. قمدب-نىڭ شارتتارىنا ساي بولماعاندىقتان بەلگىسىز ءدىني اعىمنىڭ وقۋ ورىندارىنان ءبىلىم الادى. قۇجىرالار الدىنا كەلگەن شاكىرتكە ەشقانداي تالاپ قويمايدى. سەبەبى شاكىرتتەرىنىڭ سانى كوپ بولعانى ولار ءۇشىن ءتيىمدى. ءسويتىپ ءدىني ساۋاتتىلىعى تومەن ادامداردى تۇركياداعى، مىسىرداعى جات اعىم وكىلدەرى ءوز قاتارىنا قوسىپ الادى
مۇنداي ءقاۋىپتىڭ الدىن الۋ وتە قيىن. سەبەبى شەتەلدە ءدىني ءبىلىم العىسى كەلەتىندەردىڭ بارلىعى دەرلىك «مەن دەمالۋ ءۇشىن بارامىن» دەپ، ۆيزاسىز ۇزاق مەرزىمدە جۇرۋگە بولاتىن مىسىر، تۇركيا سەكىلدى ەلدەرگە جولعا شىعادى. سوندىقتان كۇماندى ءدىني وقۋ ورىندارى ورنالاسقان مەملەكەتتەرگە ۆيزا بەرۋدىڭ جولىن قاراستىرۋ كەرەك دەپ ەسەپتەيمىن،– دەيدى ەرنار ابزالوۆ.
ءدىنتانۋشىنىڭ ايتۋىنشا، شەتەلدە ءبىلىم العىسى كەلەتىن كەز كەلگەن قازاقستاندىق ءداستۇر مەن شاريعاتتىڭ ارا-جىگىن اجىراتا ءبىلۋى كەرەك.
– شەتەلدە ءدىني ءبىلىم العىسى كەلەتىن جاستار قاي باعىتتى تاڭداسا دا ءوزى باراتىن ەلدىڭ سالت-ساناسىنىڭ، ءداستۇرىنىڭ بار ەكەنىن ەسكەرۋى قاجەت. «شەتەلدىڭ ءداستۇرى، تانىم-تۇسىنىگى بىزدىكىمەن سايكەس كەلە مە؟» دەگەن ماسەلەنى دە قاراستىرىپ، ويلانعان ءجون. سونداي-اق، ءبىلىم العان ەلدىڭ ۇستانىمدارى، ءداستۇرى شاريعاتتىڭ تالاپتارىمەن بىردەي دەگەن ويدان ارىلۋ قاجەت. سەبەبى قانداي دا ءبىر ەلدى-مەكەننىڭ ءداستۇرى شاريعات شارتتارىنا قارسى كەلمەسە شاريعات ءداستۇردى ورىنداۋعا شەكتەۋ قويمايدى. ال ءبىزدىڭ قازاقستاندىقتاردىڭ كەيبىرى تۇركياعا بارسا، تۇرىكتەردىڭ، ساۋد ارابياسىنا بارسا، ارابتاردىڭ ءداستۇرىن قازاقستانعا الىپ كەلىپ، ونى ءدىن دەپ تۇسىندىرۋگە تىرىسادى. وسى ماسەلەگە سالعىرت قاراماۋدى، كەز كەلگەن ماسەلەگە سىني كوزبەن قاراۋدى ءجون دەپ ويلايمىن، – دەيدى ءدىنتانۋشى.
قازاقستانداعى ءدىني وقۋ ورىندارىن بىلەسىز بە؟
قازاقستاندا ءدىني ءبىلىم الۋ ءۇشىن ەشقانداي شەكتەۋ قويىلماعان. ەلىمىزدە «نۇر مۇباراك» ەگيپەت يسلام مادەنيەتى ۋنيۆەرسيتەتى بار. سونداي-اق ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ل. گۋميليەۆ اتىنداعى ەۋرازيا ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى، ق.ا.ياسساۋي اتىنداعى حالىقارالىق قازاق-تۇرىك ۋنيۆەرسيتەتى، شەت تىلدەر جانە ىسكەرلىك كارەرا ۋنيۆەرسيتەتى، ە.بۋكەتوۆ اتىنداعى قاراعاندى مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىىندە ءدىنتانۋ، يسلامتانۋ ماماندىقتارى وقىتىلادى.
بۇدان بولەك 9 مەدرەسە-كوللەدجدە ءدىني ءبىلىم الۋعا بولادى. ولار – «سارىاعاش» مەدرەسە-كوللەدجى، «استانا» مەدرەسە-كوللەدجى، «ءابۋ باكىر سىددىق» مەدرەسە-كوللەدجى، «ھيباتتۋللا تارازي» مەدرەسەسى، «ءۇشقوڭىر» مەدرەسە-كوللەدجى، «شىمكەنت» مەدرەسە-كوللدجى، «ءابۋ حانيفا» مەدرەسە-كوللەدجى، «اقتوبە» مەدرەسە-كوللەدجى، «ورال» مەدرەسە-كوللەدجى.
قىسقاسى، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى بويىنا سىڭىرگەن، ءسالت-داستۇر مەن شاريعاتتىڭ ارا-جىگىن اجىراتا الاتىن مامان عانا قازاقستانداعى ءدىني ماسەلەلەردىڭ شەشىمىن تاۋىپ، ءوز سالاسىنىڭ ۇزدىگى بولا الادى. سەبەبى شەتەلدىڭ يدەولوگياسى ۇلتتىق سانانىڭ شەڭبەرىنە سىيمايدى.
اسەل بولات قىزى،
اتىراۋ وبلىسى ءدىن ىستەرى باسقارماسى
اقپاراتتىق تالداۋ ورتالىعىنىڭ مامانى
پىكىر قالدىرۋ