1 قىركۇيەكتە قازاقستان پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت توقايەۆتىڭ حالىققا جولداۋى ەلدىڭ جاڭا ەكونوميكالىق باعىتىن جاريالاۋمەن بايلانىستى بولدى. قازاقستاننىڭ جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتىنىڭ نەگىزگى پرينسيپتەرى – الەۋمەتتىك ادىلەتتىلىك، كاسىپكەرلىكتىڭ جەتەكشى ءرولى، ءادىل باسەكەلەستىك، نارىقتار اشۋ، ەڭبەك ونىمدىلىگىن ارتتىرۋ، جوعارى تەحنولوگيالىق وندىرىستەردىڭ ۇلەسىن ارتتىرۋ جانە ت.ب. وسى قاعيدالاردىڭ ءبىرى، مەملەكەت باسشىسى اتاپ وتكەندەي، ەكونوميكانى كوگالداندىرۋ جانە قورشاعان ورتانى قورعاۋ بولۋى كەرەك.

جاڭا ەكونوميكالىق باعىتتى دامىتۋعا جانە كوروناۆيرۋستىق داعدارىستىڭ سالدارلارىن جەڭۋگە بايلانىستى ەكولوگيالىق پروبلەمالارعا مۇنداي نازار كەزدەيسوق ەمەس. مەملەكەتتىڭ «تازا» تەحنولوگيالاردى دامىتۋداعى شەشۋشى رولگە يە بولىپ جاتقاندىعى جانە ولاردى جەكەلەگەن سالالاردى، سونىڭ ىشىندە ەنەرگەتيكانى ينتەنسيفيكاسيالاۋ ءۇشىن پايدالانۋ الەمدىك تاجىريبە دالەلدەيدى.

قازاقستاندا جىل سايىن شامامەن 107،6 ملرد تەڭگە جاسىل ەنەرگەتيكاعا تارتۋ جوسپارلاپ وتىر. ەنەرگەتيكا مينيسترلىگىنىڭ حابارلاۋىنشا، جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرىن دامىتۋدىڭ بارلىق كەزەڭىندە سەكتورعا تارتىلعان ينۆەستيسيا كولەمى 658،06 ملرد تەڭگەنى قۇرادى.  ناتيجەسىندە ەلدە جالپى قۋاتتىلىعى 1،5 مىڭ مۆت بولاتىن 110 جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى جۇمىس ىستەپ جاتىر.  ونىڭ 26-سى جەل ەلەكتر ستانسيالارى (404،4 مۆت)، 42 كۇن ەلەكتر ستانسيالارى (891،6 مۆت)، 37 سۋ ەلەكتر ستانسيالارى (224،6 مۆت)، بەس بيوەلەكتر ستانسيالارى (7،82 مۆت).

2021 جىلى قۋاتى 456،79 مۆت بولاتىن 21 جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى جوبالارىن ىسكە اسىرۋ جوسپارلانىپ وتىر.  ال جالپى ينۆەستيسيا كولەمى 196،3 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايدى. ال كەلەسى جىلى ىسكە اسىرىلاتىن وبەكتىلەردىڭ جالپى سانىنان – 12 جەل ەلەكتر ستانسياسى (292،2 مۆت)، 4 كۇن ەلەكتر ستانسياسى (120 مۆت)، 5 شاعىن سۋ ەلەكتر ستانسياسى (44،59 مۆت).

سونىمەن، 2025 جىلعا دەيىن جاڭارتىلاتىن ەنەرگيا كوزدەرى نارىعىن جۇيەلى تۇردە دامىتۋ ءۇشىن جىل سايىن 250 مۆت پايدالانۋعا بەرۋ جوسپارلانىپ وتىر.

سونداي-اق دەپارتامەنت جىل سوڭىنا دەيىن اۋكسيوندار ارقىلى قۋاتتىلىعىنداعى 250 مۆت ەنەرگيا كوزدەرىن ىسكە اسىرۋدى جوسپارلاپ وتىر. ونىڭ ىشىندە كۇن ەلەكتر ستانسيالارى – 55 مۆت، جەل ەلەكتر ستانسيالارى – 65 مۆت، سۋ ەلەكتر ستانسيالارى – 120 مۆت، بيوەلەكتر ستانسيالارى – 10 مۆت.

اقمولا وبلىسىندا جەل ەنەرگەتيكاسى سالاسىنداعى جوبالار ءساتتى جۇزەگە اسىرىلۋدا. جۋىردا ەرەيمەنتاۋ وبلىسىندا قۋاتى 30 مۆت جەل ەلەكتر ستانسياسى اشىلماق. جەل تۋربيناسىنىڭ قۇرىلىسىن «Golden Energy Corp» ج ش س جۇرگىزگەن. جەل ەلەكتر ستانسياسى تايباي اۋىلدىق وكرۋگىندە ورنالاسقان. جوبا قولدا بار جەل الەۋەتىن دامىتۋعا، قازبا وتىندارىن ۇنەمدەۋگە جانە ايماقتاعى پارنيكتىك گازدار شىعارىندىلارىن ازايتۋعا باعىتتالعان. كاسىپورىن ديرەكتورى اننا وماشيەۆا:

– بۇل قوندىرعىعا بيىكتىگى 115 مەتر بولاتىن 18 تۋربينا ماچتاسى كىرەدى. ول قۋاتتىلىعى بويىنشا جەل تۋربيناسى، نارىقتاعى 2 مۆت-قا دەيىنگى ەڭ جاقسى تۋربينا. ول جوعارى جانە قالىپتى جەل دالىزدەرىندە جۇمىس جاساۋدى قامتاماسىز ەتۋگە ارنالعان. وسىنداي 2000-دەن استام تۋربينا بۇكىل الەمدە ورناتىلعان جانە وزدەرىن وتە جاقسى دالەلدەدى، – دەدى.

جوبانىڭ قۇنى 5،6 ملرد تەڭگە. جەل ەلەكتر ستانسياسىن سالۋ كەزەڭىندە 30 جاڭا جۇمىس ورنى قۇرىلدى.

ال الماتى وبلىسىندا شەتەلدىك ينۆەستورلار جاسىل ەنەرگيانى دامىتۋعا 56 ميللياردتان استام تەڭگە قارجى قۇيۋ تۋرالى شەشىم قابىلدادى. نىسانداردى سالۋعا جۇڭگو، اۆستريا جانە رەسەي كومپانيالارى ينۆەستيسيا قۇيىپ جاتىر. ءتورت جوبانى ىسكە اسىرۋعا سالىنعان جالپى ينۆەستيسيا كولەمى 56،7 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايدى. ولاردى ىسكە قوسۋ نەگىزىنەن 100 جۇمىس ورنىن قۇرۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. جۇڭگو ينۆەستورىمەن بىرگە ەڭبەكشىقازاق ايماعىندا جەل ەلەكتر ستانسياسىنىڭ ءبىرىنشى كەزەڭى اشىلادى. جوبانىڭ قۇنى 39 ميلليارد تەڭگەنى قۇرايدى. ستانسيانىڭ قۋاتى 60 مۆت. ىلە ايماعىندا قىتايدان كەلگەن تاعى ءبىر كومپانيامەن مۇقاعالي كۇن ەلەكتر ستانسياسىن ىسكە قوسۋعا نيەتتى.  جوباعا سالىنعان ينۆەستيسيا 15،5 ملرد تەڭگەنى قۇرايدى. جاسىل قوندىرعىنىڭ قۋاتى 50 مۆت قۇرايدى. قاراتال وڭىرىندە 1،2 ميلليارد تەڭگەگە كۇن ستانسياسى سالىنادى.  ونىڭ قۋاتى شامامەن 5 مۆت قۇرايدى. جوبانىڭ ينۆەستورى – اۆستريالىق MMT Solar Project GmbH كومپانياسى. رەسەيلىك كومپانيا 1 ميلليارد تەڭگەگە قاپشاعايداعى كۇن ەلەكتر ستانسياسىن ىسكە قوسۋعا كومەكتەسەدى. 

MMT Solar Project GmbH – بۇل بۇكىل الەم بويىنشا جاسىل جوبالاردى قارجىلاندىراتىن اۆستريالىق ينۆەستيسيالىق كومپانيا. الماتى ەكونوميكانى كوگالداندىرۋ ءۇشىن ارنايى جوسپار قاجەت دەپ شەشتى. ول ەۋروپالىق قايتا قۇرۋ جانە دامۋ بانكىمەن (ەقدب) بىرلەسىپ ازىرلەنەدى.

سونداي-اق ەقدب اتاپ وتكەن «جاسىل الماتى» ءار ءتۇرلى جوبالاردى قامتيتىن ءىس-شارالار جوسپارىن ازىرلەۋ ءۇشىن اۆستريانىڭ قارجى مينيسترلىگى 300 مىڭ ەۋرو بولگەن بولاتىن. جوسپارعا ەنگىزىلگەن جوبالاردى ىسكە اسىرۋدىڭ قۇنى جوسپار جاسالعاننان كەيىن بەلگىلى بولادى.

كونسۋلتانتتار، RWA Group جانە الماتى اكىمدىگى جۇمىس باستالعاننان كەيىن ءبىر جىلدان كەيىن ءىس-قيمىل ستراتەگياسىن دايىنداۋى كەرەك ەكەندىگىن ايتقان بولاتىن. قارجى ينستيتۋتى جوسپار قۇرىلاتىن باسىم ادىستەمە بار دەپ وتىر. نەگىزگى تارماقتار انىقتالعاننان كەيىن مۇددەلى تاراپتارمەن (قوعام، ەكولوگتار جانە ت.ب.) كونسۋلتاسيالار وتەدى.  ماسەلەلەردىڭ ءارقايسىسى شەشىمنىڭ باسىمدىعى جانە وعان قاجەتتى رەسۋرستار تۇرعىسىنان باعالانادى.

«الماتى ءۇشىن ەكولوگيالىق شارالاردىڭ باسىم باعىتتارى 2021 جىلدىڭ 1 توقسانىنىڭ اياعىندا انىقتالادى دەگەن جوسپار بار. جاسىل قالا جوسپارى، ادەتتە، بەس جىلدىق كەزەڭگە جاسالادى جانە وعان قاجەتتى ءىس-شارالار تىزبەسىن، ولاردى قارجىلىق باعالاۋدى، قارجىلاندىرۋ كوزدەرىن، قالا مەن تۇرعىندارعا جوبالاردى ىسكە اسىرۋدان تۇسەتىن جەڭىلدىكتەردى قامتيدى»، - دەپ ءتۇسىندىردى ەقدب.

جوسپار بويىنشا جۇمىستى باستاعاننان كەيىن سەگىز اي ىشىندە ناقتى شارالار ۇسىنىلادى.  بۇعان ينفراقۇرىلىمدى جەتىلدىرۋ مەن رەفورمالار، ءتۇرلى باستامالار مەن حالىقتى اقپاراتتاندىرۋ ناۋقاندارى دا كىرەدى.

قارجى ينستيتۋتى ءار جوبانىڭ ەكونوميكالىق تيىمدىلىگى ءار ناقتى جوبا بويىنشا ەسەپتەلەتىنىن قوستى.  مىسال رەتىندە قىزمەتتەردىڭ تيىمدىلىگىن ارتتىرۋ، قالا ءۇشىن قوسىمشا تابىس كوزدەرىن قۇرۋ، جۇمىس ورىندارىن قۇرۋ، زياندى زاتتاردىڭ شىعارىندىلارىن ازايتۋ جانە ت.س.س. ەسەبىنەن مۋنيسيپالدىق شىعىنداردى ازايتۋدى ايتۋعا بولادى.

وسىعان دەيىن ەقدب-نىڭ قازاقستانداعى ديرەكتورى اگريس پرەيمانيس الماتىدا الەمنىڭ 50-دەن استام ەلىندە قولدانىلاتىن تاسىلمەن «جاسىل قالا» جوسپارىن ازىرلەيتىنىن مالىمدەگەن بولاتىن.  قۇجات مەگاپوليستى كولىك، ەنەرگەتيكا جانە باسقا دا سالالاردا دامىتۋدى قامتيدى. پرەيمانيس جوسپار جاڭا ينۆەستيسيالار مەن كومپانيالاردى تارتۋعا مۇمكىندىك بەرەتىندىگىن اتاپ ءوتتى.

سونىمەن بىرگە، قارجى ينستيتۋتىنىڭ ادىستەمەسى بويىنشا 2050 جىلعا قاراي قالالارداعى حالىقتىڭ ۇلەسى 68%-تەن اسادى. ءوسىپ كەلە جاتقان سۇرانىستى قاناعاتتاندىرۋ ءۇشىن رەسۋرستاردىڭ كوپ مولشەرى قاجەت. مىسالى، قازىرگى ۋاقىتتا قالالار ەنەرگيانى پايدالانۋدىڭ 75% جانە پارنيكتىك گازداردىڭ 70% قۇرايدى. وسى ماسەلەلەردى شەشۋ ءۇشىن جاسىل قالالاردىڭ جوسپارى جاسالۋدا.

ەركەجان ارىن