وتكەن عاسىردىڭ ورتا تۇسىندا كۇندەي كۇركىرەپ وتكەن ەكىنشى جاھان سوعىسىندا، كسرو حالىقتارى تاراپىنان «ۇلى وتان سوعىسى» دەپ اتالىپ كەتكەن كسرو مەن فاشيستىك گەرمانيا اراسىنداعى سوعىستا قازاق جاۋىنگەرلەرى نەبىر ەرلىكتىڭ ۇلگىسىن كورسەتتى. قازاقتىڭ ەرلىگى مەن باتىرلىعىن، سوعىس  ونەرى مەن تەحنيكاسىن يگەرە الاتىندىعىن وسى سوعىس  ايقىن دالەلدەدى. سولاردىڭ ءبىرى دە بىرەگەيى، وسى سۇراپىل سوعىستى باسىنان اياعىنا دەيىن وتكەرگەن، قانى مەن تەرىن توككەن، وت پەن وقتىڭ ورتاسىندا قان كەشكەن، باتالون كومانديرىنەن ديۆيزيا كومانديرىنە دەيىن كوتەرىلگەن، سوعىستان كەيىن كەڭەس ارمياسى باس شتابىنىڭ جانىنداعى جوعارى اسكەري اكادەميانى ءبىتىرىپ، اسكەري اكادەميادا ساباق بەرگەن باۋىرجان مومىش ۇلى ەدى. قازاق حالقىنىڭ قاھارمان پەرزەنتىنىڭ تۋعانىنا بۇگىن 110 جىل تولدى.

سوعىس اياقتالماي جاتىپ، العاشقى حيكاياتتارى «زناميا» جۋرنالىندا جارىق كورگەن الەكساندر بەكتىڭ «ارپالىس» جانە 60-جىلداردىڭ باسىندا ءوزىنىڭ «موسكۆا ءۇشىن شايقاس» روماندارى شەتەل تىلدەرىنە اۋدارىلعاننان كەيىن باۋكەڭ شىن مانىندە الەمدىك تۇلعاعا اينالدى. اقبوز اتىمەن اتى اڭىزعا اينالىپ، الەمگە ايگىلى بولعان باۋىرجان مومىش ۇلى قازاق دەگەن ۇلتتىڭ باتىر، قايسار، ەرجۇرەك حالىق ەكەنىن بۇكىل جاھانعا تانىتتى.

باۋىرجان مومىش ۇلى – ۇلى وتان سوعىسىنىڭ باسىنان كىرىپ، اياعىنان شىققان، ەرلىگى ەلدىڭ ەسىنەن كەتپەيتىن تالانتتى دا قاھارمان قولباسشى. ول تالانتتى، قاتال قولباسشىلىعىنىڭ ۇستىنە ويشىل، شەشەن. ول جاۋىنگەرلەرىمەن بىرگە سوعىستا شىنىقتى، سوعىستا شىڭدالدى، سوعىستا ءوستى. ونى قاتارداعى ساربازدار ادىلدىگى ءۇشىن، اسكەري ونەرگە جەتىكتىگى ءۇشىن، جاۋىنگەردىڭ جانىن ۇعا بىلەتىن زەردەلىگى ءۇشىن جاقسى كوردى، سىيلادى، وعان سەندى. ال كومانديرىن شىن سىيلاعان سولدات جاۋدان جەڭىلمەيدى، ءولىمدى دە جەڭىپ شىعادى. ويتكەنى ونىڭ بويىندا بۇيرىقتىڭ كۇشى عانا ەمەس، ار مەن ۇياتتىڭ، كومانديرگە، قولباسشىعا دەگەن سۇيىسپەنشىلىكتىڭ كۇشى قوسا جۇرەدى. بۇل جەڭىس ءۇشىن اسا قاجەتتى فاكتور. باتىردىڭ ايتۋىنشا، جاۋىنگەرلەرگە سەنۋ كومانديردىڭ باسىنداعى باقىتى، ۇلكەن ىرىس. جاۋىنگەرلەر كومانديرگە سەنسە، ودان ارتىق ابىروي بولمايدى. سەنىم  – ۇلكەن مەدەت. قولباسىنىڭ قولاستىندا قاھارمان قازاق از بولعان جوق. سولاردىڭ كوبى ەل تاۋەلسىزدىگى ءۇشىن قانىن توگىپ، جانىن بەردى.

1941 جىلى ۇلى وتان سوعىسى باستالىسىمەن، باۋىرجان داڭقتى گەنەرال-مايور ي.ۆ.پانفيلوۆتىڭ باسشىلىعىمەن الماتى وبلىسى تالعار قالاسىندا جاساقتالعان 316-اتقىشتار ديۆيزياسىنىڭ قۇرامىندا مايدانعا اتتاندى. ماسكەۋ ءۇشىن شايقاستا اعا لەيتەنانت باۋىرجان مومىش ۇلى باسقارعان باتالون جاۋىنگەرلەرى اسقان ەرلىك كورسەتتى. جاۋىنگەرلەر باتىرلىقتىڭ، تارتىپتىلىكتىڭ، ۇيىمشىلدىقتىڭ ۇلگىسىن كورسەتىپ، وزدەرىنەن كۇشى ءتورت ەسە باسىم جاۋمەن ءبىر اي بويى كۇرەسىپ، دۇشپاندى ويسىراتا جەڭىلىسكە ۇشىراتتى. مومىش ۇلىنىڭ اسكەري-قولباسشىلىق قىزمەتىندە سوعىستىڭ ەڭ شەشۋشى، ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاس ەرەكشە بولدى. العان جولىنان، ايتقان سوزىنەن قايتپايتىن قايسار كوماندير باۋىرجان باتالوننىڭ سوعىس قيمىلىن جاڭا تاكتيكاعا جاناستىرا وتىرىپ، وپەراسيانى ورىندى دا شەبەر باسقارا ءبىلدى.

الايدا الاسپىران قىسىلشاڭ جاعدايعا ۇشىراعان كەيبىر پولكتەردىڭ باتالون، روتالارمەن بايلانىستى ءۇزىلىپ، جاۋىنگەرلەردىڭ قاي جەردە، قانداي حالدە ەكەنىن ءبىلۋ قيىنعا سوقتى. سونداي جاعدايعا ۇشىراعانداردىڭ ءبىرى – باۋىرجان باسقارعان باتالون ەدى. باۋكەڭ ەندى شەگىنۋدىڭ ناقتى جوسپارىن جاسادى. باتالوننىڭ  الدىندا جۇرەتىن 15 ادامنان  قۇرالعان بارلاۋشى قويىپ ۆزۆود-ۆزۆودپەن بولەك-بولەك بولىپ، ءبىرىنىڭ ىزىمەن ءبىرىن جۇرگىزۋدى ۇيعاردى. باتالون الدىنداعى بارلاۋشىلاردى اعا لەيتەنانت راحيموۆ پەن ساياسي جەتەكشى مۇحامەتقۇل ءسلامقۇلوۆ باسقاردى. كۇندىز جاۋ كوزىنە تۇسپەۋ ءۇشىن جاۋىنگەرلەرىنە تۇندەلەتىپ ءجۇرۋدى بۇيىردى. كۇندىز قالىڭ توعايدا تىنىستاپ، تۇندە بارلاۋشىلار ارقىلى بەلگىلەنگەن باعىتپەن ساقتانا ءجۇرىپ وتىردى. قاراعايلى توعاي ءىشى قالىڭ قار، جاۋىنگەرلەر شارشاعان، ايتسە دە تاباندى توزىمدىلىك كورسەتكەن باتالون ەكى كۇننەن كەيىن نوۆليانسك پەن يۆانوۆسك دەريەۆنيالارىنىڭ ارالىعىنان شىقتى. بارلاۋشىلاردىڭ ايتۋى بويىنشا، وسى يۆانوۆسك دەريەۆنياسىندا پانفيلوۆشىلاردىڭ 1075-پولكىنىڭ ءبىرىنشى باتالونى تۇرادى ەكەن. بۇلار ءالى شايقاسقا قاتىسپاپتى. ءادىسقوي، تاجىريبەلى كومديۆ ي.ۆ.پانفيلوۆ بۇل پولكتى ۋاقىتشا ادەيى رەزەرۆتە ۇستاپ تۇرعان ەكەن. جاۋ قورشاۋىنان شىعىپ، تۇگەلدەي امان ورالعان ب.مومىش ۇلى باسقارعان باتالوندى گەنەرال ي.پانفيلوۆ زور قۋانىشپەن قارسى الدى.

ماسكەۋگە ۇمتىلعان نەمىس اسكەرىنىڭ ەكپىنىن باياۋلاتىپ، قاتتى شىعىنعا ۇشىراتتى. بۇعان قوسا جان-جاقتا قورشاۋدا قالىپ قالعان بولىمشەلەردىڭ باسىن بىرىكتىرىپ، الدىڭعى شەپكە اكەلىپ قوستى. باۋىرجاننىڭ  بۇل تاپقىرلىعى «قورشاۋداعى ۇرىس»، «قورشاۋدان قۇتىلىپ شىعۋ» دەگەن تاكتيكالىق ءىلىم رەتىندە سوعىس كەزىندە جاپپاي تاجىريبەگە اينالدى. مومىش ۇلى قاندى شايقاستاردا ءتۇرلى ايلا-تاسىلدەر ۇيىمداستىرا بىلەتىن مىقتى قولباسشى بولدى. مىسالى، جاۋدىڭ قورشاۋىندا ءجۇرىپ، جاۋىنگەرلەردى امان ساقتاي وتىرىپ سوعىسۋ، قورشاۋدى بۇزىپ شىعۋ، تاعى دا باسقا ءايلا-تاسىلدى مەڭگەرگەن شەبەر قولباسشى.

مىسالى، گەنەرال-مايور ي.پانفيلوۆ ديۆيزيا بولىمدەرىنىڭ جاڭا شەپكە جىلجىپ ورنالاسۋى ءۇشىن ب.مومىشۇلىنا ءوز باتالونىمەن جاۋدىڭ شابۋىلىن 4 كۇن تەجەپ، ۇستاپ تۇرۋعا تاپسىرما بەرەدى. باتالون وزىنەن ون ەسە كوپ جاۋ توبىنا قارسى شايقاستى، وعان ىلگەرى جىلجۋعا مۇمكىندىك بەرمەدى. بۇل تاپسىرمانى ويداعىداي ورىنداپ، نەمىستەردىڭ مىڭداعان ادامىن جويىپ، 5ء-شى كۇنى ورمان ىشىمەن ءجۇرىپ، ءوز ديۆيزياسىنا قوسىلۋ ارەكەتىن جاسايدى. ول وڭايعا تۇسپەيدى. اينالا قورشاعان جاۋ اسكەرى. وسىنداي جاعدايدا ب.مومىش ۇلى تۇندە ءجۇرىپ، جانە مىناداي امال-قۋلىق جاسايدى. جولمەن ءجۇرىپ بارا جاتقان جاۋ كولونناسىنىڭ اراسىنا بايقاتپاي كىرىپ، باتالونىنا نەمىسشە بۇيرىق بەرىپ، ءبىر قولايلى قالقا جەرگە كەلگەننەن كەيىن جولدان شىعىپ كەتەدى. ءسويتىپ، امان-ەسەن ءوز ديۆيزياسىنا كەلىپ قوسىلادى. جاۋ قورشاۋىن قايتا-قايتا بۇزىپ ءوتىپ، ديۆيزياعا اكەلىپ قوسۋ ۇلگىسى تەك باۋىرجاننىڭ عانا قولىنان كەلەتىن ءتاسىل بولاتىن.

كەيىننەن گەنەرال-پولكوۆنيك، كەڭەس وداعىنىڭ باتىرى، 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ قولباسشىسى بولعان ي.م.چيستياكوۆ «درۋجبا نارودوۆ» جۋرنالىندا جاريالاعان ەستەلىگىندە بىلاي دەپ جازدى: «1073-اتقىشتار پولكىنىڭ كومانديرى مايور مومىشۇلىن مەن سوعىستان بۇرىن بىلەتىنمىن. ءبىز قيىر شىعىستا بىرگە قىزمەت ەتكەنبىز. ول قازاق ۇلتىنان شىققان، العان بەتىنەن قايتپايتىن، قاتال مىنەزدى، سىمباتتى كەلگەن جاس كوماندير بولاتىن. ونى ەرەكشە ەرلىگى مەن تاپقىرلىعى ءۇشىن پانفيلوۆتىڭ وزگەشە جاقسى كورگەنىن دە بىلەتىنمىن. ماسكەۋ تۇبىندە ونىڭ باتالونى پولكتان حابار-وشارسىز كۇيدە، بىرنەشە كۇن قورشاۋدا قالىپ، قالىڭ جاۋمەن قيان-كەسكى ۇرىس جۇرگىزگەن. ەكى تاۋلىككە سوزىلعان قىرعىن سوعىستا گۆاردياشىلار ءتورت جۇزدەن استام فاشيستەردىڭ كوزىن جويىپ، ولاردىڭ ۆولوكولام تاسجولى ارقىلى جاساعان شابۋىلىن تىرپ ەتكىزبەي بوگەپ تاستاعان. سودان كەيىن ورمان ىشىندە مانيەۆر جاساي وتىرىپ، وزدەرىن قورشاعان جاۋ شەڭبەرىن تاس-تالقان ەتىپ بۇزىپ شىعىپ، پولككە كەلىپ قوسىلعان بولاتىن. وسى ۇرىستان كەيىن پانفيلوۆ مومىش ۇلىنىڭ باتالونىن ءوزىنىڭ رەزەرۆى ەتىپ ۇستاپ، ونى ەڭ قيىن-قىستاۋ جەرلەردەگى ۇرىستارعا جىبەرىپ وتىردى. سونىڭ بارىندە دە باتالون ۇزدىكسىز جەڭىسكە يە بولدى».

ا.بەكتىڭ «ارپالىس» اتتى ەڭبەگىندە باۋىرجان مومىش ۇلى – كەيىپكەردىڭ اۋزىمەن بىلايشا سيپاتتالادى: «باتالون تورتكۇل قيىقشا تارىزدەنىپ ءبىر قاتاردان ساپقا تىزىلەدى. مۇنداي جاۋىنگەرلىك ءتىزىلىس ءتارتىبىن اسكەري تىلدە «رومب» دەپ اتايدى. وسى قيىقشانىڭ، بىلايشا رومبىنىڭ ورتاسىنا اربالار مەن زەڭبىرەكتەر ورنالاسادى. «مەنىڭ ءامىرىم بويىنشا ءجۇرىپ بارا جاتىپ، زالپىمەن وق اتۋ كەرەك! اتقاندا، اۋەگە ەمەس، جەرگە دە ەمەس، جاۋدى كوزدەپ اتۋ كەرەك!» وسى قالپىمەن ءبىر مەزگىلدە جەتى ءجۇز ۆينتوۆكادان دۇركىندەتە ۇزدىكسىز وق جاۋدىرعان باتالون نەمىستەردىڭ باس كوتەرۋىنە مۇرشا بەرمەستەن جايپاپ ءوتىپ، قورشاۋدان شىعىپ كەتەدى. بۇل ارادا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ اسكەري قولباسشىعا ءتان نەگىزگى مۇراتى: «…جاياۋ اسكەردى وقپەن، مانيەۆرمەن ساقتاۋ كەرەك، ونىڭ جولىن وقپەن ارشىپ، وقپەن وتكەل سالۋ كەرەك».

باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ اسكەري قولباسشىلىق بىلىكتىلىگىنە ءتان تاكتيكالاق-مانيەۆرلىك ادىستەرىنىڭ ءبىرى – جاۋدى قورشاۋعا الا شابۋىلداپ جويۋ. مىسالى، ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستا فاشيستەر يەلەنگەن تروشكوۆو، باركلوۆيسا، تروحوۆو، كاشينا، كونشينا، بورودينو اتتى التى قىستاقتى ءوزى باسقاراتىن پولكتى التى توپقا بولە، ءتۇن ىشىندە شابۋىلداپ، تۇگەل باسىپ الادى، جاۋدى تالقاندايدى. ەندى ءبىر ۇرىستا ونىڭ 120 جاۋىنگەرى 600 ادامدىق فاشيست اسكەرىن تالقاندايدى.

قاھارمان قولباسشىنىڭ سوعىستا تاعى دا ءبىر قولدانعان ءامال-ادىسى شايقاسىپ جاتقان ەلدى مەكەندى تاستاپ، شەگىنىپ كەتىپ، قايتادان تۇتقيىلدان شابۋىلداپ، قايتارىپ الۋ، جاۋدى قۋىپ شىعۋ بولعان. مىسالى، وسىنداي قۋلىقتى 1941 جىلعى ماسكەۋ تۇبىندەگى ماترەنينو دەريەۆنياسى ءۇشىن بولعان ۇرىستا قولدانادى.  قيان-كەسكى شايقاس كەزىندە روتا كومانديرلەرىنە قىستاقتى تاستاپ، شەگىنۋگە بۇيرىق بەرەدى. بۇل شەشىمدى باستاپقىدا ولار جانە باتالوننىڭ ساياسي ءىسى جونىندەگى ورىنباسارى ف.تولستۋنوۆ تۇسىنبەيدى، تەك جەڭىسكە جەتتىك دەپ، ماسايراپ، ۇيلەرگە كىرىپ، بوساڭسىعان، ءتىپتى كۇزەتتە قويماعان جاۋ اسكەرىن باتالون ءۇش جاقتان شابۋىل جاساپ، ادامدارىن قىرىپ، قۋىپ شىققاندا، بۇل تاكتيكانىڭ دۇرىستىعىنا كوزدەرى جەتەدى. وسى امال ارقىلى ادام شىعىنى بولمايدى جانە نەمىستەردىڭ كوپتەگەن قارۋ-جاراعى، تەحنيكاسى، ماڭىزدى قۇجاتتار قولعا تۇسىرىلەدى. 

ونىڭ داڭقى 1941 جىلدىڭ قاراشا-جەلتوقسانىنداعى ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستاردا شىقتى. سول كەزدىڭ وزىندە-اق مايدان گازەتتەرى، كسرو-نىڭ ورتالىق باسىلىمدارى، اسىرەسە، قازاقستاننىڭ بۇقارالىق اقپارات قۇرالدارى ءوز باتالونىمەن نەبىر قيىن تاپسىرمالاردى ورىنداعان العى شەپ كومانديرىنىڭ تالانتى مەن ەرلىگىن جابىلا جازىپ جاتتى. الەكساندر كريۆيسكييدىڭ ايتۋىنشا، بۇل كەزدە اق تەڭىز بەن قارا تەڭىز ارالىعىنداعى مىڭداعان شاقىرىمعا سوزىلعان مايدان شەبىندە باۋىر­جان مومىشۇلىنان داڭقى اسقان باتالون كومانديرى بولعان جوق.

ماسكەۋ تۇبىندەگى ۇرىستا باۋىرجان ءوز باتالونىن 27 رەت شابۋىلعا باستاپ شىقتى، 5 رەت قورشاۋدى بۇزىپ، نەگىزگى جاۋىنگەرلىك قۇرامىمەن امان-ەسەن ديۆيزياسىنا قوسىلدى. جالپى، ءوزىنىڭ ايتۋىنشا «ناسيستەرگە قارسى 207 رەت ۇرىسقا قاتىسىپ، 5 رەت ءولىمنىڭ قۇرساۋىندا قالعان، 2 رەت ءولىمشى بولىپ جارالانعان».

ال، كەيىننەن جارىق كورگەن «ماسكەۋ ءۇشىن شايقاس» كىتابى – بۇل ناعىز ەرلىك كىتابى. ونىڭ ىشىندە تاكتيكا دا، تاجىريبە دە، ۇرىس تا، ۇتىس تا  ءبارى دە بار. بۇل – جەڭىس كىتابى. ءار تاراۋى – اسكەري عىلىم. وسىنى ەسكەرسەك، ب.مومىشۇلىن اسكەري عىلىمنىڭ ناعىز بىلگىرى دەۋگە بولادى.

ال، ونىڭ مايداننىڭ العى شەبىندە ءجۇرىپ اتقارعان جۇمىستارى سوعىس باتىرىنىڭ شەڭبەرىنەن شىعىپ كەتىپ جاتتى. اعا لەيتەنانت شەنىندەگى باتالون كومانديرىنىڭ، كەيىننەن پولك، ديۆيزيا باسقارعان پولكوۆنيك قولباسشىنىڭ ويلارى مەن ارەكەتتەرى كەزەكتى ۇرىستىڭ تاكتيكالىق نەمەسە ستراتەگيالىق شەشىمدەرىنەن الدەقايدا اۋقىمدى بولدى. سوندىقتان دا ونىڭ اتاق-داڭقى رەسمي باتىرلار مەن گەنەرال قولباسشىلاردان اسىپ كەتتى. باۋىرجان 8-گۆارديالىق ديۆيزيانىڭ ار-نامىسى، ونىڭ ەڭ بيىك شىڭى بولدى.

باۋكەڭنىڭ ايتۋىنشا، سوعىس كىمنىڭ كىم ەكەنىن تەز-اق انىقتاپ بەرەدى. ماسكەۋ تۇبىندەگى شايقاستار باۋىرجان مومىش­ۇلىنىڭ كىم ەكەنىن تانىتىپ قانا قويماي، جاستاردى تاربيەلەۋ جۇمىستارىنداعى ولقىلىقتاردى دا اشتى. قازاق حالقى قولما-قول سوعىستا مول تاجىريبە جيناقتاعانىمەن، ماشينالى سوعىسقا جاپپاي ءبىرىنشى رەت كىرگەن ەدى. سوندىقتان دا ۇرىس الدى اسكەري دايىندىقتى كۇشەيتۋ كەرەك ەكەنىن العى شەپ كومانديرى رەتىندە ول وتە-موتە سەزىندى. ەڭ سوراقىسى تاريحىن، ءتىلىن، ءداستۇرىن بىلمەيتىن جاستار كوبەيە باستاعان. ولار ۇلتتىق قۇندىلىقتارىن بىلمەگەن سوڭ، ۇلتتىق ماقتانىشتارى ويانبايدى. ۇلتتىق ماقتانىشتار ويانباعان سوڭ، رۋحى كوتەرىلمەيدى. ال رۋحسىز اسكەر قارۋمەن قانشا بولەپ قويساڭ دا جەڭىسكە جەتپەيدى.

1941 جىلى 26 قاراشا كۇنى مارشال ك.ك.روكوسوۆسكيي باۋىرجان مومىشۇلىن پولك كومانديرى ەتىپ تاعايىندادى. ول كەزدە 30 جاستا بولاتىن. اسكەري دارەجەسى – اعا لەيتەنانت. پارتيا قاتارىندا دا بولماپتى. پولك كومانديرى بولۋ وڭاي ەمەس. باۋىرجان مومىش ۇلى ودان بۇرىن باتالون كومانديرى بولعان. پارتيا قاتارىندا جوق اعا لەيتەنانتتى پولك كومانديرى ەتىپ تاعايىنداۋ – ۇلكەن سەنىم، ءارى سيرەك كەزدەسەتىن وقيعا.

باۋىرجان مومىش ۇلى ۇلى وتان سوعىسىندا وسى سوعىستىڭ تاعدىرىن شەشكەن ايگىلى قولباسشىلارمەن، اتاپ ايتساق – مارشال گ.ك.جۋكوۆ، مارشال ك.ك.روكوسوۆسكيي، مارشال ۆاسيليەۆسكيي، مارشال باگريامان سەكىلدى اسكەري تۇلعالارمەن ءتانىس-بىلىس بولعان، اۋىزبا-اۋىز تىلدەسكەن. اتاقتى قولباسشىلار، گەنەرالدارمەن قىزمەتتەس بولعان. باس شتابتىڭ كىلەڭ مارقاسقالارى باس قوسقان ءبىر جيىندا مارشال باگرامياننىڭ ۇسىنىسى وتپەي، ونىڭ ورنىنا باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ۇسىنىسى وتكەن. ويتكەنى، باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ ۇسىنىسىن مارشال ۆاسيليەۆسكيي مەن مارشال جۋكوۆ قولداعان. ونىڭ اسكەري كۇشتەردى قالاي العا جىلجىتىپ، قانداي مانيەۆر جاساۋ كەرەكتىگى جونىندەگى ويلارى مەن ۇسىنىستارى جۋكوۆ پەن ۆاسيليەۆسكييگە وتە ورىندى بولىپ كورىنىپتى.

باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ قالامىنان شىققان ماقال-ماتەل، ناقىل سوزدەرىندە دە سوعىستا قولدانىلاتىن امال-ايلا، اسكەري قولباسشىنىڭ ورنى مەن ءرولى ماسەلەلەرى دە شەت قالماعان: «ەپتىلىك پەن باتىلدىقتى قوسسا ايلاكەرلىك شىعادى»، «اسكەرسىز قولباسشى – قاۋقارسىز»، «باسشىسىز اسكەر – ءالسىز».

«قانمەن جازىلعان كىتاپ. (سوعىس پسيحولوگياسى)» – اتاقتى قولباسشى ب.مومىش ۇلىنىڭ اسكەري قايراتكەر رەتىندەگى ۇرپاققا ۇلاعات ەتىپ قالدىرعان اسكەري-تەوريالىق جانە رۋحاني ۇلاعاتتىق ەڭبەگى. ونىڭ اسكەري تاكتيكالىق، جەكە قۇرامدى تاربيەلەۋ جانە وقىتۋ، كوماندالىق كادرلاردى دايىنداۋ سالاسىنداعى زەرتتەۋلەرى تەرەڭ كەشەندى تالداۋ جانە اسكەري ىس-تاجىريبەسىندە كەڭ تۇردە قولدانۋدى تالاپ ەتەدى. حالىق باتىرى ءوزىنىڭ اسكەري-تەوريالىق كوزكاراستارىن وسى «سوعىس پسيحولوگياسى» اتتى ەڭبەگىندە جان-جاقتىلى تالداعان. بۇل – باتىردىڭ جاراقاتىنا بايلانىستى دەمالىس الىپ كەلگەنىندە، 1944 جىلى قاڭتاردا، كسرو عىلىم اكادەمياسىنىڭ قازاق بولىمىندە، الماتىداعى عالىمدار ۇيىندە، قازاق عا ءتوراعاسى اكادەميك ق.ي.ساتبايەۆ، اكادەميك-جازۋشى م.و.اۋەزوۆ باستاعان قازاق عىلىمى، ادەبيەتى مەن ونەر وكىلدەرى، ەل زيالىلارى الدىندا وقىعان دارىستەرى مەن اڭگىمەلەرىنىڭ حرونيكالىق جيناق-كىتابى. باۋكەڭ اتالمىش لەكسيالارىن مايداندا جازعان «جاۋىنگەرلىك قاسيەتتەردى تاربيەلەۋ تۋرالى ويلارى» نەگىزىندە ازىرلەدى. لەكسيا بارىسىندا لەكتور باسپاحانانىڭ بوياۋىمەن جازىلعان كىتاپتار دا، ادام قانىمەن جازىلعان كىتاپتار دا بولاتىنىن، ال ءوزىنىڭ باسپاحانا بوياۋىمەن ەمەس، مايدان دالاسىندا شىنايى قالپىندا، بار بولمىسىمەن قانمەن جازىلعان سوعىس كىتابىن وقىعانىن بايان ەتتى.

وندا ۇلى وتان سوعىسى كەزەڭىندەگى باي اسكەري تاجىريبەگە باسا ءمان بەرىلگەن، كوپشىلىگى بۇتىنگى تاڭدا ءالى دە ءوزىنىڭ ءمانىن جويماعان كەيبىر اسكەري ونەر ماسەلەلەرى قاراپايىم جانە تۇسىنىكتى تىلدە باياندالادى. تىڭداۋشىلار سوعىس قاھارمانىنىڭ بايانداۋىنان ۇلى وتان سوعىسى تاريحىنان كوپتەگەن ەپيزودتارعا، ناقتىلى ي.ۆ.پانفيلوۆ اتىنداعى 8-گۆارديالىق ديۆيزيا جاۋىنگەرلەرىنىڭ قان مايدانداعى ەرلىگى جايلى دەرەكتەرگە قانىق بولادى. بۇل وقيعالار، پانفيلوۆشىلاردىڭ قاھارماندىققا تولى ونەگەلەرى، ول كەزدە دە، ءقازىر دە ماڭىزدى. لەكسيانىڭ ماقساتى، اۆتوردىڭ ايتۋىنشا، مايداندا قازا تاپقان، قاسىرەت كورگەن، ەر دە تۋراشىل، سوعىس الاپاتىنىڭ بارلىق جويقىن اۋىرتپالىقتارىن موينىمەن كوتەرىپ جۇرگەن قاراپايىم سوعىس ساربازدارىنىڭ ەرلىكتەرىن قاعازدا قالدىرۋ، ادىلەت جولىندا ولاردىڭ رۋحىنىڭ الدىندا تاعزىم ەتۋ.

كىتاپتا اۆتور وپەراتيۆتىك سوعىس ونەرى جانە تاكتيكاسىنىڭ ءرولى مەن ورنى، ۇرىستىڭ قورعانىس جانە شابۋىل ەرەكشەلىكتەرى، اسكەري ايلا قولدانۋ، اسكەري ءتارتىپ، پاتريوتتىق تاربيە، ساربازدار مەن وفيسەرلەردى وقىتىپ-ۇيرەتۋ ماسەلەلەرى زەردەلەنەدى. «سوعىس پسيحولوگياسى» سوعىستا كورعانىس جانە شابۋىل كەزىندە قولدانعان تاكتيكالىق تاسىلدەرى، «ب.مومىش ۇلىنىڭ سوعىس تاكتيكاسى»، «باۋىرجان ءسپيرالى» قازاقستاندا جانە كۋبا، نيكاراگۋا، يزرايل، پولشا، بولگاريا، ۆەنگريا، چەحيا مەن سلوۆاكيا سياقتى ءبىرقاتار شەتەلدەردىڭ اسكەري وقۋ ورىندا تاكتيكا ءپانىنىڭ وقۋلىعى، جاس ساربازدارمەن جۇمىس جۇرگىزۋدە تاربيە قۇرالى ەسەبىندە پايدالانىلادى. يزرايلدەگى اسكەري ۋچيليششەدە «سوعىس پسيحولوگياسى» اسكەري-تەوريالىق ءپان رەتىندە وقىتىلادى، وفيسەر لاۋازىمىن الاردان بۇرىن كۋرسانتتار سول ءپان بويىنشا سىناق جانە ەمتيحان تاپسىرادى. «سوعىس پسيحولوگياسى» جاستارعا ارنالعان. سوعىس كۋاگەرىنىڭ اڭگىمەسى پاتريوتتىق pyx، قايتپاس جىگەر، تاباندىلىق پەن ەرلىك، اعا ۇرپاقتىڭ باتىرلىق ونەگەسىنە تاربيەلەيدى، سونىڭ لايىقتى جالعاستىرۋشىسى بولىپ، قاسيەتتى اسكەري ءداستۇردى ارتتىرا تۇسۋگە جەتەلەيدى. بۇل جاۋىنگەر قانداي بولۋى كەرەك، قالاي سوعىسۋى كەرەك ەكەنىن ۇيرەتەتىن وقۋ قۇرالى.

باۋىرجان مومىش ۇلى ءوزىنىڭ «قانمەن جازىلعان كىتابىندا» سوعىستاعى ۇرىس ونەرىنىڭ ءمانىن بىلايشا تۇسىندىرەدى: «ۇرىس ونەرىنىڭ نەگىزى  – دۇشپانعا وقپەن اسەر ەتۋ، ونىڭ ادام كۇشىن قىرىپ-جويۋ، ءوز كۇشىڭدى امان ساقتاۋ. ۇرىس جۇرگىزۋ ونەرىنىڭ ءمانى دە وسىعان بايلانىستى. ۇرىس يدەالى – بۇل ۇرىستا شىعىنسىز جەڭىپ شىعۋ، ال ۇرىس ونەرى – ۇرىستا بارىنشا از شىعىنمەن جەڭىپ شىعۋ». 

اسكەري قولباسشىلىعى ءوز الدىنا بولەك انگىمە. گەنەرالدارعا ساباق بەرگەن ۇستازدىعى دا بولەك اڭگىمە. «ب.مومىش ۇلىنىڭ سوعىس تاكتيكاسى» دەگەن  وقۋ ءپانى يزرايل ەلىندەگى اسكەري وقۋ ورىندارىندا  وقىتىلادى. كۋبانىڭ اسكەري مەكتەپتەرىندە دە باۋىرجاننىڭ سوعىستاعى ادىس-تاسىلدەرى بويىنشا ءدارىس بەرىلەدى. باس قاھارمانى بوپ تابىلاتىن ا.بەكتىڭ «ۆولوكولامسك تاس جولى» كىتابى كۋبادا يسپان تىلىنە اۋدارىلىپ، اتىس پوزيسياسىنىڭ باسىندا جاۋىنگەرلەرگە وقپەن قوسا ۇلەستىرىلگەنى، ول كىتاپتى كۋبا جاستارى، ەلدىڭ ينتەلليگەنسياسى جاقسى بىلەتىنى، ءتىپتى ول كىتاپ كۋبا ريەۆوليۋسياسىنىڭ كوسەمى فيدەل  كاسترونىڭ وقيتىن سۇيىكتى كىتاپتارىنىڭ ءبىرى ەكەنى باسپا ءسوز بەتتەرىندە جازىلدى. 1963 جىلى قاراشادا باۋكەڭ كۋبادا بولىپ، وسى ەلدىڭ باس شتابىنا شاقىرىلادى، اسكەري-ساياسي ۋچيليششەدە، اسكەري اكادەميادا ءسوز سويلەيدى، اسكەري ادامداردىڭ اسكەري تاقىرىپقا قويعان سانالۋان سۇراقتارىنا جۇيەلەپ جاۋاپ بەرەدى.

قولباسى، ساردار رەتىندە  ب. مومىش ۇلىنىڭ  سوعىس ونەرى ەرەكشە ايشىق­تالىپ شى­عادى. ول نەمىس-فاشيست باسقىنشىلارىنا قار­سى سوعىستا نەشە الۋان ادىستەر مەن ءتاسىل­دەر­ءدى، امالداردى، قۇرالداردى بارىنشا ءتيىمدى پايدالانا وتىرىپ، سوعىس ءىسىن ونەر دەڭگەيىنە كوتەردى. باۋكەڭ بابالارىنىڭ سوعىس ونەرىن مەڭگەرىپ، سونى ماشينالى سوعىس جاعدايىندا جاڭاشا، شەبەر پايدالانا بىلگەن. ونىڭ ءوزىنىڭ ايتۋىنشا «سوعىسقا كەدەرگى كەلتىرەتىن ۇلتتىق داستۇرلەر جوق، قايتا سوعىسۋعا كومەكتەسەتىن ۇلتتىق داستۇرلەر بار...». 1946 جىلى قابىلدانعان جاياۋ-اسكەرلىك، جاۋىنگەرلىك ۋستاۆىنا مومىش ۇلىنىڭ ۇسىنىستارى ەنگىزىلدى.

ول ءوزىنىڭ اسكەري ونەرىن 1946 جىلى قاڭتاردان 1948 جىلعى اقپان ارالىعىندا ك.ە.ۆوروشيلوۆ اتىنداعى 1 دارەجەلى سۋۆوروۆ وردەندى جوعارى اسكەري اكادەميانىڭ تىڭداۋشىسى بولعان كەزىندە ودان ءارى شىڭداي ءتۇستى. ول باس شتابتىڭ اكادەمياسىن بىتىرگەن ءبىرىنشى قازاق. سودان سوڭ تىل جانە جابدىقتاۋ اسكەري اكادەمياسىنىڭ جالپى تاكتيكا مەن وپەراتيۆتىك ونەر كافەدراسىندا اعا وقىتۋشىلىق، ارتىنان وردينارنىي پروفەسسور اتاعىمەن ءدارىس بەرىپ، وفيسەرلەردى سوعىستاعى باي تاجىريبەسىن پايدالانا وتىرىپ، سوعىس عىلىمىنا ۇيرەتتى. بۇل اكادەميادا بەس جىل ساباق بەردى. وسى كەزدە تاكتيكادان التى، ستراتەگيادان توعىز ەڭبەك جازادى.

باۋىرجان مومىش ۇلى سوعىستاعى اسكەر قولباسشىسىنىڭ ورنى مەن ءرولىن بىلايشا ايقىندايدى: «سولدات بولۋ دا وڭاي جۇمىس ەمەس، كومانديردىڭ اسكەردى تارتىپتەندىرۋى دە قيىن ءىس. ال سوعىسۋ ودان دا اۋىر. كوماندير باعىنىشتىلارعا عانا ەمەس، ەڭ الدىمەن وزىنە قاتاڭ تالاپ قويعىش بولۋعا ءتيىس. اسكەر ءتارتىبىن قاتاڭ ساقتاۋ، ونى باعىنىشتىلاردىڭ ساناسىنا ءسىڭىرۋ، اسكەري انت پەن بورىشتى ورىنداۋ، جاۋىنگەرلەردى جاقسى قاسيەتتەرگە تاربيەلەپ، ولاردى سوعىس ىسىنە ۇيرەتۋ – كومانديردىڭ قاسيەتتى بورىشى. كومانديردىڭ قاتالدىعى بارىنشا ءادىل بولىپ، قىزمەت بابىنداعى قاجەتتىك پەن ناقتى جاعدايدىڭ جالپى مۇددەسىنە نەگىزدەلۋى ءتيىس. كوماندير ەشقاشاندا سولدات-جاۋىنگەردىڭ ادامدىق قاسيەتتەرىن قورلاماۋى كەرەك». ونىڭ تۇجىرىمى بويىنشا: «...ۇرىس پەن سوعىس بۇل عىلىم عانا ەمەس، سونىمەن قاتار ونەر. كوماندير – بۇل تۆورچەستۆولىق ەڭبەكتىڭ ادامى».

داڭقتى قولباسشىنىڭ اسكەري ونەرى، ۇرىس جۇرگىزۋ ايلا-تاسىلدەرى، اسكەرلەرگە باسشىلىق ەتۋ مەن ولاردى باسقارۋ قابىلەتى جوعارى، تاكتيكا مەن اسكەري ستراتەگيادا جاڭاشىل، اسكەري ويلاۋدا ارتىقشىلىققا، باسىمدىلىققا يە بولدى. مىنە، سوندىقتان باۋىرجان مومىش ۇلىنىڭ وراسان زور سوعىس تاجىريبەسى، جازعان ەڭبەكتەرى قازاقستان رەسپۋبليكاسى قارۋلى كۇشتەرىندە قىزمەت ەتىپ جاتقان اسكەري قىزمەتشىلەر، وفيسەرلەر، كومانديرلەر مەن ساربازدار ءۇشىن كۇندەلىكتى باسشىلىققا الاتىن كىتاپ، وقۋ قۇرالى.

سابىرحان سماعۇلوۆ،

ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتى،

قازاقستان تاريحى كافەدراسىنىڭ وقىتۋشىسى