پسيحولوگيا سالاسىنداعى ءبىرتۋار تۇلعاعا ارنالعان ەرەكشە كونفەرەنسيا
ۇستىمىزدەگى 2020 جىلدىڭ 31 قازانىندا ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىندە ۇلكەن عالىم، بىلىكتى پروفەسسور س.م. جاقىپوۆتىڭ 70-جىلدىعىنا ارنالعان «وتاندىق جانە الەمدىك پسيحولوگيانىڭ جاعدايى مەن دامۋ پەرسپەكتيۆالارى» اتتى حالىقارالىق عىلىمي-ادىستەمەلىك كونفەرەنسيا ءوتتى. كونفەرەنسياعا رەسەي، فرانسيا، گەرمانيا، جۇڭگو، وزبەكستان، قىرعىزستان جانە ءوز ەلىمىزدىڭ 130-دان استام عالىمدارى مەن زەرتتەۋشىلەر، ماگيسترانتتار قاتىستى. كونفەرەنسيانىڭ مودەراتورلارى جالپى جانە قولدانبالى پسيحولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ز.ب. مادالييەۆا جانە پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، وقىتۋشى ج.س. سەيىتنۇر بولدى. ولار كونفەرەنسيانى ەكى تىلدە كەزەكتەسىپ جۇرگىزىپ وتىردى. ءسويتىپ، انا ءتىلىمىز ونلاين تۇرىندە بولسا دا حالىقارالىق ارەناعا شىقتى.
جالپى بۇل كونفەرەنسيا ەلىمىزدىڭ كورنەكتى عالىمى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ءال-فارابيا تىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، قازاقستان رەسپۋبليكاسى ءبىلىم بەرۋ ءىسىنىڭ قۇرمەتتى قىزمەتكەرى جانە قازاقستان رەسپۋبليكاسى ۇلتتىق جاراتىلىستانۋ عىلىمدارى اكادەمياسىنىڭ اكادەميگى، وسى ومىردەن مەزگىلىنەن بۇرىن كەتكەن جاقىپوۆ ساتىبالدى مۇقاتاي ۇلىنىڭ جەتپىس جىلدىعىنا ارنالعان ەدى. تاۋەلسىز قازاقستانداعى پسيحولوگيا عىلىمى تاريحىن كەڭەس زامانىندا جۇيەلى ازىرلەنبەگەن جوعارى بىلىكتى پسيحولوگ كادرلاردى ەلىمىزدە دايارلاۋعا ولشەۋسىز ۇلەس قوسقان س.م. جاقىپوۆ تۇلعاسىنان بولەك قاراستىرا المايمىز. قازاقستانداعى پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ ينستيتۋسيالدانۋى بۇل كىسىنىڭ ارقاسىندا ءجۇردى دەسە دە بولادى. بەلگىلى عالىمنىڭ جەتەكشىلىگىمەن 58-كانديداتتىق، 7 دوكتورلىق ديسسەرتاسيا جانە 5 PhD ديسسەرتاسياسى قورعالدى. پسيحولوگيا سالاسىندا مۇنداي كورسەتكىشكە جەتكەن ءىرىعالىم قازاقستان تاريحىندا بۇرىن-سوندى كەزدەسپەگەن ەدى. سونىڭ ارقاسىندا ەلىمىزدىڭ ءار تۇكپىرىندە جوعارى وقۋ ورىندارىندا پسيحولوگيا كافەدرالارى اشىلا باستادى. ءقازىر س.م. جاقىپوۆ نەگىزىن قالاعان پسيحولوگيا مەكتەبى وكىلدەرى جوعارى وقۋ ورنىنداعى فاكۋلتەتتىڭ نەگىزگى قۇرىلىمدىق ءبولىمى بوپ تابىلاتىن كافەدرالاردى باسقارىپ وتىر. «شاكىرتسىز ۇستاز تۇل» دەگەندەي، ارقا سۇيەر ءارى جولىن قۋىپ قۇرمەتتەيتىن شاكىرتتەرى بار ۇستاز ەشقاشان ەڭبەگىم ەش كەتتى دەپ ايتا المايدى. س.م. جاقىپوۆ وزىمدە عانا بولسا، ءوزىم عانا تولسام دەيتىندەردىڭ قاتارىنان ەمەس ەدى. وسى پوزيسياسىمەن دە ءبىرتۋار عالىم تۇلعاسىوزىنەن كەيىنگى جاس بۋىنعا ۇلگى، ونەگە بولىپ قالادى.
پسيحولوگيا عىلىمىندا جەكە ادامنىڭ ىشكى الەمىن وتە ءماندى، ەلەۋلى وزگە جانداردىڭ بەينەلەنۋى، ورنالاسۋى (representation) رەتىندە تۇسىندىرەتىن تۇجىرىمدار بار. كوپتەگەن ماڭىزدى تۇلعالاردىڭ بەينەسى جۇرەگىمىزدە وزىندىك ورىن الادى. ءار ءتۇرلى كەڭىستىك پەن ۋاقىتتىق ولشەمدەردە ءومىر سۇرگەن، ءتىپتى باسقا و دۇنيەگە كەتكەن ادامداردا ءسىزدىڭ ىشكى الەمىڭىزدە ماڭگى ولمەس سيپاتقا يە بولادى. جانە ءسىزدىڭ بارلىق تاڭداۋ مەن ماسەلەلەردى شەشۋجولىڭىزعا، كوزقاراستارىڭىزعا كورىنبەيتىن تۇردە اسەر ەتەدى.ادام پسيحولوگيالىق تۇرعىدا تەك ءوزىنىڭ ىشكى الەمىندە عانا شىنايى ازات بولعاندىقتان، ولار بىزگە ماعىنا بەرەتىن اسا ماڭىزدى جاقىن تۇلعالارعا اينالادى. وسى كونفەرەنسيا بارىسىندا ساتىبالدى جاقىپوۆ تۇلعاسىنىڭ قانشاما ادامداردىڭ ومىرىندە ەلەۋلى ءىز قالدىرعانىن بايقادىق. «ادام ءوزى جەكە ۇلەسىن قوسقان ادامدار جادىندا ماڭگى ءتىرى» دەگەن ءسوز راس ەكەن. قازاق ونى «جاقسىدان – شاراپات، جاماننان - كەساپات» دەگەن ماقال ارقىلى بىلدىرەدى.
قازاقستاننىڭ پسيحولوگيا عىلىمى تاريحىندا ايىرىقشا ورىن العان، ونىڭ ينستيتۋسيالدانۋىنا زور ۇلەس قوسقان ساتىبالدى جاقىپوۆ اعامىزعا ارنالعان كونفەرەنسيا وتە اۋقىمدى ءارى قىزىقتى بولدى. بەس ساعاتتان استام سوزىلعان عىلىمي ءىس-شارا ەشكىمدى بەي-جاي قالدىرمادى. كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلار ۋاقىتتىڭ قالاي سىرعىپ وتكەندىگىن بىلمەي قالعاندىقتارىن ايتادى. كونفەرەنسيا بارىسىندا قازىرگى پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ وزەكتى ماسەلەلەرى تالقىلانادى،عالىمدار پسيحولوگيالىق-پەداگوگيكالىق، تاريحي-پسيحولوگيالىقزەرتتەۋ ناتيجەلەرىمەن ءبولىستى، الەمدىك زەرتتەۋ ۇلگىلەرى مەن تاجىريبەلەرمەن الماسۋ ءجۇردى. س.م. جاقىپوۆتىڭ قاتارلاس زامانداستارى، ارىپتەستەرى مەن شاكىرتتەرى ول تۋرالى ەستەلىكتەرىمەن ءبولىسىپ عالىمدى كورمەگەن كەيىنگى جاستارعا كوپ تاعىلىمدىق قۇندى دۇنيەلەر بەردى.
كونفەرەنسيانىڭ اشىلۋىندا ءسوز سويلەگەن فيلوسوفيا جانە ساياساتتانۋ فاكۋلتەتىنىڭ دەكانى فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ا.ر.ماساليموۆا بۇل باس قوسۋدىڭ ەرەكشە جاعدايدا ورىن الىپ وتىرعانىن ايتتى. الەمدى جايلاعان پاندەميا جاعدايىندا قاشىقتىقتان عىلىمي پىكىر الماسۋعا كوشۋدىڭ ءوز ارتىقشىلىقتارى مەن كەمشىلىكتەرى بارىن، ونلاين-تالقىلاۋ ارقىلى بولسا دا عىلىمي كوممۋنيكاسيا ۇزدىكسىز جالعاسا بەرەتىنىن تىلگە تيەك ەتتى.
ءبىز ءۇشىن ونلاين-فورماتتا وتكەن كونفەرەنسيانىڭ پلەنارلىق ماجىلىسىندە ءسوز سويلەگەن عالىمداردىڭ اراسىنان شەتەلدىك زەرتتەۋشىلەردىڭ، مامانداردىڭ پىكىرى وتە ماڭىزدى بولدى. ەلىمىزگە، قازاقستاندىق عالىمدارعا دەگەن ولاردىڭ قاتىناسىن بايقاۋ، قانشالىقتى وتاندىق عالىمدارىمىزدىڭ الەمدىك دەڭگەيدە مويىندالۋىن بىلگىمىز كەلدى. م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، ۇزاق ۋاقىت مگۋ-دىڭ پسيحولوگيا فاكۋلتەتىنىڭ جالپى پسيحولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى بولعان ب. س. ءبراتۋستىڭ ساتىبالدى جاقىپوۆ تۋرالى ايتقان ەستەلىكتەرى قازاق عالىمدارىنىڭ زياتكەرلىك دەڭگەيى ەشكىمنەن كەم ەمەس ەكەندىگىنە كوزىمىزدى جەتكىزدى. بويىمىزدى ماقتانىش سەزىمى كەرنەدى. كەز كەلگەن عىلىمي ورتادا ۇيالماي بەتكە ۇستاناتىن عالىمدارىمىزبار ەكەن. تاياۋ جانە الىس شەتەلدەردىڭ عىلىمي ورتاسى س. م. جاقىپوۆتى ەكسپەريمەنتشى-پسيحولوگ جانە وزىندىك بىرەگەي بىرلەسكەن-ديالوگتىق تانىمدىق ىس-ارەكەت كونسەپسياسىنىڭ اۆتورى رەتىندە تانيتىنىن بىلدىك.
تۇركىتىلدەس كورشى ەل – وزبەكستاننىڭ عالىمدارى دا، اتاپ ايتساق، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ب.ر. كادىروۆ س.م. جاقىپوۆتىڭ عىلىمي دەڭگەيىن وتە جوعارى باعالادى. سوناۋ كەڭەس زامانىنىڭ وزىندە-اق، ياعني، 1974 جىلدارى وزبەك تىلىندە پسيحولوگ مامانداردى دايارلاۋدى قولعا العان وزبەكستان بىزبەن سالىستىرعاندا تاۋەلسىزدىك كەزەڭنىڭ العاشقى جىلدارىندا ۇلتتىق كادر تۇرعىسىنان كوش ىلگەرى ەدى. راسىن ايتساق، سولاردىڭ ارقاسىندا قازاقستاندا پسيحولوگيادان دوكتورلىق ديسسەرتاسيالىق كەڭەس اشىلىپ جۇمىس جاساۋ مۇمكىندىگىنە يە بولدى.
ساتىبالدى جاقىپوۆ قازاقستاندا تۇڭعىش رەت د14ا32 مامانداندىرىلعان پسيحولوگيادان دوكتورلىق ديسسەرتاسيالىق كەڭەستىڭ ءتوراعاسى بولدى. رەسەي، وزبەكستان، قىرعىزستان ەلدەرىنەن پسيحولوگيا سالاسىندا جۇرگەن عىلىم دوكتورلارىن شاقىرتىپ،ولاردى وتاندىق جوعارى بىلىكتى پسيحولوگ كادرلاردى دايارلاۋعا تارتتى. ناتيجەسىندە، ءبىز بۇگىندە ايتارلىقتاي سانى بار پسيحولوگتار كورپۋسىنا يە بوپ وتىرمىز. ستاتيستيكالىق تۇرعىدا سوۆەت زامانى مەن تاۋەلسىزدىك كەزەڭىندەگى پسيحولوگ كادرلاردى دايارلاۋ سانىن سالىستىرساق، قانداي ۇلكەن سەكىرىس جاساعانىمىز كوزگە ايقىن كورىنەدى. اسىرەسە، انا تىلىمىزدە تۇڭعىش رەت پسيحولوگيادان دوكتورلىق عىلىمي ديسسەرتاسيالار قورعالدى. ۋكراينا مەن گرۋزيا، ەستونيا پسيحولوگتارى جەتكەن مۇمكىندىكتەرگە قازاقتار دا تاۋەلسىزدىك زامانىندا كەشىرەك بولسا دا يە بولدىق.
كونفەرەنسياعا قاتىسۋشىلار گەرمانيانىڭ باد ۆيلدۋنگەن قالاسىنداعى «رەينحاردشوحە» وڭالتۋ كلينيكاسىندا قىزمەت ەتەتىن، لەيپسيگ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ پروفەسسورى ا.ي. گاربەردىڭ «قازاقستانداعى سترەسستى زەرتتەۋلەرگە شولۋ:قازىرگى جاعدايى جانە بولاشاعى» دەگەن بايانداماسىن قىزىعا تىڭدادى. وتاندىق عالىمدارمەن تىعىز ىنتىماقتاستىقتا جۇمىس جاساۋ ناتيجەسىندە سترەسسكە قاتىستى بىرنەشە كىتاپتار جارىق كورىپتى. بۇگىنگى ىندەت جاعدايىندا سترەسسكە توزىمدىلىكتىڭ ماڭىزى ارا تۇسەتىنى انىق.
گونكونگتىق جۇڭگو ۋنيۆەرسيتەتى پروفەسسورى، پسيحولوگيا بويىنشا PhD دوكتورى (شەففيلد ۋنيۆەرسيتەتى،ۇلىبريتانيا)، بريتاندىق پسيحولوگيالىق قوعامداستىعى مۇشەسى، پراكتيك پسيحولوگ ءارى عالىم مەن چەۋن چۋنگتىڭ تۇرمەدە وتىرعانداردىڭ پسيحيكالىق بۇزىلىستارىنا جاراقاتتان كەيىنگى سترەسستىڭ اسەرى تۋرالى زەرتتەۋى بولاشاق ىزدەنۋشىلەر مەن ماگيسترانتتارعا عىلىمي ۇلگى رەتىندە پايداسى ۇلكەن بولدى.
فيلوسوفيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور م.ا.، رەسپۋبليكالىق وقۋ-ادىستەمەلىك كەڭەستىڭ ءواب-نىڭ عىلىمي حاتشىسى (ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ ) ا.س.سىرعاقبايەۆانىڭ «قازىرگى قۇندىلىق باعدارسىزدانۋ جاعدايىندا ءال-فارابيدىڭ ەتيكالىق يدەيالارىن ءتۇسىنۋ» اتتى بايانداماسىندا قازىرگى وركەنيەت جاعدايىندا تەحنولوگيالىق جانە رۋحاني دامۋ اراسىنداعى تەڭگەرىمنىڭ بۇزىلعانى، تۇلعانىڭ ادامگەرشىلىك دامۋىنان عىلىم مەن تەحنيكانىڭ دامۋى ىلگەرى كەتىپ قالعانى ايتىلادى. مۇنداي جاعدايدا ءبىزدىڭ ۇلى جەرلەسىمىز ءال-فارابي تراكتاتتارىنداعى ىزگىلىك كاتەگورياسىنىڭ ماڭىزى ارتا تۇسەدى.
كونفەرەنسيا اياسىندا ماتەريالدار بىرنەشە سەكسياعا توپتاستىرىلدى:
1) «رۋحاني جاڭعىرۋ» باعدارلاماسى اياسىنداعى قازىرگى پسيحولوگيا عىلىمى جانە پراكتيكاسى
2) س. م. جاقىپوۆتى بىرلەسكەن-ديالوگتىق ىس-ارەكەت تۇجىرىمداماسى: مۇمكىندىكتەرى جانە پەررسپەكتيۆالارى
3) وتاندىق جانە الەمدىك پسيحولوگياداعى قولدانبالى پسيحولوگيالىق زەرتتەۋلەر
پلەنارلىق ءماجىلىستىڭ قورىتىندى ءسوزىن تۇجىرىمداعان پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور بەردىبايەۆا سۆەتا قىدىربەكوۆنا ءالى تاريح بەتتەرىنە تۇسپەگەن تىڭ دەرەكتەردى كەلتىردى. قازاقستانداعى پسيحولوگيا عىلىمىنىڭ قانات جايۋىنا اتسالىسقان عالىمداردىڭ ەسىمدەرى اتالدى. مۇنىڭ ءبارى بولاشاقتا ارنايى تاريحي-پسيحولوگيالىق زەرتتەۋدى قاجەت ەتەر. تاۋ الىستاعان سايىن بيىكتەي تۇسەدى دەگەندەي جىلدار جىلجىعان سايىن س.م. جاقىپوۆتىڭ دارالىعى، تۇلعالىق ەرەكشەلىگى مەن تاريحي ءرولىن ەندى ۇعىنىپ جاتىرمىز. ەڭ باستىسى بۇل كونفەرەنسيا كوپ ادامدارعا ۇلكەن وي سالىپ كەتتى. «ءولدى دەۋگە سىيا ما، ويلاڭدارشى، ولمەيتۇعىن ارتىنا ءسوز قالدىرعان» دەگەن حاكىم ابايدىڭ ءسوزى وسى كونفەرەنسيانىڭ نەگىزگى ءمانىن اشقانداي.
جالپى جانە قولدانبالى پسيحولوگيا كافەدراسىنىڭ مەڭگەرۋشىسى، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى، پروفەسسور ز.ب. مادالييەۆا
پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، پروفەسسور م.ا. ن.س. جۇبانازاروۆا ، پسيحولوگيا عىلىمدارىنىڭ كانديداتى، دوسەنت ج.س. سەيىتنۇر
پىكىر قالدىرۋ