پرەزيدەنت ءبىلىم سالاسىنا تۇبەگەيلى رەفورما جاساعىسى كەلەتىنىن ايتتى. ناقتى ءوز سوزىمەن كەلتىرسەك: «مەن جالپى ەلدىڭ ءبىلىم بەرۋ سالاسىن قايتا قۇرعىم كەلەدى. ءبىز ەكونوميستەر، زاڭگەرلەر، مەنەدجەرلەر ت.ب. گۋمانيتارلىق باعىتتاعى مامانداردى تىم كوپ شىعارامىز. بىزگە ءقازىر ءبىلىمدى تەحنيكالىق باعىتقا بۇرۋ قاجەت. ءبىز «بولاشاق» باعدارلاماسىن قايتا باعدارلايمىز. جاستارىمىزدى وقۋعا، سونىڭ ىشىندە رەسەيگە جىبەرەمىز. بالكىم، ءبىرىنشى كەزەكتە رەسەيدىڭ تانىمال تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىنا جىبەرەتىن شىعارمىز»، – دەدى پرەزيدەنت قاسىم-جومارت توقايەۆ.
بۇدان تىس پارلامەنت ءماجىلىسىنىڭ وتىرىسىندا مەملەكەت باسشىسى 2025 جىلعا قاراي ەلدە تانىمال جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ كەمىندە 5 فيليالىن اشۋ كەرەگىن اتادى. ونىڭ ىشىندە ۇزدىك جوعارى وقۋ ورنىنىڭ ءبىرى باتىس ايماعىندا ورنالاسۋى جانە تەحنيكالىق بەيىنى بولۋى ءتيىس دەپ تاپسىرما بەردى.
وسى سوزدەن كەيىن ىلە-شالا بەلسەندى شەشىمدەر قابىلدانىپ، بيىلدان باستاپ تەحنيكالىق ماماندىقتارعا بولىنگەن گرانت سانى 5 مىڭعا ارتتى.
ىلە-شالا ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگى رەسەيدىڭ كەيبىر تەحنيكالىق باعىتتاعى جوعارى وقۋ ورىندارىنىڭ فيليالىن قازاقستاندا اشۋ باعىتىندا كەلىسcوزدەر باستالىپ كەتكەندىگىن ايتتى.
وعان ىلەسە «بولاشاق» حالىقارالىق باعدارلامالار ورتالىعىنىڭ باسقارما ءتوراعاسى بولىپ م.ۆ. لومونوسوۆ اتىنداعى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ تۇلەگى ءانۋار جانعوزين تاعايىندالدى. بۇل «بولاشاق» باعدارلاماسىنىڭ بولاشاعىنا بايلانىستى شەشىم ەكەنى ونسىز دا تۇسىنىكتى.
ءيا، سوڭعى كەزدەگى «قاسىرەتتى قاڭتار» وقيعاسىنان بەرى «ەل پرەزيدەنتى قاسىم-جومارت كەمەل ۇلى توقايەۆتىڭ ماڭىنا توپتاسۋىمىز كەرەك. پرەزيدەنتكە ەل بولىپ قولداۋ كورسەتۋىمىز كەرەك» دەگەن جاپپاي ۇراندار كوبەيىپ كەتتى. ءبىراق ەل پرەزيدەنتىنە قولداۋ كورسەتۋ دەگەن نە؟ ول نە ايتسا دا، ۋرالاپ تۇرا جۇگىرۋ مە؟ جوق!
ول، ەڭ الدىمەن، ەل پرەزيدەنتىنە دۇرىس اقپارات بەرۋ، دۇرىس مالىمەتتەر بەرىپ، دۇرىس كەڭەس ايتۋ. سول ارقىلى دۇرىس شەشىم شىعارۋىنا كومەكتەسۋ. ايتپەسە سالالىق ماسەلەنىڭ ءاربىرىنىڭ ءمان-جايىن پرەزيدەنت بىلە بەرمەيدى عوي. ءدال وسى جوعارىداعى ءسوزى مەن شەشىمىنە ەل پرەزيدەنتىنە كەڭەستى كىم بەرگەنىن بىلمەيمىز، ءبىراق دۇرىس شەشىمدەر ەمەس.
ءدال وسى ساتتە ءبىلىم سالاسىنىڭ ساراپشىسى رەتىندە، ۇلت جاناشىرى رەتىندە ءۇنسىز قالۋ ەلگە دە، پرەزيدەنتكە دە قاستىق سەكىلدى. سوندىقتان جوعارىداعى شەشىمدەردى ناقتى تالداپ كورسەتىپ بەرەيىن.
پرەزيدەنتتىڭ ءبىرىنشى ءسوزى:
ءبىز ەكونوميستەر، زاڭگەرلەر، مەنەدجەرلەر مەن تاعى باسقالارىن تىم كوپ شىعارامىز. بىزگە ءقازىر ءبىلىمدى تەحنيكالىق باعىتقا بۇرۋ قاجەت.
بۇل تۋرالى 27 قاڭتار كۇنى وتكەن ق ر ءبىلىم جانە عىلىم مينيسترلىگىنىڭ كەڭەيتىلگەن القا وتىرىسىندا 2022 جىلعا قويىلعان مىندەتتەردى تالقىلاۋ كەزىندە دە ايتىلىپ ءوتتى. اتاپ ايتسام، بيىلعى وقۋ جىلىندا تەحنيكالىق جانە كاسىپتىك ءبىلىم بەرەتىن كوللەدجدەردەگى گرانت سانى 120 مىڭعا جەتكىزىلەتىنى (وتكەن جىلعىدان 25 مىڭعا كوپ)، جوو-لارعا بولىنەتىن گرانتتىڭ 60%-ى تەحنيكالىق ماماندىقتارعا بولىنەتىندىگى باياندالدى.
ناقتىسىن ايتقاندا، بۇل – بۇرىننان ءبىزدىڭ ەلدەگى ءبىراز قاۋىمنىڭ اۋزىنان شىعىپ كەلە جاتقان جالعان اقپارات. سوڭعى ون جىلداعى سيفرلارعا قاراساق، گۋمانيتارلىق عىلىمدارعا قاراعاندا تەحنيكالىق عىلىمدارعا بولىنگەن گرانت قانشاما ەسە ارتىق. مىسالى، 2019-2020 وقۋ جىلىندا بولىنگەن 53875 گرانتتىڭ 47%-دان استامى تەحنيكالىق ماماندىقتارعا، 1615ء-ى ونەر جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنا، 2183ء-ى الەۋمەتتىك عىلىمدار، بيزنەس جانە ەكونوميكا سالاسىنا بولىنگەن. 2020-2021 جىلى بولىنگەن 54 مىڭداي گرانتتىڭ جارتىسىنا جۋىعى تاعى دا تەحنيكالىق ماماندىقتارعا بەرىلسە، ونەر جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنا – 1510، الەۋمەتتىك عىلىمدار، بيزنەس جانە ەكونوميكا سالاسىنا – 1846 گرانت بولىنگەن. 2021-2022 وقۋ جىلىندا دا بۇل كورسەتكىش اسا وزگەرە قويعان جوق، ونەر جانە گۋمانيتارلىق عىلىمدار سالاسىنا – 1397، الەۋمەتتىك عىلىمدار، بيزنەس جانە ەكونوميكا سالاسىنا – 2183 گرانتتى قۇراپ وتىر. سونىڭ ىشىندە IT ماماندىقتارىنا بولىنەتىن گرانت سانى جىل سايىن سانى ەسەلەپ ارتىپ كەلە جاتىر. تەك بىلتىردىڭ وزىندە ءبىر عانا “اقپاراتتىق-كوممۋنيكاسيالىق تەحنولوگيالار” ءبىلىم بەرۋ باعدارلاماسى توبىنا بولىنەتىن گرانت 3815-تەن 6187-گە ارتتى. ينجەنەرلىك وڭدەۋ، قۇرىلىس سالالارى بويىنشا دا جىل سايىن اسىپ قالاتىن گرانت سانى قانشاما. سونىڭ ناتيجەسىندە شەكتى بالل عانا جيناپ، گرانتقا ءتۇسىپ كەتەدى. ال 140-تان 50 بالل الىپ وقۋعا تۇسكەن ادامنان قانشالىقتى ساپالى مامان شىعادى؟
ءدال ءقازىر بىزگە كىم كەرەك؟ ءدال ءقازىر بىزگە ساپا كەرەك! كىم بولسا دا ساپالى مامان كەرەك. شىنى كەرەك، ءبىزدىڭ ەلدە جۇمىسسىزدىق ماسەلەسىنەن بىلىكسىزدىك ماسەلەسى الدەقايدا اۋىر. زاڭگەر كوپ شىعار، ءبىراق ساۋاتتى زاڭگەر جوقتىڭ قاسى. ەكونوميست كوپ شىعار، ءبىراق ساۋاتتى، ساراپتاما جاسايتىن، شىن ەكونوميست ساۋساقپەن سانارلىق.
ال تەحنيكالىق ماماندىقتاردىڭ كۇنى دە سونىڭ اينالاسى. قىزىعى، ءقازىر تەحنيكالىق ماماندىق وقىعانداردىڭ كوبى ەكىنشى ماماندىق رەتىندە پەداگوگيكالىق ماماندىق وقىپ الىپ، مەكتەپكە كەلىپ جاتىر. نەگە؟ سەبەبى وقىعان ماماندىعى بويىنشا جۇمىس جوق.
ەلەكتر تەحنيكاسى جانە ەنەرگەتيكانى ءبىتىرىپ، فيزيك بولىپ، بيوتەحنولوگيانى وقىپ، بيولوگ بولىپ جۇرگەن قاۋىم جەتەرلىك. ءبىراق سولارعا بولىنگەن ەكونوميكا ءوزىن اقتاي ما دەگەن سۇراق ءبارىمىزدى قىنجىلتادى.
ءبىر كۇن زەرتحانا كورمەگەن تەحنارلار بولاشاقتا ساپالى مامان بولا ما؟ ساپاسىز توپىرلاعان تەحنارلار كىمگە كەرەك؟
ءبىرىنشى ءبىزدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەردىڭ تەحنيكالىق بازاسىن جاڭارتىپ، ەڭ كەمىندە بارلىق ۋنيۆەرسيتەتتىڭ تەحنيكالىق بازاسىن نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ دەڭگەيىنە جەتكىزبەي ەشقانداي ساپالى كادر، ساپالى تەحنار شىقپايدى. ناقتىراق ايتقاندا، ءبىز كىمدى تاربيەلەسەك تە ساپالى مامان تاربيەلەمەك كەرەك. ول ءۇشىن…
پرەزيدەنتتىڭ ەكىنشى ءسوزى:
ءبىز «بولاشاق» باعدارلاماسىن قايتا باعدارلايمىز. جاستارىمىزدى وقۋعا، سونىڭ ىشىندە رەسەيگە جىبەرەمىز. بالكىم، ءبىرىنشى كەزەكتە رەسەيدىڭ تانىمال تەحنيكالىق وقۋ ورىندارىنا جىبەرەتىن شىعارمىز!
نەمەسە تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالىن قازاقستاننان اشۋ تۋرالى ءسوزى.
بولاشاق باعدارلاماسىنا رەسەيدىڭ ۋنيۆەرسيتەتتەرىن قوسۋ – تازا كەرى شەگىنۋ. ءبىز بۇل جەردە رەسەيگە قارسى ەمەسپىز، ەگەر سوعان ساي ساپا بولسا!
بىرىنشىدەن، رەسەيدە الەمدىك توپ 100 ۋنيۆەرسيتەت قاتارىنا كىرەتىن ءبىر دە ءبىر ۋنيۆەرسيتەت جوق! ەڭ ايگىلى ماسكەۋ مەملەكەتتىك ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ وزىندە بۇگىن الەمدىك بەدەل دە جوق. ال ول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ بىزدە فيليالى 2001 جىلدان بەرى جۇمىس ىستەيدى. بيىل اۋىل شارۋاشىلىعى مينيسترلىگى بۇرىن وتىرعان ۇلكەن عيماراتتى ولارعا سىيعا تارتتىق. ءبىراق 20 جىلدا ءدال سول ۋنيۆەرسيەتتىڭ بىزگە بەرگەن ناتيجەسى قانشالىق؟ قانشالىق ساپالى كادر بەردى؟ ساراپتايتىن جان بولسا…
ەكىنشىدەن، رەسەيدىڭ عىلىمى، باياعى ۇرانى جەر جارعان ءوز ىشىندەگى وتىرىك ستاتيستيكالارىنا قاراماي الەمدىك رەيتينگكە قاراساڭ، رەسەيدىڭ عىلىمى ءبىزدىڭ ارعى-بەرگى جاعىمىز. بىزگە ۇيرەتەر تۇگى جوق.
بۇل تۋرالى PhD عالىم، نازاربايەۆ ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ قىزمەتكەرى جەكسەن توقتارباي بىلاي دەيدى: » قازاقستاننىڭ عىلىمىن كوتەرەم دەسەك، الەمدەگى ەڭ ۇزدىك عىلىمي تەحنولوگياسى بار ەلدەردەن ۇيرەنۋىمىز كەرەك. سولاردان ۇلگى الۋىمىز كەرەك.
عىلىمي جۋرنالدار رەيتينگىسىن جاريالايتىن SJR سايتى بويىنشا رەسەيدەگى №1 عىلىمي جۋرنال – «Eurasian Mining» جۋرنالى. ال وسى جۋرنال الەمدىك رەيتينگتە 3944-ورىندا. رەسەيدەگى №2 عىلىمي جۋرنال «CIS Iron and Steel Review» جۋرنالى الەمدىك رەيتينگتە 4693-ورىندا. ال وسى جۋرنالداردىڭ H-index ءبىر قاراپ قويىڭىز تاعى. الەمدىك رەيتينگتە ءتىپتى الدىڭعى 1000-عا كىرەتىن ءبىر دە عىلىمي جۋرنالى جوق ەلدى، عىلىمى دامىعان دەپ ايتا الامىز با؟
عىلىمدى باعالايتىن تاعى ءبىر كورسەتكىش – H-index نەمەسە حريش يندەكسى. ال رەسەيدىڭ H-index 652 ەكەن. ەندى وسى ساندى امەريكا، گەرمانيا، جاپونيا سياقتى ەلدەردىكىمەن سالىستىرىپ كورىڭىز.(سۋرەتتە بەرىلگەن). كەيدە بۇل كورسەتكىشكە جان سانى دا اسەر ەتىپ كەتەتىنى بار. سەبەبى جان سانى كوپ ەلدىڭ عالىمدارى دا كوپ بولادى دا، ول دا H-indexء-تىڭ وسۋىنە ىقپال ەتەدى. ال ەندى رەسەيدىڭ جان سانى مەن جان سانى ودان الدەقايدا تومەن، 5-10 ميلليون عانا حالقى بار يزرايل، سينگاپۋر، بەلگيا، نورۆەگيا سياقتى ەلدەرمەن سالىستىرىڭىز.
سوندا ويلاڭىزشى، قاي ەلدىڭ عىلىمى دامىعان؟ قاي ەلدىڭ عىلىمىن ۇيرەنۋىمىز كەرەك؟
ال بۇل – عالىمنىڭ ءسوزى، ماماننىڭ پىكىرى. جۇيەگە جىعىلماسقا شارا جوق.
ال وسىنداي ەلدىڭ ۋنيۆەرسيتەتىن بولاشاق باعدارلاماسىنىڭ تىزىمىنە قوسۋدى نەمەسە ول ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيليالىن قازاقستاننان اشۋدى قالاي قولداۋعا بولادى؟
بولاشاق باعدارلاماسى قانداي دا ءبىر ەلگە تاۋەلدى بولماق كەرەك. ول تەك الەمنىڭ ەڭ وزىق 100 ۋنيۆەرسيەتىنە باعىتتالۋى كەرەك، ول قانداي ەلدىڭ ۋنيۆەرسيەتى بولسا دا الەمدىك باسەكەگە ساي ۋنيۆەرسيتەت بولۋى كەرەك.
ال ەلىمىزدە شەتەلدىڭ تەحنيكالىق ۋنيۆەرسيتەتىنىڭ فيليالىن اشۋ كەرەك بولسا، وندا دا الەمدىك توپ جۇزدىككە كىرەتىن ۋنيۆەرسيتەتتىڭ فيليالىن اشۋ كەرەك. تپۋ-دىڭ ەمەس MITء-دىڭ فيليالى اشىلسىن. الەمدە عىلىم-تەحنيكاسى دامىعان ەلدەرگە، ولاردىڭ تىرلىگىنە دە ءبىر قارايىقشى…
ونىڭ ۇستىنە، ءبىزدىڭ ءتىل، ءبىلىم، عىلىم ونسىز دا ورىس ءتىلىنىڭ قۇرساۋىنان تاۋەلسىزدىكتىڭ 30 جىلى ىشىندە شىعا المادى. ال ءالى دە قۇبىلامىز رەسەي، تاڭداۋىمىز ورىس بولسا، وندا قازاق ءتىلى دە، قازاق عىلىمى دا الەمدىك باسەكەدەن ەشقاشان ورىن المايتىنى اقيقات.
جالپى عىلىم مەن بىلىمگە ساياساتتى ارالاستىرۋعا بولمايدى. عىلىم ادامزات ءۇشىن. ونىڭ دامۋى الەمدىك دامۋعا باعىتتالۋى، سودان ۇلگى الۋعا مىندەتتى. ال ءبىلىم ۇلت ءۇشىن، ول ۇلتتىق يدەولوگيا نەگىزىندە قۇرىلۋى كەرەك. سوندا عانا ەل دامىپ، ۇلت وركەندەيدى. ەلىمىز تاۋەلسىزدىگىن، ۇلتىمىز بولاشاعىن ساقتايدى.
«ءبىز پرەزيدەنتپەن بىرگەمىز» دەۋ ءۇشىن پرەزيدەنتتىڭ ءار سوزىنە «ۋرا!» ەمەس، پرەزيدەنتتىڭ ءار سوزىنە ەلگە جاناشىرلىق باعىتتا پىكىر ءبىلدىرىپ، كاسىبي كوزقاراسىمىزدى كورسەتۋىمىز كەرەك!
ءبىزدىڭ بولاشاق ءبىلىم سالاسىندا، عىلىم سالاسىندا. وندا بۇل ءىستى ءالى دە ويلانىپ، رەتتەگەن دۇرىس!
اياتجان احمەتجان ۇلى.
PhD حيميك.
دەرەككوز: Kazbilim.kz
پىكىر قالدىرۋ