رزاقۇل نۇرتايەۆ، قىزىلوردا وبلىسى بويىنشا تۇتىنۋشىلاردىڭ قۇقىقتارىن قورعاۋ دەپارتامەنتىنىڭ باسشىسى:
– رزاقۇل سادەن ۇلى، بۇگىندە دەنساۋلىق ساقتاۋدى دامىتۋدىڭ جاڭا مەملەكەتتىك باعدارلاماسى دايىندالىپ جاتقانىن بىلەسىز. سىزشە، دارىلىك قامتاماسىز ەتۋ سالاسىن جەتىلدىرۋدەن بولەك، بۇل باعدارلاماعا تاعى دا قانداي باعىتتار ەنگىزىلگەنى دۇرىس؟
– مەملەكەت باسشىسى ن.ءا.نازاربايەۆ قازاقستاننىڭ الەمدەگى باسەكەگە قابىلەتتى 30 ەلدىڭ قاتارىنا كىرۋىن مەجەلەپ بەردى. بۇل ەلىمىزدىڭ دەنساۋلىق ساقتاۋ ساپاسى جوعارى بولۋعا ءتيىس دەگەندى دە بىلدىرەدى. سوندىقتان بۇل ماقساتقا جەتۋ ءۇشىن بارلىق كۇش-جىگەردى قىسقا مەرزىمدە جەكە جانە حالىقارالىق تاجىريبەنىڭ وزىق ۇلگىلەرىنە نەگىزدەلگەن دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ ۇزاق مەرزىمدى مودەلىن قۇرۋىمىز كەرەك. بۇل مودەل الەمدەگى جانە وتاندىق ەكونوميكانىڭ كەز كەلگەن اۋىسپالى كەزەڭدەرىندە قارجىلىق تۇراقتىلىقتى ساقتاي وتىرىپ، مەديسينالىق قىزمەتتىڭ قولجەتىمدىلىگى مەن ساپاسىن قامتاماسىز ەتەتىن بولادى. اتالعان مىندەتتەردى ىسكە اسىرۋ ءۇشىن جاڭا باعدارلامانىڭ ءوزارا جۇيەلىگىنە كوپتەگەن ماسەلەلەردى شەشۋ قاجەت. الدىمەن، دەنساۋلىقتى باسقارۋدىڭ تۇبەگەيلى جاڭا جۇيەسىن قالىپتاستىرۋ جانە دامىتۋ كەرەك. ول ءۇشىن الدىمەن ءدۇنيەجۇزىلىك ساۋدا ۇيىمىنىڭ مىنا ءبىر دەرەكتەرىنە نازار اۋدارعىم كەلەدى. ۇيىمنىڭ حابارلاۋىنشا، ءبۇگىندە دۇنيەجۇزى تۇرعىندارىنىڭ 78 پايىزى دەنى ساۋ ادامدار بولسا، 15 پايىزى بەلسەندى ءومىر ءسۇرۋ كەزەڭىندە الدىن الۋعا جانە قاداعالاۋعا بولاتىن سىرقات ادامدار ەكەن. ال 7 پايىزى – ەمدەلۋى قوماقتى قارجىنى تالاپ ەتەتىن ناۋقاس ادامدار. سوندىقتان – ءبىزءدىڭ الدىمىزداعى ماقسات – اۋرۋ ءقاۋپى بار ادامداردى عانا ەمەس، دەنى ساۋ ادامداردىڭ دا دەنساۋلىعىنىڭ الدىن الۋ شارالارىن جاساۋ. ول ءۇشىن ارينە، مەديسينالىق-سانيتارلىق العاشقى كومەكتى (مساك) دامىتۋ كەرەك. ءبۇگىنگى تاڭدا مساك-قا كەپىلدىك بەءرىلگەن تەگىن مەديسينالىق كومەك شەڭبەرىندە بولىنگەن قاراجاتتىڭ 24 پايىزعا جۋىعى جۇمسالادى. سونىمەن قاتار سانيتارلىق كومەك كورسەتۋ ءتارتىبى دا قايتا قارالادى. بۇل اۋرۋلاردى انىقتاپ قانا قويماي، قاتەرلەردى دە ايقىنداۋ، تۇرعىنداردى حاباردار ەتىپ وتىرۋ، باستاپقى سەبەپتەردى جانە ىقتيمال سالدارىن ۋاقتىلى جويۋ دەگەندى دە بىلدىرەدى.
– ماسەلەلەردى شەشۋدىڭ تاعى قانداي جولى بار؟
– اۋرۋلاردى باسقارۋ جۇيەسىن جەتىلدىرۋ نەمەسە دەنساۋلىق ساقتاۋ قىزمەتتەرىن ينتەگراسيالاۋ جولىمەن مەديسينالىق قىزمەت كورسەتۋ ساپاسىن ارتتىرۋ كەرەك.
2011-2015 جىلدارعا ارنالعان «سالاماتتى قازاقستان» باعدارلاماسىندا كوزدەلگەن بارلىق ءىس-شارالارعا دۇنيەجۇزىلىك بانك ناتيجەلى دەپ باعا بەرىپ كەلەدى. ەندى الداعى ۋاقىتتا مەملەكەتتىك باعدارلاما شەڭبەرىندە شەت مەملەكەتتەردىڭ تاجىريبەسى بويىنشا ءولىم-جىتىم دەڭگەيىن تومەندەتۋ، قازاقستاندىقتاردىڭ ءومىر ءسۇرۋ جاسىنىڭ ورتاشا ۇزاقتىعىن ۇلعايتۋ جانە مەديسينالىق كومەك كورسەتۋدىڭ بارلىق دەڭگەيىن قامتيتىن جانە بايلانىستىراتىن دەنساۋلىق ساقتاۋ ۇيىمىنىڭ باعدارلامالىق مودەلىن ەنگىزۋ جوسپارلانىپ وتىر. اتالعان ءاربىر پروفيلاكتيكا، وڭالتۋ، ديسپانسەرلىك قاداعالاۋ قىزمەتتەرى، سونداي-اق مەديسينالىق جانە الەۋمەتتىك قىزمەتتەرگە ەمدەۋ ءىس-شارالارىنىڭ بارلىق تۇرلەرى كورسەتىلەتىن بولادى. وسىعان بايلانىستى مەديسينالىق كومەك كورسەتۋدىڭ بارلىق دەڭگەيلەرى ءوزارا بايلانىستىرىلادى. كۇتىم جانە الەۋمەتتىك قامقورلىق بويىنشا قىزمەتتەر ناۋقاستاردىڭ قاجەتتىلىكتەرىنە سايكەس بىرىكتىرىلەدى.
الدا تۇرعان تاعى ءبىر مىندەت – دەنساۋلىق ساقتاۋ رەسۋرستارىن وڭتايلى پايدالانۋ. ارينە، بۇل ءبىرىنشى كەزەكتە قارجى-قاراجاتقا بايلانىستى شەشىلەدى. مەملەكەت باسشىسىنىڭ تاپسىرماسىن ىسكە اسىرۋ ماقساتىندا قازاقستاندا مىندەتتى الەۋمەتتىك مەديسينالىق ساقتاندىرۋ ەنگىزىلەدى. بۇل رەتتە الەۋمەت دەنساۋلىعى ءۇشىن جاۋاپكەرشىلىك مەملەكەت، جۇمىس بەرۋشى جانە قىزمەتكەر اراسىندا ءبولىنەتىن بولادى. بۇل جۇيە دەنساۋلىقتى ساقتاۋعا جۇمسالاتىن قارجىنى ۇلعايتۋعا باعىتتالادى. زاماناۋي مەديسينا جاڭا تەحنولوگيا دامىعان سايىن بىزگە رەسۋرس قاجەت بولا باستادى. سوندىقتان بۇل قادام ەڭ الدىمەن، مەديسينالىق قىزمەتتەردىڭ ساپاسىن ارتتىرۋعا باعىتتالادى.
– «دەنساۋلىق-2020» باعدارلاماسىندا العاشقى مەديسينالىق-سانيتارلىق كومەككە قانشالىقتى نازار اۋدارىلادى؟
– ارينە، مەديسينالىق-سانيتارلىق كومەك دەنساۋلىق ساقتاۋ، قارجىلىق، تەحنولوگيالىق، ادامي رەسۋرستاردىڭ جارتىسىن، ءتىپتى جارتىسىنان كوبىن الادى.
ويتكەنى اۋرۋدى اسقىندىرىپ جىبەرمەۋ ءۇشىن دەنساۋلىق كىناراتتارىن العاشقى كەزدە-اق شەشۋ كەرەك. ءارى بۇل – ءبىزدىڭ ۇلگىمىزدىڭ تاريحى مەن دامۋىنىڭ وتە قيسىندى، تابيعي جولى. الەمنىڭ دامىعان ەلدەرىنىڭ بارلىعىندا وسىنداي ءۇردىس قالىپتاسقان.
بۇل باعدارلامادا مەملەكەت قانا ەمەس، ادامنىڭ ءوزىنىڭ دە دەنساۋلىعى ءۇشىن جاۋاپتى ەكەنى باسا ايتىلعان. دەمەك، بۇل باعدارلامانىڭ ەكىنشى ەڭ ماڭىزدى تەزيسى – دەنساۋلىق ءۇشىن ورتاق جاۋاپكەرشىلىك. ەگەر دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ وتىز ەداۋىر دامىعان ۇلگىسىن الار بولساق، وندا يدەالعا جەتەلەر جولداعى نەگىزگى فاكتورلار – قارجىلاندىرۋ، ساۋاتتى باسقارۋ جانە دەنساۋلىق ءۇشىن ورتاق جاۋاپكەرشىلىك بولادى.
– ورتاق جاۋاپكەرشىلىك دەگەندى قالاي تۇسىنەمىز؟
– ورتاق جاۋاپكەرشىلىك دەگەن – دارىگەرلەر مەن ناۋقاستىڭ اۋىرتپالىقتارىن بىرگە ءبولىسۋى. ءبىز كۇن سايىن ونداعان جاپ-جاس ازاماتتاردىڭ كولىك اپاتىنان مەرت بولىپ جاتقانىنىڭ كۋاسى بولىپ ءجۇرءمىز. ءوز دەنساۋلىعىنا سالعىرت قاراۋدىڭ ناتيجەلەرىن كورۋدەمىز. تەمەكى شەگۋ، ىشىمدىك ءىشۋ دەگەندەر ۇيرەنشىكتى نارسەگە اينالدى. ءبىزدىڭ حالىق مەديسينالىق كومەكءتىڭ كەپىلدەندىرىلگەن كولەمىن الىپ جاتىر، الايدا ءوز دەنساۋلىعى ءۇشىن جاۋاپ بەرۋ كەرەك دەپ ويلامايدى. ەگەر دە ادامدار وسى جاۋاپكەرشىلىكتى موينىنا الىپ، مەملەكەت پەن دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىمەن بىرگە بولىسكەن جاعدايدا، ءبىز بۇگىنگى ۇلگىنىڭ ءتيىمدىلىگىن ءۇش-تورت ەسە ارتتىرا الار ەدىك.
– قالاي ويلايسىز، باسقا ەلدەردەگىدەي مىندەتتى مەديسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىن ەنگىزۋدىڭ ءتيىمدىلىگى بار ما؟
– جاڭا تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ – بۇگىنگى كۇننىڭ باستى تالابى. الەمدە ناۋقاستاردى باسقارۋ بويىنشا ازىرلەنگەن كوپتەگەن تەحنولوگيالار بار. ەمدەۋدىڭ حالىقارالىق حاتتامالارى، قابىلدانعان دياگنوستيكالاۋ ستاندارتتارى بار. بۇل – سالا ىشىندە دە، ۇلتتىق دەڭگەيدە دە ارنايى تالقىلاۋدى قاجەت ەتەتىن ماسەلە. جۇمىس بەرۋشى دە، مەملەكەت پەن جۇمىسشىنىڭ ءوزى دە دەنساۋلىق ءۇشىن وسى جاۋاپكەرشىلىكتى بولىسۋلەرى كەرەك. ءبىز مەديسينا مەن كومەك كورسەتەتىن ادامداردىڭ ەڭبەگىنە اقى تولەنۋى ءتيىس ەكەنىن ءتۇسىنۋىمىز قاجەت. ساقتاندىرۋ ماقساتتى تۇردە ىسكە اساتىن نارسە ەمەس. بۇل – تەك دەنساۋلىق ساقتاۋ سالاسىنىڭ ساياساتىن جۇزەگە اسىرۋ قۇرالى عانا. ساقتاندىرۋ ەڭ الدىمەن، دەنساۋلىق ءۇشىن ورتاق جاۋاپكەرشىلىكتى دامىتۋعا جانە ەنگىزۋگە باعىتتالعان. ال بىرلەسىپ تولەۋ قوسىمشا فاكتور بولۋى مۇمكىن. مىندەتتى مەديسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسى باعدارلامالاردىڭ بارلىعىن نىعايتۋعا، ولاردىڭ ءبارىن ايماقتار اراسىندا تۇزەتۋگە، ءبىرىڭعاي تولەۋشى جۇيەسىن كوپ ارناۋلى جۇيەگە بەيىمدەۋگە ءمۇمكىندىك بەرەدى. مەديسينالىق ساقتاندىرۋ جۇيەسىن باسقارۋ ءۇشىن ءتيىستى تەحنولوگيالىق، اقپاراتتىق جۇيە قالىپتاستىراتىن جانە ەنگىزەتىن بولادى.
– باعدارلامانى قالاي جۇزەگە اسىرعان دۇرىس بولادى؟
– جالپى، باعدارلاما ەكى ساتى ارقىلى جۇزەگە اسىرىلادى. ءبىرىنشىسىندە، 2016-2017 جىلدارى جاڭا تەتىك، تەحنولوگيالاردى ەنگىزۋ، رەسۋرستاردىڭ تيىمدىلىگىن قامتاماسىز ەتۋ ءۇشىن نورماتيۆتىك-قۇقىقتىق بازا دايىنداۋ كوزدەلگەن. ەكىنشىسىندە 018-2020 جىلدارى دەنساۋلىق ساقتاۋ جۇيەسىن جوعارىدا ايتىلعان باسىمدىقتارعا نازار قويا وتىرىپ، جاڭعىرتۋ ءجۇزەگە اسىرىلادى. جاڭا باعدارلاما بۇعان دەيىن ىسكە اسىرىلعان مەملەكەتتىك باعدارلامالاردىڭ لوگيكالىق جالعاسى ءارى ەلىمىزدەگى دەنساۋلىق ساقتاۋدىڭ حالىقارالىق ساياساتىنىڭ دامۋىمەن تولىق سايكەستىككە قاراي كەلە جاتىر. باعدارلامانىڭ تاعى ءبىر ەرەكشەلىگى شىنايىلىققا، تيىمدىلىككە جانە ساتتىلىككە كەپىلدىك بەرەدى.
– ەلباسىنىڭ «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى – جاھاندىق جانە ىشكى سىن-قاتەرلەرگە جاۋاپ جانە سونىمەن ءبىر مەزگىلدە، جاڭا تاريحي جاعدايلاردا ۇلتتىڭ دامىعان مەملەكەتتەردىڭ وتىزدىعىنا كىرۋ. ءبىز دامىعان ەلدەردىڭ قاتارىنا كىرۋ ءۇشىن نە ىستەۋىمىز كەرەك؟
– «100 ناقتى قادام» ۇلت جوسپارى «كاسىبي مەملەكەتتىك اپپارات قۇرۋ»، «زاڭنىڭ ۇستەمدىگىن قامتاماسىز ەتۋ»، «يندۋستريالاندىرۋ جانە ەكونوميكالىق ءوسىم»، «ەسەپ بەرەتىن مەملەكەتتى قالىپتاستىرۋ» سەكىلدى ءبولىمدەردەن تۇرادى. رەسمي قۇجاتتىڭ ءون بويىندا مەملەكەت دامۋىنىڭ الداعى ۋاقىتتاعى 100 ناقتى قادامى ايقىندالعان. بۇل قادامداردىڭ ءبارى دە ەلىمىزدە «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسىن جۇزەگە اسىرۋعا، قازاقستاننىڭ مەملەكەتتىلىگىن نىعايتۋعا، جولدان اداسپاۋعا، كۇردەلى كەزەڭنەن سەنىمدى وتۋگە جاعداي تۋعىزاتىن بەرىكتىك قور دەر ەدىم.
جوسپاردىڭ نەگىزگى ماقساتى «اۋرۋلاردىڭ سىرتقى بەلگىلەرىن» سىلاپ-سيپاپ قويۋ ەمەس، ولاردى «جۇيەلى ەمدەۋ» بولىپ تابىلاتىن قوعام مەن مەملەكەتتى تۇبەگەيلى قايتا وزگەرتۋگە نەگىز قالايدى» دەلىنگەن باعدارلامالىق قۇجاتتىڭ 1-قادامى – مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋ راسىمدەرىن جاڭعىرتۋعا ارنالعان. وندا مەملەكەتتىك قىزمەتكە قابىلداۋ تومەنگى لاۋازىمداردان باستالۋى ءتيىس ەكەنى اتاپ وتىلگەن. 2-قادامدا «ءتومەنگى لاۋازىمدارعا كانديداتتاردى رەتتەۋ جانە ودان ءارى لاۋازىمدىق ءوسۋ ىسكەرلىك قاسيەتتەر نەگىزىندە جۇزەگە اسىرىلۋى ءتيىس» دەگەن مىندەت قويىلىپ وتىر. 3-قادام تۋرالى ايتاتىن بولساق، مۇندا «قازاقستان رەسپۋبليكاسىنىڭ مەملەكەتتىك قىزمەت جانە جەمقورلىققا قارسى ءىس-قيمىل اگەنتتىگىنىڭ ءرولىن ارتتىرۋ» ماسەلەسى بويىنشا ورىندالۋى ءتيىس مىندەتتەر جان-جاقتى باياندالعان. ۇلت جوسپارىنىڭ 4، 5، 6 جانە 7 قادامدارىندا مەملەكەتتىك قىزمەتكە ءبىرىنشى رەت قابىلدانۋشىلار ءۇشىن مىندەتتى تۇردە سىناق مەرزىمىن ەندىرۋ ايتىلادى. مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردىڭ جالاقىسىن قىزمەتىنىڭ ناتيجەسىنە بايلانىستى ءوسىرۋ، ەڭبەكاقىنى ناتيجە بويىنشا تولەۋگە كوشۋ جانە مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەرءدىڭ لاۋازىمدىق ەڭبەكاقىلارىنا وڭىرلىك ۇيلەستىرۋ كوەففيسيەنتتەرىن قوسۋ مىندەتتەرى بويىنشا ناقتى تاپسىرمالار جازىلعان.
جەمقورلىققا قارسى كۇرەس تە – ەلباسى ساياساتىنىڭ باسىم باعىتتارىنىڭ ءبىرى. بۇل ماسەلە ۇلت جوسپارىنىڭ 13-قادامىندا – جەمقورلىققا قارسى كۇرەستى كۇشەيتۋ قادامىندا كورىنىس تاپقان. سونىمەن قاتار ۇلت جوسپارىندا مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلداۋ، مەملەكەتتىك قىزمەت تۋرالى جاڭا زاڭ قابىلدانعاننان كەيىن ءىس باسىنداعى مەملەكەتتىك قىزمەتكەرلەردى كەشەندى اتتەستاتتاۋدان وتكىزۋ ماسەلەلەرى سيپاتتالعان. ۇلت جوسپارىندا سونداي-اق ازاماتتاردىڭ سوت ءتورەلىگىنە قولجەتىمدىلىگىن جەڭىلدەتۋ ءۇشىن سوت جۇيەسى ينستانسيالارىن وڭتايلاندىرۋ، سۋديا لاۋازىمىنا كانديداتتاردى ىرىكتەۋ تەتىكتەرىن كوبەيتۋ جانە بىلىكتىلىك تالاپتارىن قاتايتۋ مىندەتتەرى قويىلعان. بۇگىندە ەلىمىزدە سوت سالاسىن جەتىلدىرۋگە بايلانىستى كوپتەگەن ءىس-شارالاردىڭ اتقارىلىپ جاتقانى بەلگىلى. وسى ورايدا سۋديالاردىڭ ەسەپ بەرۋ ءتارتىبىن كۇشەيتۋ، سۋديالاردىڭ جاڭا ەتيكالىق كودەكسىن جاساۋ جانە ت.ب. ماسەلەلەر ۇلت جوسپارىنىڭ قادامىندا كورسەتىلىپ وتىرعانىن ايتا كەتكەنىمىز ءجون.
– رزاقۇل سادەن ۇلى، ەلباسىمىزدىڭ بەس ينستيتۋتتىق رەفورمادا «ماڭگىلىك ەل» پاتريوتتىق اكتىسى ازىرلەندى. سىزشە، ونىڭ نەگىزى قانداي بولۋى مۇمكىن؟
– ەلباسى ن.نازاربايەۆ قوعامدى الەم دەڭگەيىندەگى اسقاق ماقساتقا ۇمتىلۋعا شاقىرىپ كەلەدى. «قازاقستان – 2050» ستراتەگياسى، «نۇرلى جول» جاڭا ەكونوميكالىق ساياساتى، 100 ناقتى قادامنان تۇراتىن ۇلت جوسپارى، وزىق وتىز ەلدىڭ قاتارىنا قوسىلۋ مىندەتى – مۇنىڭ بارلىعى ءماڭگىلىك ەل بولۋ جولىنداعى ءوزارا ساباقتاس، جۇيەلى قازاقستاننىڭ مەملەكەت بولىپ شىعىپ، قوعام بولىپ جەتىلۋ، ۇلت بولىپ ەسەيۋ جولىندا ماڭىزدى قادام جاساۋ. مەملەكەت پەن قوعامعا بەرەرى، كەلەشەككە اسەرى، جەكە ادامنىڭ ومىرىنە جاسايتىن ىقپالى تۇرعىسىنان بۇل تاريحي قادام – قازىرگى ۇرپاقتىڭ تاريحي ميسسياسى، ونىڭ كەلەشەك الدىنداعى جاۋاپكەرشىلىگى بولۋى كەرەك.
سۇحباتتاسقان
ميۋا باينازاروۆا،
قىزىلوردا وبلىسى
