قازىرگى تاڭدا ورتالىق ازياداعى ەلدەردىڭ سۋ ماسەلەسى توڭىرەگىندە وزىندىك مۇددەلەرى مەن تالاپتارى قالىپتاسقان. بۇل جاعداي مەملەكەتتەر اراسىنداعى شەكارالىق تۇراقتىلىقتى بۇزىپ، دوستىق قارىم-قاتىناسقا سىزات تۇسىرمەي مە؟ وزگە قانداي ءقاۋىپ بار؟ ولقىلىقتىڭ الدىن الۋ ءۇشىن قايتپەك كەرەك؟ سۇراقتارعا جاۋاپ ىزدەمەستەن بۇرىن، الدىمەن بۇۇ-نىڭ سۋعا قاتىستى بەرگەن پىكىرلەرىنە كوز جۇگىرتەيىك.

بۇۇ مالىمدەمەسى

بۇۇ-نىڭ 2021 جىلعى سۋ تۋرالى ەسەبىندە: «سۋ رەسۋرستارىنىڭ ماڭىزدىلىعىن مويىنداماۋ – ونى ىسىراپ ەتۋ مەن ماقساتسىز پايدالانۋدىڭ نەگىزگى سەبەبى. تىرشىلىك ءۇشىن قاجەت بولعان بۇل رەسۋرستىڭ ماڭىزدىلىعىن انىقتاۋ ءۇشىن سۋ رەسۋرستارىنىڭ ءارتۇرلى اسپەكتىلەرىن زەرتتەۋ قاجەت. بۇل اسىرەسە سۋ تاپشىلىعى كەزىندە جانە حالىق سانىنىڭ ءوسۋى مەن كليماتتىڭ وزگەرۋى بايقالعاندا ايقىندالماق.

«سۋ – ءبىزدىڭ ەڭ قۇندى رەسۋرسىمىز، ءبىزدىڭ «كوك التىنىمىز»، وعان 2 ميللياردتان اسا ادام قول جەتكىزە الماي وتىر. سوندىقتان سۋ ادامزات قوعامىنىڭ نەگىزى رەتىندە سانيتارلىق، الەۋمەتتىك جانە مادەني ءرولدى قوسا اتقارادى» دەيدى يۋنەسكو ۇيىمىنىڭ باس ديرەكتورى ودري ازۋلە.

تۇششى سۋ تاپشىلىعى ءقازىردىڭ وزىندە مەملەكەت ارالىق قاقتىعىستارعا اكەلدى جانە ولاردىڭ سانى ارتىپ كەلەدى. بۇگىندە ول ءۇشىن ءتۇرلى ادىستەرمەن كۇرەسۋگە دايىن ەلدەر بار. ماماندار بولاشاق سۋ پروبلەمالارىنىڭ سەبەپتەرىنىڭ قاتارىندا كليماتتىڭ وزگەرۋى، سۋعا سۇرانىستىڭ ارتۋى مەن سۋ وبەكتىلەرىنىڭ لاستانۋى تۇرعاندىعىن اتايدى. سونداي-اق، بۇۇ ساراپشىلارى سۋ رەسۋرستارىنىڭ تاۋسىلۋىنا بايلانىستى بولاشاقتا وعان قول جەتكىزۋ ءۇشىن بولاتىن قاقتىعىستار كوبەيە مە دەپ قاۋىپتەنەدى.

ورتالىق ازياداعى جاعداي

ورتالىق ازيا ەلدەرىنىڭ دامۋىنىڭ ماڭىزدى فاكتورلارىنىڭ ءبىرى – ولاردىڭ سۋمەن قامتاماسىز ەتىلۋى. حالىق سانىنىڭ ءوسۋى جانە ەكونوميكانىڭ دامۋى سۋ رەسۋرستارىنا سۇرانىستى ارتتىردى. ايماقتىق سۋلاردىڭ نەگىزگى كوزدەرى قىرعىزستان مەن تاجىكستاننان باستاۋ الادى وعان قوسا وزبەكستان، قازاقستان جانە تۇرىكمەنستان ارقىلى ءوتىپ، ارال تەڭىزىنە قۇيادى. ورتالىق ازيانىڭ سۋ رەسۋرستارى ءىس جۇزىندە تاۋسىلدى: قازىرگى ۋاقىتتا ايماقتاعى شامامەن 170-180 تەكشە مەتر سۋ رەسۋرستارىنىڭ 90%-دان استامى پايدالانىلۋدا. ناتيجەسىندە، تاجىكستان سياقتى سۋ رەسۋرستارىنا باي مەملەكەتتەردى قوسا العاندا، ءوڭىر حالقىنىڭ 40%-دان استامى ورتالىقتاندىرىلعان سۋ جۇيەسىنە قول جەتكىزە الماي وتىر. بۇۇ-نىڭ جاريالانعان دەرەكتەرىنە سايكەس، وسى ۇردىستەر ساقتالسا، جوعارىدا اتالعان ورتا ازيا مەملەكەتتەرىنىڭ جالپى حالىق سانى 2030 جىلعا قاراي 2006 جىلعى 45،6 ملن اداممەن سالىستىرعاندا 68 ملن ادامعا كوبەيمەك، ياعني 50%-عا ارتادى. (دونبايەۆا گ. چ. ورتالىق ازيا سۋ رەسۋرستارى ماسەلەلەرى)

سالا ساراپشىسى ءارى زەرتتەۋشى رىسقۇل ۋسۋبالييەۆ بولسا: «سۋدىڭ كەسىرىنەن قاقتىعىستار ورىن الادى. بۇل باستى پروبلەمالاردىڭ ءبىرى. ءبىز بولاشاقتا كەلىسپەۋشىلىكتەر بولماس ءۇشىن بىرگە ويلانىپ، شەشىم قابىلداۋىمىز كەرەك. ويتكەنى باسقا ەلدەر تۋرالى ايتپاعاندا، سۋدىڭ جەتىسپەۋشىلىگى ءقازىر قىرعىزستاننىڭ ىشكى ايماقتارى مەن اۋىلدارى اراسىنداعى جانجالدارعا اكەلۋدە»، - دەيدى.

ماسەلەن، وزبەكستان، قىرعىزستان جانە تاجىكستانداعى شيەلەنىسكەن جاعدايدى الىپ قاراستىرۋعا بولادى. ماسەلەنىڭ قيىنداعانى سونشا، كۇرەس توقتاۋسىز ءجۇرىپ جاتتى. 2011-2015 جىلداردىڭ وزىندە جەر-جەردە 70-تەن اسا شەكارالىق قاقتىعىس وتكەن. ال ءار ءىستىڭ باسىندا جۇرەتىن رەسەي بولسا، بەيتاراپتىلىق تانىتىپ، كەلەڭسىزدىكتى توقتاتۋعا ۇمتىلدى. الايدا، 2021 جىلدىڭ ءساۋىر ايىنداعى سوڭعى سوعىس قيمىلدارى كەزىندە تۇراقتى بىتىمگە تاعى دا قول جەتپەدى. بۇل اۋماقتاعى قاقتىعىس سالدارىنان 50-دەن استام ادام قازا تاۋىپ، 40 مىڭنان اسا ادام ۇيلەرىن تاستاپ كەتۋگە ءماجبۇر بولدى. تۇسىنىسپەۋشىلىكتىڭ باستى سەبەبى، ارينە، وڭتۇستىكتەگى الىپ اۋداننىڭ قۇنارلى، تابيعي بايلىققا مول جەرلەرى ەدى.

ەكونوميكا عىلىمدارىنىڭ دوكتورى حودجيمۋحامماد وماروۆ ماسەلەگە قاتىستى بىلاي دەيدى: «جالپى ورتالىق ازيانى مۇزدىقتاردان شولدەرگە دەيىن قاراستىرۋ كەرەك. سەبەبى اعىننىڭ ەداۋىر بولىگى وسى ءشولدى ايماقتاردا ازايادى. ءبىز بىرلەسكەن كوميسسيا قۇرىپ، گەولوگتار مەن گيدرولوگتاردى شاقىرىپ، ەسەپتەۋلەر جۇرگىزىپ، سۋ قويمالارىنداعى بۋلانۋعا قانشا سۋ جوعالتاتىنىمىزدى زەرتتەۋىمىز قاجەت. ال قىرعىزستان مەن تاجىكستان – ءوز ەلەكتر ستانسيالارىنىڭ جانىنداعى سۋ قويمالارىندا سۋ جيناسا سونىڭ ءوزى جەتكىلىكتى».

قازاقستانداعى سۋ رەسۋرستارىنىڭ قازىرگى جاعدايى

قازاقستان تابيعي سۋ قورىنا باي ەل، دەسە دە، مەملەكەت ارالىق كەلىسىمدەر نەگىزىندە ىرگەلەس ەلدەردەن كەلەتىن سۋ رەسۋرستارىنا تاۋەلدى از قامتىلعان باسسەيندەر دە بار.

قازاقستان رەسپۋبليكاسى ەكولوگيا، گەولوگيا جانە تابيعي رەسۋرستار ءمينيسترى سەرىكقالي برەكەشيەۆ ءبىر سوزىندە: «جىل سايىن سۋ تاپشىلىعىنىڭ كۇشەيۋىنە بايلانىستى حالىقتىڭ سۋ تۇتىنۋىن قامتاماسىز ەتۋ جانە ەكونوميكانىڭ قاجەتتىلىكتەرىن قاناعاتتاندىرۋ قيىن مىندەتكە اينالۋدا. 2030 جىلعا قاراي قازاقستاندا سۋ رەسۋرستارىنىڭ تاپشىلىعى 23،2 كم كۋبتى قۇراۋى مۇمكىن» دەگەن ەدى. ونىڭ ايتۋىنشا، بۇل ماسەلەگە: كليماتتىڭ وزگەرۋى، سۋ رەسۋرستارىنىڭ رەسپۋبليكا اۋماعى بويىنشا بىركەلكى بولىنبەۋى سياقتى فاكتورلار اسەر ەتۋى مۇمكىن.

مينيستر ءوز ءسوزىن: «سۋ رەسۋرستارىنا قاتىستى جاعدايدىڭ ايماقتار بويىنشا ايتارلىقتاي ەرەكشەلەنۋى جۇمىستى قيىنداتادى. ەلىمىزدىڭ شىعىس ءوڭىرى سۋ رەسۋرستارىمەن بارىنشا قامتاماسىز ەتىلگەن بولسا، ورتالىق قازاقستان مەن وڭتۇستىك جانە باتىس ايماقتار كورشىلەس ەلدەرگە تاۋەلدى. سوندىقتان سۋ تاپشىلىعى وڭتۇستىك جانە باتىس ايماقتارعا كوبىرەك اسەر ەتۋى مۇمكىن» دەپ تۇيىندەسە، 2020 جىلى سول كەزدەگى مينيستر ماعزۇم مىرزاعالييەۆ سۋدى تۇتىنۋدى ازايتۋ بويىنشا اتقارىلاتىن شارالاردى جاريالاعان ەدى:

• بىرىنشىدەن، سۋ تاپشىلىعىن بولدىرماۋ ءۇشىن 29 مىڭ گەكتار، اتاپ ايتقاندا، قىزىلوردا (15 مىڭ گا)، الماتى (10 مىڭ گا) جانە تۇركىستان (4 مىڭ گا) وبلىستارىندا كۇرىش ەگىسىن قىسقارتۋ قاجەت. بۇل ءبىر تەكشە شاقىرىم سۋدى ۇنەمدەيدى.
• ەكىنشىدەن، 750 مىڭ گەكتار القاپقا سۋدى ۇنەمدەيتىن سۋارۋ تەحنولوگيالارىن ەنگىزۋدى جالعاستىرۋ كەرەك. بۇل ورتا ەسەپپەن 30% نەمەسە 2،2 تەكشە شاقىرىم سۋدى ۇنەمدەۋگە مۇمكىندىك بەرەدى.
• ۇشىنشىدەن، ۇزىندىعى 6 مىڭ شاقىرىمدى قۇرايتىن سۋارۋ جەلىلەرىن قايتا جاڭعىرتۋ كەرەكتىگىن العا تارتتى.

«وسى قاجەتتىلىكتەرگە الداعى بەس جىلدا رەسپۋبليكالىق بيۋدجەتتەن جانە حالىقارالىق قارجى ۇيىمدارىنان 192 ميلليارل تەڭگە جۇمسالادى»، – دەگەن ەدى ماعزۇم مىرزاعالييەۆ ءوز سوزىندە. ونىڭ قورىتىندىسىن ۋاقىت كورسەتەرى انىق. الايدا، سۋ ماسەلەسى ءوز شەشىمىن تاپپاسا، ءقاۋىپ سوندا ورناماق.

ال ساراپشى بولات ەسەكين: «ءبىز بۇگىن قولدانىستاعى ستراتەگيالارىمىزدى قايتا قاراپ، ءىس جۇزىندە ءار ەلدىڭ ىشىندە جانە ايماقتىق دەڭگەيدە اگرارلىق، كوممۋنالدىق جانە ونەركاسىپتىك ستراتەگيالاردى قايتا جوسپارلاۋىمىز قاجەت» دەيدى.

قانداي ءقاۋىپ ءتونۋى مۇمكىن؟

    ورتالىق ازياداعى سۋ ماسەلەسىنەن تونەر ءقاۋىپ:

• سۋ تاپشىلىعىنىڭ ارتۋى؛
• جەر ءۇستى جانە جەر استى سۋلارىنىڭ لاستانۋى؛
• سۋ شىعىنىنىڭ ارتۋى؛
• حالىقتىڭ ساپالى اۋىز سۋمەن قامتاماسىز ەتىلمەۋى؛
• مەملەكەتارالىق كەلىسپەۋشىلىكتەر.

سونىمەن قاتار، حالىق سانىنىڭ ءوسۋى جانە ەكونوميكانىڭ دامۋى سالدارىنان سۋ رەسۋرستارىنا تونەر ءقاۋىپ ارتۋى مۇمكىن.

ءتۇيىن. سۋ رەسۋرستارىن باسقارۋ مەملەكەتتىك جانە جەكە سەكتورلاردا شەشىم قابىلداۋعا جاۋاپتى تۇلعالاردىڭ جاۋاپكەرشىلىگىندە بولعانىمەن، بىزگە سۋدى پايدالانۋ جانە سۋ رەسۋرستارىن قورعاۋ سالاسىندا مەنەدجەرلىك داعدىلاردى مەڭگەرگەن، ەلدەردىڭ سۋ سەكتورىن دامىتۋ ماسەلەلەرىن شەشۋگە بايلانىستى كۇردەلى شەشىمدەر قابىلداۋعا كومەكتەسەتىن جاس مامانداردى دايارلاۋ قاجەت. ەكىنشىدەن، ورتالىق ازيا مەملەكەت ارالىق سۋ ماسەلەسى جونىندە كوميسسيا قۇرۋ كەرەك. سەبەبى وڭتۇستىك اۋماقتاعى ەلدەر اراسىنداعى قاقتىعىس بىزگە دە اسەرىن تيگىزۋى مۇمكىن. ۇشىنشىدەن، سۋ شەكاراسىن  ءىرى ينفراقۇرىلىمدىق جوبالاردى زەردەلەۋ كەزىندە ولاردىڭ الەۋمەتتىك جانە ەكولوگيالىق زارداپتارىن بولدىرماۋ ءۇشىن وسى ءار ءتۇرلى اسپەكتىلەردى ەسكەرۋ قاجەت. ساراپشىلاردىڭ كوزقاراسى بويىنشا ءبىز "سۋ" بىرەگەي رەسۋرس ەكەنىن ەسكەرۋىمىز كەرەك، ال ولاي بولماعان جاعدايدا بۇل رەسۋرس ءۇشىن ورتالىق ازيا ەلدەرى اراسىنداعى قاقتىعىستار جالعاسا بەرۋى مۇمكىن.

ءال-فارابي اتىنداعى قازۇۋ، جۋرناليستيكا فاكۋلتەتىنىڭ 4 كۋرس ستۋدەنتتەرى – رۇستەم ايتكارىم، شىڭعىس اپي

جەتەكشى: اعا وقىتۋشى ن.ب. رۋشانوۆا