"ءيىس" ولەڭىنەن نە اڭعاردىڭ؟
( مادەن مۇحامەتقانۇىلىنىڭ ءبىر ولەڭىنە تالداۋ)
ءجا، اقىننىڭ ولەڭىن الدىمەن وقىپ، ساناعا توقىپ، اقىلمەن ەكشەپ، سابىرمەن تەڭشەپ، وي قورتىپ، تۋعان جەردىڭ جۇپار اۋاسى مەن كيىز تۋرلىقتىڭ يىسىمەن ءبىراز تىنىساپ الايىق. اقىن "ءيىس" تۋرالى قالاي - قالاي تولعادى ەكەن. قالاي - قالاي تولعاندى ەكەن تىڭداپ كورەيىك:

جايلاۋ كەزى جانناتتاي قۇلپىرعان تاۋ ءىشى،
جاسىل كىلەم تۇلەجىپ قارا جەردىڭ قىرتىسى.
اكەم كەلىپ جەتەتىن،اقبوز اتپەن ەنتەلەپ،
كيىز ءۇيدىڭ سىرتىنان دۇبىرلەتىپ ءجۇرىسى.
كۇلىمسىرەپ كىرگەندە الاتاۋداي تۇلعامەن،
تاسۋشى ەدى ءۇيدىڭ قۇت ،باعى جانعان ىرىسى،
تاڭبوزىنان كۇيبىڭدەپ ءجۇرىۋشى ەدى جان انام،
قامىن جاساپ بىزدەردىڭ ، بىتپەۋشى ەدى جۇمىسى.
مەيىزدەي كەپكەن ءسۇرىنىڭ قايناعانى قازاندا،
تابەتىڭدى اشۋشى ەد(ءى)، مۇرىن جارعان ءيىسى.
سىرتتا جاڭبىر سىركىرەپ ، تىرسىلداعان تامشىلار،
ماما بۇلتتان توگىلگەن قۇتى تامعان نۇر وسى.
اسىق اتىپ ءتور الدى اپكەم جانە ىنىممەن،
بالالىقتىڭ بال داۋرەن وينى قانعان ءبىر دوسى .
قاتار تىككەن اعامنىڭ وتاۋىنىڭ ىشىنەن ،
سىڭعىر-سىڭعىر ەستىلىپ جەڭگەمىزدىڭ كۇلكىسى .
تۋىرلىقتىڭ ۇستىندە ءۇزىلىپ شىققان دىبىستار،
عالامات ءبىر جۇپار-اۋ جاڭبىر قىزدىڭ ءيىسى!
كيىز ۇيگە توسىلماي اۋىق-اۋىق ۇزدىگىپ،
قوڭىر لەپپەن ۇرادى يزەن ، جۋسان ءيىسى.
قوزى ، بوتا ، قۇلىننىڭ ءيىسى دە تىم كۇشتى،
دالا ءتوسى ەكەن عوي ءيىس، ءتۇيىس ءسۇيىسى.

ءۇشبۇرىشتاپ كۇنگەيلەپ تىرەپ قويعان تۇڭلىگى،
اق باقاننىڭ مىندەتى - تامشى تامباۋ ۇكىمى.
وت بيشىگىن ءۇيىرىپ نايزاعايدىڭ جارقىلى،
كوز الدىڭدا اقىرىپ جاسىل جايدىڭ كۇركىرى.
تاۋبە ءۇيىرىپ ەرىكسىز، تياسىڭ ايدىن كۇلكىنى.
يىسىنە تەڭ كەلمەس فرانسۋزدىڭ ءاتىرى،
شىعۋشى ەدى بۇرالىپ قوڭىر قيدىڭ ءتۇتىنى.

ىرگە جاقتا ءداۋ سابا ىركىت ءيىسى اڭقىعان،
قۇرت پەن ىرىمشىك جايىلعان قابى مايلى ماتادان.
قىزىل اعاش توسەكتە اكەم شەرتىپ دومبىرا،
ءتاتتى كۇيىن توگىلتىپ ، جاتۋشى ەدى شالقادان،
قوناق كەلسە قىزۋشى ەد(ءى) كەڭ جايىلعان داستارقان،
سويىپ تاستاپ سەمىرگەن قىستا تۋعان مارقادان.

كورىنەدى ەسىكتەن كۇنگەي جاقتىڭ ادىرى،
بىلىنبەپتى، بىلمەپتىك كەڭ ساحارا قادىرى.
توپىراقتىڭ ءيىسىن، يىسكەپ جاتىپ جۇدەيمىن،
شۇلەنتاۋدا قالدىڭ-اۋ، جان اكەمنىڭ قابىرى.

كوكەك، ءساۋىر، ارتىنان سارى التىنداي كۇز جەتتى.
اققۋ قايتىپ تۇستىككە
جىلجي-جىلجي تەز ءوتتى.
جىلدار جىلىم زۋ ەتىپ، جىلماعايلاپ بىلگىزبەي،
قىزىعى مول بالالىق، جاستىقتى ىلعي كۇزەپتى.
الىستا قالعان بالا كەز، مەنى بىلاي جۇدەتتى.
سارى جۇرت تا سارعايىپ، شاقىرادى ءار تاڭ دا،
ار كەۋدە دە تىپىرلاپ، جانعان وتتاي جۇرەكتى.

بارعىم كەپ ءجۇر ءمىنىپ اپ، قارا ولەڭنىڭ تۇلپارىن،
ۇشىرايىن جەتسىن ءبىر، سەرى سەزىم سۇڭقارىن .
اكەممەنەن انامنىڭ، ءيىسى سىڭگەن سول جۇرتتا
جامباستاپ جاتىپ شاي ىشسەم،
باسىلاما ياپىر-اي، بالا كەزگى قۇمارىم ؟!

جايلاۋىمنىڭ شىڭ قۇزى باسىن بۇلتقا تىرەپتى،
قۇت ىرىسى تاسىعان ءبىزدىڭ جۇرتقا تىرەكتى.
ساعىنىشىما جارالعان بايتاق دالا مەكەنىم،
بارعىم كەپ ءجۇر مەن ساعان ءبىراق سەرمەپ بىلەكتى،
توپىراعىنا ءبىر اۋناپ ، جۇپارىن جۇتىپ شاي ىشسەم،
جاعىپ قويىپ حوش ءيىستى كوكتەي كەپكەن تەزەكتى.
(مادەن مۇحامەتحان)

بۇگىنگى اناتوميا عىلىمىندا ءيىس سەزۋدىڭ وتىزداي مەحانيزمى انىقتالعان . ءيىس سەزۋدىڭ كەرەمەتىن وسىدان ەكى مىڭ جىل بۇرىن ريمدىك فيلوسوف گيت لۋكرەسكيي كير انىقتاعان بولاتىن. ول ادام مەن جانۋاردىڭ ءيىس سەزۋ مۇشەلەرىندە ارنايى سەزگىش ويىقتار ، ءار ءيىستىڭ وزىنە سايكەس ويىعى بولاتىنىن عىلىمي جولمەن دالەلدەگەن ەدى...

جەر شارىندا اۋانىڭ ءبىر كۋب مەترىندە ءبىر مولەكۋلا ءيىستى سەزە الاتىن جانۋار دا بار. جىبەك قۇرتىنىڭ اتالىعى انالىعىنان ءبولىنىپ شىعاتىن ون مىڭنان اجىراعان ، ءبىر مەلليگرام ءيىستى ون كيلومەتر جەردەن سەزە الادى. اكۋلا سۋعا تامعان ءبىر تامشى قان ءيىسىن ءتورت جارىم كيلومەتر ارالىقتان سەزەدى. ءبىراق جانۋارلاردىڭ سەزەتىن يىستەرى شەكتەۋلى بولادى.

ال، ادامنىڭ ءيىس سەزۋى قانداي دا ءبىر زاتپەن نەمەسە اسەرلى وقيعامەن، ەموسيالىق كۇيمەن بايلانىستى بولادى. سەزىمتال اقىندار تانىمەن ەمەس، جانىمەن، نازىك سەزىممەن ءتىپتى شارقۇرعان ويمەن، قاناتتى قيالمەن وتە الىس شالعايداعى ءيىستى سەزە الادى. بۇل ادام بالاسىنىڭ اقىل - وي قۋاتىنىڭ كۇشى. قارىم قابلەتىنىڭ، سانا ساپاسىنىڭ جوعارى شەگى.

ءجا، ءاز وقىرمانىم، كوزقاراقتى قالامداستارىم، مەن ءيىس تۋرالى زەرتەۋ جۇرگىزەيىن، ماقتانىپ مارقايىپ ماقالا جازايىن، دىلگىرسىپ كەڭەس بەرەيىن دەپ ءتالىمسىپ وتىرعام جوق...
ءيىستى جازۋعا، ءيىستى ايتۋعا سەبەپ بولعان وقيعا بار. ول قاسىمىزدا قابىرعالاس بولىپ، قالام تەربەپ ، جەمىستى ولەڭ جازىپ جۇرگەن، قاداقتى قالامگەر، عالامات اقىن مادەن مۇحامەتحاندىڭ "ءيىس" دەگەن ولەڭى وسى جازبانى جازۋعا تۇرتكى بولدى

ءجا، اقىننىڭ ءيىس سەزۋ تۇيسىگى تىپتەن كەرەمەت. كەرەمەت بولعاندا دا، بالا كەزىندەگى، ەسكى جۇرتتا ، كونە قىستاۋدا، بالا تاناۋدا قالعان حوش ءيىس، ەسەيگەندە، ەرجەتكەندە، اراعا قىرىق جىل، جارتى عاسىر سالىپ، ولەڭ بولىپ، سانا تۇبىنەن تۇرلەنىپ تۇلەپ اقىندى ساعىنىش بەسىگىندە تەربەپ وياتقان حوش ءيىس ەكەن - اۋ!؟
بۇل ءيىس كۇنۇدە تاناۋعا كەلە بەرمەيدى. جەل جەلپىپ جەتكىزە المايدى. كوپ جىلداردىڭ كولەڭكەسىندە، بالا كوڭىلدىڭ تۇكپىرىندە كومىلىپ جاتقان كونە ءيىس. سوناۋ سونار كوكتەم ءومىردىڭ، كورىكتى كوڭىلدىڭ كوكجيەگىندە كومۋلى جاتقان ءيىس. بالا كەزدە اتا - انانىڭ باقىت قۇشاعىندا، قارا شاڭىراق تورىندە اسىق اتىپ، اسىر سالىپ ، ۋايمىز ، قامسىز ، قاپەرسىز ءومىر كەشىپ جۇرگەن بالا كەز، بال ديدار داۋرەندە، كىناسىز تاناۋعا ۋىزداي ۇيىپ ۇيالاپ قالعان حوش ءيىس.

ءيا، ءيىس، ءيىس بولعاندا دا، قارا قازاندا بۋى بۇرقىراپ، سارىق - سارىق قايناعان سارى مەيىزدەي كەپكەن سارى جامباستىڭ ءيىسى، ساباداعى سارى التىنداي تولقىپ ءپىسىپ، ساپىرىپ العان سارى مايدىڭ ءيىسى، ورەدە كۇن قاقتاپ، ساۋمال سامال قاققان، اق شاعالاداي قۇرت پەن سارعىش تارتقان ءتاتتى ىرىمشىكتىڭ ءيىسى. توردە توسەلگەن، تەكەمەت پەن ويۋلى سىرماقتىڭ ءيىسى، كەرەگەدەن جەل ۇرلەگەن شىم ءشيدىڭ ءيىسى، اكەنىڭ تەرى سىڭگەن قارا كۇپىنىڭ ءيسى، التى تاسپا بۇزاۋ ءتىس سورىلا قامشىنىڭ ءيىسى، قاس تۇلپاردىڭ نوقتا مەن جۇگەننىڭ ءيسى، جارقىن ءجۇزدى، جانى ءتۇنىق پەريزات اناسىنىڭ اق شىلاۋىشىنىڭ ءيىسى، ەسىك اشىلسا، كەرەگە تۇرىلسە ساميان دالادان اڭقىپ كىرگەن بوز جۋسان مەن كيەلى ەرمەننىڭ ءيسى، ىرگەدە ىركىلدەپ اقپەن تولقىپ جاتقان تەرى سابانىڭ ءيىسى، جاڭبىر سىڭگەن قوڭىر تۋرلىقتىڭ ءيىسى، اق قايىڭنان شاۋىپ جاساعان اق بوساعا مەن تابالدىرىقتىڭ ءيىسى...

ءجا، وقىرمانىم، قازاق ءۇيى توقسان توعىز يىسكە تولىپ تۇر. اقىن ونىڭ ءبارىن تىزبەكتەپ تىركەپ ايتىپ جاتپايدى. وسى قازاقى ءيىس، بۇگىنگى فرانسۋزدىڭ اتىرىنەن دە كۇشتى ءيىس دەپ ءبىر اۋىز سوزبەن تۇيە سولەپ، نىق تۇيمەلەپ تۇرىپ ايتادى. سول ارقىلى ۇلت رۋحىنىڭ سونبەس التىن شامشىراعىن شىراداي جاعادى. قاراڭعى تارتىپ قالعان كوڭىلدەرگە ءوز جۇرەگىنىڭ التىن نۇرداي ساۋلەسىن تۇسىرە جىرلايدى. بالا كەزدەگى ءوزى وسكەن جانۇياسىنىڭ مارتەبەسىن ءيىس ۇعىمىنا سىزعىزا سىزىپ ، ۇرپاقتارعا ۇلانعايىر ۇلى وي سالادى. وتكەن كۇننىڭ ونەگەلى ءومىر ىزدەرىن ولەڭىنە ۇزىلمەس ارقاۋ ەتەدى. ءبىر عانا ءيىستى وزەك ەتىپ، ۇلت رۋحىن تۋ ەتىپ كوتەرەدى. بۇل كەرەمەت وي، عاجاپ سەزىم عوي.

سەنىم قامشىسىن سەزىم تۇلپارىنا باسىپ، ولەڭ پىراعىنا ءمىنىپ الىپ، الىستا قالعان ، اتتا جۇرتتا تۇنەپ قالعان بالالىقتىڭ ءىزىن قۋىپ ساياحاتتاپ كەلەدى. سوندان عاجاپ وي تۇيەدى...
ول ويدى ايتۋ ءۇشىن، ولەڭ ەتىپ جازۋ ءۇشىن كۇردەلى كۇدىرگە، شىتىرمان شيىرعا سۇيرەپ اۋىرە - سارساڭعا تۇسپەيدى. اق بوز ات ءمىنىپ مۇنارلى جاڭبىرلى دالانى دۇبىرلەتىپ، ءۇي ىرگەسىنە تاقاپ كەلىپ قالعان اكە بەينەسى، ءتور الدا اپەكە - ءىنى جانە ءوزى اسىق اتىپ ويناپ ءجۇر. وتباسىندا قازانعا سارى جامباس سالىپ، ءيىسىن بۇرقىراتىپ اسىپ قويىپ كۇيبىڭمەن جۇرگەن اناسى، ۇلكەن ءۇي ىرگەسىندەگى اق وتاۋدان ەستىلگەن جەڭگەسىنىڭ كۇمىستەي سىڭعىر كۇلكىسى مىنە، وسى دەتالدارمەن عانا عاجايىپ قازاق ساحاراسىنىڭ، باعى زامان كەلبەتىن كەلىستى بەينەلەي بىلگەن. سودان ارى قاراي قانشا جىلدار وتسە دە، ۋاقىت سىرعىپ كەتسە دە، بالا تاناۋدا قالعان سول ءبىر حوش ءيىس. سارى ساعىنىشقا اينالىپ، تۋعان ولكەسىنەن اۋلاقتاپ، الىستاپ جۇرگەن ازامات شاعىندا، ارمانىنا ار ەمىزەدى. ساعىنىش تولىپ قالعان كەۋدەسىنەن ازامات جىر تۋعىزادى.
ءيا، بۇل اقىن شەبەرلىگى، مادەن مۇحامەتقان شەبەرلىگى دەپ ايتۋعا بولادى.
ويلاڭىزشى اراعا شيرەك عاسىر سالىپ، بالا كوكىرەك دانا كوكىرەكە اينالعاندا، اقىلدى ويدان باس قۇراپ، سانادان ساپالى وي تولعاپ، توق سەزىممەن سەرى ولەڭ جازىپ ويلانىپ ويانىپتى. ول ولەڭدى اق قاعازعا، اق مارجانداي ءتىزىپ ءورىپ ونەگە مەن ۇلگىگە اينالدىرىپ بىزگە ۇسىنىپتى.
الىستاعى اۋىلىن، اۋىلدا قالعان بالالىعىن ، كوكتەي كەپكەن تەزەك وتىنان ىزدەيدى، وتتان شىققان يىستەن ىزدەيدى. عالامات اۋىلىن، عاجاپ اۋىلىن جانناتقا بالايدى. تەڭدەسىز تەبەرەنىسپەن جىرلايدى.

راس - اۋ، ولەڭ سۋرەتكەرلىك ونەر. سوزبەن كەستەلەپ، وبرازبەن بەينەلەپ حاس سۇلۋ سۋرەت سادادى. ونداي سۇلۋ كارتينانى سالۋ، حاس شەبەر قالامگەردىڭ عانا قولىنان كەلەدى. بۇل ونەر مادەن مۇحامەتقان ۇلىنىڭ قولىنان كەلدى. اقەدىل اقىن جۇرەگىنەن اعىل - تەگىل جىر بولىپ تۋدى.

مىنە، اقىن جىرعا قوسقان قوش "ءيىس" ولەڭنىڭ ءار تارماعى ءومىردىڭ ءار سۋرەتىن تاسقا باسقان تاڭبايداي تانىتتىپ تۇر. بارىنەن كەرەمەتى ۇلتتىق دۇنيە تانىمدا جازىلعان. قازاقتىڭ ۇمىت بولىپ بارا جاتقان كوشپەندى تۇرمىسىن جاقسى ايشىقتاپ، ويىن ورامدى، ايتارىن ايشىقتى، سەنىمىن سەرى سەزىمگە بولەپ جەتكىزگەن.

ال، ولەڭ ءتىلى وتە قاراپايىم، ءبىراق ايتار ويى ايعاقتى ءارى مىقتى. يديا يرىمىنەن ۇلتتىق دۇنيە تانىمنىڭ ءيىسى كەرەمەتتەي مۇڭكىپ تۇر. ۇيقاس قۋىپ، ىرعاق ساناپ، تارماق تاراپ، شۋماق شۇبىرتىپ وتىرعان ول جوق. ءوزى ويلاعان ويىن ويسىل قاراداي پايدالانىپ، ءوزى تۋعان سۇلۋ ولكەسىنىڭ بار جۇگىن ارقالاتىپ ، تكعان جەرى مەن ەلىنە ارقالانا جىر ارناپ، ازامات ويىن ، اردا قيالمەن اق جاۋىنداي ءبىراق سار ەتكىزىپ توگە سالعان.

مەن، مادەن مۇحامەتقاندى اسىرا ماقتاپ، وتىرىك جاقتاپ، ولەڭ ونەردىڭ حاق توبەسىنە شىعارىپ، كيەلى تورىنە تورە ەتىپ وتىرعىزايىن دەپ ، ماقالا جازىپ وتىرعام جوق.
شابىتتى اقىننىڭ كەلەر كۇندەندە شالقار - شالقار ويلارمەن، تىڭ، سونى تاقىرىپتارعا قالام تارتارىنا سەنىم ارتىپ، ءيىس ولەڭىن شىرپىپ ايتىپ، شىندىعىن جازىپ ءاز وقىرماننىڭ ءادىل باعاسىنا ۇسىندىم. حالىق - قازى، وقىرمان - تارازى؟!

بولات بوپاي ۇلى