قىز الىپ قاشۋ داستۇرگە جاتپايدى

«ءبىراق قىزدىڭ اكە-شەشەسى، اعا-باۋىرى كەلىسپەي، قىزدىڭ ءوزى كەلىسىپ تۇرسا، الىپ قاشۋعا بولادى. كەي جاعدايدا قىز جاقتىڭ ۇزاتۋعا جاعدايى كەلمەسە، وندا دا ءوزارا كەلىسىممەن قاشىپ كەتەتىن جاعدايلار دا بار. ال ەندى تانىمايتىن قىزدى الىپ قاشۋعا مۇلدەم قارسىمىن. سەبەبى، ول جاستار ءبىرىن ءبىرى تانىمايدى. ال تانىماي، الىپ قاشقان قىزى ەرتەڭگى كۇنى ءوزىنىڭ رۋلاسى، جاقىنى بولىپ شىقسا قايتەدى؟ سوندىقتان ەكى جاق ءبىر ءبىرىنىڭ رۋىن، شىققان تەگىن زەرتتەپ، زەردەلەپ، اتا-اناسىنىڭ رازىلىعىمەن وتاۋ قۇرعاندارىن قۇپتايمىن» دەيدى.

ءيا، اپالارىمىزدىڭ كوبىن كەزىندە “الىپ قاشقان”. ودان ءبارى باقىتتى بولىپ كەتكەن جوق. ماسەلەن، وڭتۇستىك قازاقستاننىڭ تۇرعىنى حاديشا اپا الىپ قاشۋدان كەيىنگى تاعدىرىن كۇرسىنە وتىرىپ بىلاي ايتادى:

قىز كەزىمدە باقىتتى ەدىم

«اياق استىنان مەنى تانىمايتىن، كورشى اۋىلدىڭ جىگىتى الىپ قاشتى. سول كەزدە «ۇيگە كەتەم» دەپ جەر تەپسىنىپ جىلاعانىمنان پايدا بولمادى. بۇل جاعدايعا اكە-شەشەم ارلاندى ما؟ ايتەۋىر، قايتىپ كەلۋىمە قارسى بولدى. امال جوق، ءوزىم سۇيمەيتىن، ءوزىمدى سۇيمەيتىن اداممەن بىرگە تۇردىم. جالپى، بۇل ومىردە ماحاببات دەگەننىڭ نە ەكەنىن بىلمەيمىن، مەن پاقىر. ويتكەنى كەلىن بولعاننان ءومىرىم توزاققا اينالدى. كۇيەۋىم ءىشىپ السا، توپەلەپ، ۇرا جونەلەتىن. قۇددى سول ءۇيدىڭ ق ۇلى سەكىلدى قاراۋشى ەدى. جوقشىلىقتىڭ قاسىرەتىن كۇيەۋگە شىققان سوڭ ءبىلدىم. اراسىندا توركىنىم كومەكتەسىپ تۇراتىن. ءبىراق ولار قاشانعا دەيىن كومەكتەسە بەرەدى؟ ءقازىر و شالىم قايتىس بولدى. قۇداي ءوزى كەشىرسىن، ءقازىر قۇلاعىم تىنىش. بالالارىم دا بۇرىنعىداي بوقتىق ءسوزدى، ۇرىس-كەرىستى ەستىمەيدى. شىنى كەرەك، ءومىرىم ەندى تۇزەلىپ كەلەدى. سول ءۇشىن ءقازىر بارلىق قىزعا «تانىمايتىن جەرگە بارما. الىپ قاشىپ كەتسە، تاۋ قوپارساڭ دا ول ۇيدەن كەتىپ قال» دەپ كەڭەسىمدى بەرەمىن. ويتكەنى بارلىق قىز بالا باقىتتى ايەل، باقىتتى انا بولۋعا لايىقتى» دەپ ءومىرىن جىلاپ وتىرىپ، ەسكە الدى.

ال 70 جاستاعى راۋشان اپا قىز الىپ قاشۋ بۇرىننان بار ءداستۇر بولعاننان كەيىن بۇل ۇردىسپەن كەلىسەتىنىن ايتتى.

«ءبىزدىڭ كەزىمىزدە قىز الىپ قاشۋ كوپ بولدى. تانىساڭ دا، تانىماساڭ دا، ەشكىمنىڭ شارۋاسى جوق، الىپ قاشا بەرەتىن. مەنى دە الىپ قاشىپ كەلگەن. ءبىراق اق بوساعانى اتتاپ قويعاننان كەيىن كەرى شەگىنەرگە جول جوق. كەتەيىن دەسەڭ، تابالدىرىققا اق جاۋلىعىن جامىلىپ الىپ، ۇلكەن كەمپىرلەر جاتىپ الاتىن. ونىڭ ۇستىنە، «قايتىپ كەلگەن قىز جامان» دەپ وزگە جۇرتتىڭ دا جاقتىرتپاسى انىق قوي. سوندىقتان «ءبىرىنشى ب ا ق – ب ا ق، ەكىنشى ب ا ق كورباق» دەپ باقىتىمىزدى وسى ءبىرىنشى اتتاعان شاڭىراعىمىزبەن باستاعانىم راس. ءقازىر، شۇكىر بالاشاعامدى ءوسىرىپ، نەمەرەلەرىمدى باعىپ جاتىرمىن» دەيدى.

ءداستۇردىڭ وزىعى بار، توزىعى بار

ءبىراق قالاي ايتساق تا كەلىسىمسىز الىپ قاشۋ – ۇلكەن قىلمىس ءارى جابايىلىق. مۇنىڭ قىلمىس ەكەنىن بىلە تۇرا، ەلىمىزدە قىز الىپ قاشۋ ءۇردىسى ءالى بار. مۇنىڭ سەبەبىن فەمينيست ءھام زاڭگەر ايگەرىم قۇسايىن قىزى بىلاي ءتۇسىندىردى:

– مەن زەرتتەۋشى، فەمينيست، ايەل قۇقىعىن قورعاۋشى رەتىندە الىپ قاشۋعا قارسىمىن. بۇل ەشقانداي ءداستۇر دەپ اقتاۋعا جاتپايتىن، ادامنىڭ بوستاندىعىنا قارسى قىلمىس دەپ ەسەپتەيمىن. الىپ قاشۋ ءداستۇرى نەلىكتەن جالعاسىپ كەلەدى دەگەن سۇراققا كەلسەك، مەنىڭ تۇسىنىگىمشە، قىز الىپ قاشۋ جانە جىگىتكە ەرىپ، قىزدىڭ قاشىپ كەتۋى دەگەن ەكى ۇعىم بار. قىزدىڭ كەلىسىمىنسىز، ەركىنەن تىس ءماجبۇرلى تۇردە الىپ قاشۋ قىلمىس. ال جىگىتپەن بىرگە قاشىپ كەتۋى دەگەنىمىز، قىزدىڭ اتا-اناسى رۇقسات بەرمەگەن جاعدايدا، نە جىگىتتىڭ قالىڭمال تولەۋگە جاعدايى بولماعان جاعدايدا ءوزارا كەلىسىپ، قاشىپ كەتۋى. بىزدە وسى ەكى ۇعىمدى شاتاستىرىپ جاتادى. راسىندا، قىز الىپ قاشۋعا بايلانىستى بولەك باپ جوق. تەك بىزدە ق ر قىلمىستىق كودەكسىنىڭ 125-بابىندا «ادام ۇرلىعى» دەگەن باپ بار. وندا سۋبەكتيۆتى جاقتارى جازىلعان. ءبىراق قىز الىپ قاشۋعا بايلانىستى بولەك باپ بولماعاندىقتان، قىزدى الىپ قاشىپ كەتكەننەن كەيىن قىزدىڭ تۋىستارى ارىز جازاتىن بولسا، جىگىت «ادام ۇرلىعى» بابى بويىنشا جازالانادى. ونىڭ جازاسى اۋىرلىعىنا بايلانىستى 3 جىل، 7 جىل، 12 جىلعا دەيىن بولادى. ءبىراق قازاقستان بويىنشا قىز الىپ قاشۋعا بايلانىستى ناقتى ستاتيستيكا كەلتىرە المايمىز. ونى پروكۋراتۋرا دا بەرە المايدى. سەبەبى، جوعارىدا ايتقانىمىزداي، قىز الىپ قاشۋعا بايلانىستى بولەك باپ جوق. سوندىقتان ءبىز زاڭگەرلەر وسى باپتىڭ ق ر قىلمىستىق كودەكسىنە ەنگەنىن تالاپ ەتەمىز. كورشى قىرعىزستان قىز الىپ قاشۋدى قىلمىستىق كودەكسكە ەنگىزگەن. ناقتى ستاتيستيكا بار، ەلدە 5000 قىزدى الىپ قاشتى، ونىڭ مىنشاسى قايتپادى، مىنشاسى ارىز جازبادى دەپ، بۇۇ ايەلدەر قۇقىعىن قورعاۋ كوميتەتى ناقتى ستاتيستيكا ايتىپ، كەڭەس بەرەدى. ياعني، ولار بۇل پروبلەمانىڭ بار ەكەنىن مويىنداپ، ونى شەشۋگە تىرىسادى. ال قازاقستاندا قىز ۇرلاۋدى قىلمىس دەپ قابىلدامايدى. جاي عانا ءداستۇر دەپ، اقتاپ الۋعا تىرىسادى.

ال ەگەر قىز اتا-اناسىنا سالماق سالعىسى كەلمەي، جىگىتپەن كەلىسىپ، بىرگە كەتەتىن بولسا، بۇل الىپ قاشۋ ەمەس، قاشىپ كەتۋ بولىپ ەسەپتەلەدى. ال تانىمايتىن قىزدىڭ باسىنا قاپ كيگىزىپ الىپ قاشىپ، «ەندى مەنىڭ ايەلىم بولاسىڭ، الدىڭدا 8 كەمپىر جاتادى» دەسە، بۇل ناعىز الىپ قاشۋ ءارى ادام ۇرلاۋ قىلمىسى دەپ سانالادى. سول ءۇشىن وسى ەكى ۇعىمدى ءداستۇردى قارالاماس ءۇشىن اجىراتىپ العانىمىز ءجون، – دەيدى ايگەرىم قۇسايىن قىزى.

 قىز الىپ قاشۋدىڭ سالدارى تۋرالى پسيحولوگ سايان رىسباي بىلاي دەيدى:

– كەلىسىممەن الىپ قاشۋ ماتەريالدىق جاعىنان ءتيىمدى شىعار. ال ەركىنەن تىس الىپ قاشۋ پسيحولوگيا جاعىنان دا، ءدىن جاعىنان دا، زاڭ جاعىنان دا دۇرىس ەمەس. ءبىرىن ءبىرى تانىمايتىن ادامدار ەرتەڭ ۇيرەنىسىپ كەتە الا ما؟ قىزعا جىگىت ۇناماسا، ول اداممەن قالاي ءومىر سۇرەدى؟ مۇنداي ادامدار ءۇشىن وتباسىن ساقتاپ قالۋ وتە قيىن. ءارى مۇنداي وتباسىدا ماحاببات، بەرەكە، تۇسىنىستىك بولمايدى. شاريعات بويىنشا دا الىپ قاشۋ دۇرىس ەمەس. سەبەبى، نەكە قيىپ جاتقاندا «سىزدەردە ورتاق كەلىسىم بار ما، ەشكىم قينامادى ما؟» دەگەن سەكىلدى سۇراقتار مىندەتتى تۇردە قويىلادى، – دەدى ول.

وتباسىن قۇرۋ وسى ەكەن دەپ، كورىنگەننىڭ ەتەگىن ۇستاپ كەتە بەرگەن ءجون ەمەس! «الىپ قاشقاننان جامان بولمادىق» دەپ ۇلكەندەردىڭ جاس قىزدىڭ باسىن قاتىرۋى – ءسالت-داستۇرىمىز ەمەس!