قازاقستان ءبىرىڭعاي ۋاقىت بەلدەۋىنە كوشەتىن بولدى. 2024 جىلى 1 ناۋرىزعا قاراعان ءتۇنى استانا ۋاقىتىمەن وتىرعان قازىرگى وبلىستار ساعات ءتىلىن 1 ساعاتقا ارتقا شەگەرەدى.
Qamshy.kz ۋاقىت ولشەمىنىڭ ءتارتىبى تۋرالى ءبىراز دۇنيەنى بىلەتىن حرونوبيولوگيا مامانى بولات نۇرحوجايەۆ بولىسكەن ويلاردى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى:
ادام بالاسى – كۇندىزگى تىرشىلىك يەسى
تاڭەرتەڭ كۇن اتىسىمەن تىرلىگىن باستايدى. اتام زاماننان ومىرىمىزگە اسەر ەتەتىن 3 ۋاقىت ولشەمى بار. ءبىرىنشىسى – كۇن ۋاقىتى. جەر بەتىندەگى بارلىق تىرشىلىك يەسىندە كۇننىڭ اتۋى مەن باتۋىمەن ءوزىنىڭ بيولوگيالىق ىرعاقتارى قالىپتاسقان. ەكىنشىسى – ءبىزدىڭ قولىمىزداعى ۋاقىت، جۇمىسقا، ساباققا باراتىن الەۋمەتتىك ۋاقىتىمىز. ءۇشىنشىسى – ءبىزدىڭ ىشىمىزدەگى بيولوگيالىق ۋاقىتىمىز. ءار ادامنىڭ ءاربىر كلەتكاسىندا ۋاقىت مەحانيزمى بار. بۇل دالەلدەنگەن، ونىڭ بارىنا ەشبىر عالىم ءقازىر شەك كەلتىرمەيدى.
كۇننىڭ كوككە كوتەرىلگەنى الەۋمەتتىك ۋاقىتىمىزبەن 12:00-گە ساي بولسا، ءبىزدىڭ ىشكى بيولوگيالىق ساعاتىمىز كۇن ۋاقىتىنا ساي بولىپ، اعزا سينحروندى جۇمىس ىستەيدى. سول سينحروندىق بۇزىلسا، دەسينحرونوز باستالادى، ىشكى ورگاندارىمىزدىڭ ريتمدەرى بۇزىلادى. ياعني، كەشكە اس ىشكەندە اعزاڭىز قورىتىپ، پايدالىسىن الىپ، قاجەتسىزىن شىعارىپ تاستاۋ سەكىلدى پروسەسستەر ءوتۋى كەرەك. ەگەر سول كەشكى استى مەزگىلسىز ۋاقىتتا ىشسەڭىز، اسقازان دەمالاتىن ۋاقىتىندا تاماققا تاپ بولادى. سونىڭ سالدارىنان ارتىق سالماق، سەمىزدىك، سۋسامىر سەكىلدى اۋرۋلار تۋىندايدى.
ودان بولەك، كەشكى ساعات 20.00-دە مەلاتونين گورمونى ءبولىنىپ، ۇيقىڭىز كەلە باستايدى. ءبىراق الەۋمەتتىك ساعاتپەن ۇيىقتاۋعا ءالى ەرتە بولعاندىقتان، تەلەفون شۇقىلايسىز نە باسقا تىرلىكتەرمەن اينالىساسىز. كوزىڭىزگە جارىق تۇسسە، مەلاتونين ءبولىنۋى توقتايدى. ونىڭ ورنىن كۇيزەلىس گورمونى – كارتيزول باسادى. كەشكىسىن ادامدا توقتىق گورمونى ليپتين بولىنەدى. بۇل ءبىزدى توق سەزىندىرەدى. ال تاڭەرتەڭ تابەت گورمونى گرەلين بولىنەدى، ول قارنىمىزدى اشتىرادى. قازىرگى بالالار نەگە ۇيىنەن اس ىشە المايدى؟ سەبەبى، قاراڭعىدا گريلين، سەرگەكتىك گورموندارى ءبولىنىپ ۇلگەرمەيدى، بالانى ءبىز ماجبۇرلەپ وياتقانىمەن، ونىڭ ورگانيزمى ويانعان جوق. ياعني، قىستىڭ كۇنى ەرتە وياتىپ، ساباقتا وتىرۋعا ءماجبۇر ەتىپ، ءبىز بالانىڭ قول-اياعىن جۇرگىزدىرىپ جاتىرمىز، ال بۇل بالانىڭ تابيعاتىنا قايشى. ول بالا باستاپقى 1-2 ساباقتى قابىلدامايدى.
ادام قاراڭعى ۇڭگىردە جاتسا دا اعزاسى ەندوگەندىك بيولوگيالىق ساعاتپەن ويانادى. تاڭ الدىڭعى ادامنىڭ ءتۇس كورەتىن فازاسى بولادى. 90 مينۋتتىق ءتۇس كورەتىن فازا بۇزىلعان جاعدايدا ادامنىڭ فيزيكالىق، پسيحيكالىق دەنساۋلىعى، ويلاۋ، ەستە ساقتاۋ، شەشىم قابىلداۋ، ت.ب. فۋنكسيالارى بۇزىلادى.
ءقازىر جاستاردىڭ كوبى نەگە ەنەرگەتيكالىق سۋسىندارعا اۋەس؟ ويتكەنى ۋاقىتتىڭ قالىپتى رەجيمى بۇزىلۋدان جەتىسپەيتىن ەنەرگيانى سەداتيۆتەردەن، سپايس، ەسىرتكى، شىلىم، الكوگولمەن ۋاقىتشا تولتىرعىسى كەلەدى. ءتىپتى ويىنقۇمارلىقتىڭ ءوزى دوفامين گورمونىنان ۋاقىتشا راحات تابۋدان باستالادى. وسىعان ۇقساس ماسەلەلەردى تىزە بەرسەك وتە كوپ.
ادام نەگە كوبىنە تاڭ الدىندا قايتىس بولادى؟
ۋاقىت بەلدەۋى سونشا ماڭىزدى بولسا، بۇل تاقىرىپتى نەگە بۇرىننان كوتەرمەگەنسىزدەر، دەيتىندەر بار. ايتار جاۋابىم، ءبىز بۇل ماسەلەنى 18 جىلدان بەرى كوتەرىپ كەلەمىز. قىزىلوردا وبلىسىندا 3 جىلداي، قوستاناي وبلىسىندا 18 جىلدان بەرى ايتىلىپ كەلەدى. شەتەلدە قاتتى زەرتتەلەتىن حرونوبيولوگيا دەگەن عىلىمدى قازاقستاندا ءالى ەشكىم بىلمەيدى. سومنولوگيا دەگەن عىلىم مەن سومنولوگ ماماندار بىزدە جوق.
ادامدار كوبىنە ۇيقىدان تۇرماي قايتىس بولىپ جاتادى. انىعىندا، ول قورىل كەزىندە اۋا جەتپەي، تۇنشىعىپ ولگەن شىعار. بىزدە وبسترۋكتيۆتى ۇيقى اپنوەسى دەگەن دياگنوز مۇلدەم قويىلمايدى. ەگەر سول دياگنوز دۇرىس قويىلسا، ول ادام ءالى ءومىر سۇرەر ەدى.
بۇكىل الەمدە ادامداردىڭ كوبى تاڭ الدىندا قايتىس بولادى. سەبەبى، سەرگەكتىك گورموندارى بولىنە باستاعاندا، قان قىسىمى كوتەرىلە باستايدى. سول كەزدە تامىردى كەڭەيتەتىن گورموندار ءبولىنۋ كەرەك. ەگەر سول گورموندار بولىنبەي، تامىرلاردى اشپاسا، كوتەرىلگەن قان قىسىمىنىنىڭ سالدارىنان قان تامىرلارى جارىلىپ كەتەدى. ادام اعزاسىندا كۇندەلىكتى قايتالانىپ وتىراتىن 300 پروسەسستەردىڭ ءبارى رەتتە، سينحروندى بولۋى كۇن ۋاقىتى مەن الەۋمەتتىك ۋاقىتتىڭ سايكەستىگىنە بايلانىستى.
دەمالىس كۇندەرى “جۇمىس جوق قوي، تۇسكە دەيىن ۇيىقتاپ الايىن” دەگەن دۇرىس ەمەس. ۇيقى – قايتاراتىن قارىز ەمەس. بۇگىن ۇيىقتامادىم، ەرتەڭ ۇزاق ۇيىقتايىن دەيتىندەي.
ءبىز ءار جاستاعى بالانىڭ ءوزىنىڭ ۇيقى ەرەكشەلىگى بار ەكەنىن ەسكەرمەيمىز. ماسەلەن، جاڭا تۋعان نارەستە 18 ساعات ۇيىقتاسا، 2-3 جاسار بالا ەرەسەكتەرگە قاراعاندا كوبىرەك ۇيىقتاۋى كەرەك. ال ەر جەتە، پۋبەرتاتتىق كەزەڭ باستالعاندا بالانىڭ ۇيقىسى كەش جاتىپ كەش تۇرۋعا اۋىسۋى دا ەۆوليۋسيالىق تۇسىنىكتى نارسە. كەيىن ەسەيگەندە ەرتە جاتىپ ەرتە تۇرۋعا اۋىسادى.
ءبىر مىسال، ءقازىر 8:00-دە مەكتەپتە وتىرۋ ءۇشىن بالانى 7:00-دە وياتۋدىڭ ەش زيانى جوق دەيتىن ەرەسەكتەر وزدەرى نەگە جۇمىستى ساعات 9:00-دە باستايدى؟ ساباق ساعات 8:00-دەن ەرتە باستالماۋى ءتيىس دەگەن سانيتارلىق-ەپيدەميولوگيالىق تالاپ كۇن ۋاقىتىمەن ەسەپتەلگەن. ياعني، بىزدە بالالار تاڭەرتەڭ ساباققا بارۋ ءۇشىن 7:00-دە، ءتىپتى كەي وبلىستاردا 6:00-دە تۇرادى دەگەن ءسوز! ودان 1 ساعات ەرتە تۇرسا، ول كۇن ۋاقىتىمەن ساعات ءالى 5:00، 6:00 دەگەن ءسوز. بالالاردىڭ نەگە تاڭەرتەڭ تۇرا المايتىنى، جاتا تۇرايىنشى دەپ جالىنىپ، جىلايتىنى سودان.
ۋاقىت بەلدەۋىن وزگەرتۋدە نەنى ەسكەرۋ كەرەك؟
ءقازىر ق ر اۋماعىندا UTC+5 جانە UTC+6 ساعات بەلدەۋلەرى قولدانىلادى. ەكى ساعات بەلدەۋىن ءبولىپ تۇرعان شەكارا 67،5 مەريديانعا جاقىن ورنالاسقان وبلىستار شەكاراسىمەن ءوتۋى ءتيىس.
مىسالى، بقو، اتىراۋ، ماڭعىستاۋ، قوستاناي وبلىستارى ساعاتتىق بەلدەۋلەردى بىرىكتىرۋدەن 1 ساعات، دەكرەتتىك ۋاقىت قولدانۋدان 1 ساعات، ياعني ءوزىنىڭ جەرگىلىكتى ۋاقىتىن 2 ساعات وزىقتىقپەن، ۇنەمى قىسى-جازى ەكى ەسەلەنگەن «جازعى» (2permDST) ۋاقىتپەن ءومىر ءسۇرىپ وتىر.
كەڭەس وداعى كەزىندە 1981 جىلى بۇعان جازدا تاعى +1 ساعات «جازعى» ۋاقىت ەنگىزۋ قاتە شەشىم بولدى. سەبەبى ول كەزدە جەرگىلىكتى ۋاقىتتان وزىقتىق اتالعان وبلىستاردا جازدا 3 ساعات بولىپ كەتسە، جازدا كۇن 23:00-دە باتاتىن بولدى، سەبەبى ناق تال ءتۇس ۋاقىتى ساعات 15:00-گە جىلجىدى. سول سەبەپتى، ۇنەمى «جازعى» ۋاقىت ولشەمىنە، ونىڭ ۇستىنە ۇنەمى 2 ساعات وزىق ۋاقىتقا «جازعى» ۋاقىت ولشەمىن تاعى قولدانۋعا مۇلدەم بولمايدى.
جاقىندا عانا الەۋمەتتىك جەلىدە جاريالانعان «باتىس وبلىستاردى 1 ساعات العا جىلجىتىپ استانا+5 ۋاقىتىنا قوسۋ كەرەك» دەگەن ۇسىنىس جوعارىداعى جايتتاردى ەسكەرمەۋدەن، ياعني «ق ر اۋماعىندا اكىمشىلىك +4/+5 ساعاتتىق بەلدەۋى ولشەمى قولدانىستا» دەگەن قاتەلىكتەن تۋىنداپ وتىر.
قازىرگى قولدانىستاعى UTC+6 استانا ۋاقىتىنا قوسىپ UTC+5 ۋاقىتىمەن وتىرعان باتىس وبلىستاردى 1 ساعات العا جىلجىتسا، بقو اۋماعىنىڭ باتىسىندا، مىسالى، جانىبەك اۋدانىندا كۇن قىستا ساعات 10:40-تا، اتىراۋدا 10:16، اقتاۋدا 10:06 اتاتىن بولادى. جانىبەك اۋدانىنىڭ وقۋشىلارى تاڭەرتەڭ كۇن اتاردان 2 ساعات 40 مينۋت بۇرىن، تاس قاراڭعىدا ساباقتا وتىرۋعا، ال ساباققا بارۋعا 1 ساعات بۇرىن تۇراتىن بالالار جەرگىلىكتى ۋاقىتپەن تۇنگى ساعات 4:00-دە ويانۋى ءتيىس بولادى. سوندىقتان باتىس وبلىستاردىڭ ۋاقىتىن تاعى 1 ساعات العا جىلجىتۋ مۇمكىن ەمەس.
دەناۋلىق – داۋىسقا سالىپ شەشەتىن ماسەلە ەمەس
بۇل – حالىق اراسىندا داۋىسقا سالىپ، شەشە سالاتىن ماسەلە ەمەس. دەنساۋلىق دەگەن داۋىسقا سالىپ شەشەتىن نارسە مە؟ ءبىز اۋىرعان ادامعا قانداي ەم قولدانۋ كەرەك، ونكولوگيانى حيميامەن ەمدەيمىز با، الدە وپەراسيا جاساۋ كەرەك پە، ەكپە سالۋ، قوعامدىق ورىندا شىلىم شەگۋگە تىيىم سالۋ، بولماسا كارانتين قاجەت پە دەگەندى ءبىز جالپىحالىقتىق ساۋالنامامەن، داۋىسقا سالىپ شەشپەيمىز عوي.
مەديسيناداعى فارماكولوگيالىق، ياعني دارى-دارمەكپەن ەمدەۋ – بۇزىلعان بيوريتمدەردى قالپىنا كەلتىرۋ عانا. اۋرۋدىڭ ءوزى باستاپقى كەزدە بيوريتمدەردىڭ بۇزىلۋىنان شىعادى. ارى قاراي سوزىلمالى تۇرگە كوشكەندە، وعان حيرۋرگيالىق، باسقا دا ەم قولدانۋعا تۋرا كەلەدى. 1995 جىلى مەديسينالىق جانە پەداگوگيكالىق جوو-لارعا ارنالعان «ادام فيزيولوگياسى» ادىستەمەلىك وقۋلىعىندا حانيسا قانىش قىزى ساتبايەۆا «بۇگىنگى مەديسينانىڭ بولاشاعى الەۋمەتتىك پروفيلاكتيكا، ياعني اۋرۋدىڭ الدىن الۋ شارالارى. سوندىقتان ءقازىر بارلىق مەديسينالىق، گيگيەنالىق وزەكتى ماسەلەلەردە تابيعي بيولوگيالىق ىرعاقتار ەسكەرىلىپ شەشىلۋى كەرەك»، دەپ جازىپ كەتكەن ەدى. وكىنىشكە قاراي، عالىم اپامىزدىڭ ءسوزىن وسى ۋاقىتقا شەيىن ەشكىم ەسكەرمەدى، ءمان بەرمەدى.
الەم ەلدەرى ۋاقىت ولشەمىنىڭ بىرنەشە ءتۇرىن قولدانادى
جاپونيا مەن كورەيا ستاندارتتىق ۋاقىتتان ساعات ءتىلىن قوزعامايدى، تەك جازعى ۋاقىتتا جۇمىس پەن وقۋ ۋاقىتىن 1 ساعات ەرتە باستايدى. ال ەكۆاتورعا جاقىن مەملەكەتتەر قىسى-جازى كۇن مەن ءتۇن تەڭ بولعاسىن ساعاتىن مۇلدەم قوزعامايدى.
جۇڭگو 100 جىلدان بەرى ءوزى ورنالاسقان UTC+6/+7/+8/+9 اۋماعىندا بىرەگەي پەكين ۋاقىتىن (UTC+8) قولدانادى. بۇدان قىتايدىڭ باتىسىنداعى شىڭجاڭ مەن تيبەت ءوز ۋاقىتىنان 2 ساعات وزىق ءومىر ءسۇرىپ جاتقان سياقتى كورىنگەنمەن، ولاردىڭ بار تىرشىلىگى بەيرەسمي جەرگىلىكتى ۋاقىتپەن جۇرەدى. قىتايدىڭ بارلىق اۋماعى ءوزىنىڭ بەلدەۋلىك ۋاقىتىمەن ءومىر ءسۇرىپ وتىر.
رەسەي عالىمدارى دا ءبىرىڭعاي ۋاقىتتى قولدانۋ ءتيىمدى دەگەنىمەن، رەسەيدىڭ 12 ساعاتتىق بەلدەۋىندە ونى قولدانۋ مۇمكىن ەمەس.
اقش، ەۋروپا ەلدەرى قىستا بەلدەۋلىك ۋاقىت، جازدا العا جىلجىتىلعان «جازعى» ۋاقىت قولدانادى. ءبىراق اقش شتاتتارىنىڭ زاڭ شىعارۋشى ورگاندارىندا «جازعى» ۋاقىتتان باس تارتىپ، تەك ستاندارتتىق ۋاقىت قولدانۋدى تالقىلاپ جاتىر.
يران 2023 جىلدان باستاپ «جازعى» ۋاقىتتان باس تارتتى. 2022 جىلى مەكسيكا ستاندارتتىق ۋاقىتقا كوشتى.
2021 جىلدان باستاپ ەۋروپا ەلدەرى ءوزارا قانداي ۋاقىت قولدانۋىن كەلىسۋى كەرەك ەدى. الايدا، پاندەميا مەن قازىرگى جاعدايعا بايلانىستى ونىڭ ورىندالۋى كەيىنگە قالدىرىلىپ وتىر.
ەندەشە، الەم ەلدەرى «جازعى» ۋاقىتتان باس تارتىپ جاتقاندا، 2014 جىلى رەسەيدىڭ ءوزى باس تارتقاندا، قازاقستان ەشقانداي پايداسى جوق، ال زيانى عىلىممەن دالەلدەنگەن دەكرەتتىك ۇنەمى «جازعى» ۋاقىتتى نەگە ءالى كۇنى قولدانىپ كەلەدى؟ ءبىز نەگە ونىمەن ءوز ۇرپاعىمىزعا ءوزىمىز زيان تيگىزىپ وتىرمىز؟!
پىكىر قالدىرۋ