تۇرمىستىق زورلىق-زومبىلىق، سۋيسيد، وتەلمەگەن نەسيە، اجىراسۋ، جۇمىسسىزدىق، قىلمىس... بۇل الەۋمەتتىك قيىندىقتاردىڭ اراسىندا ورتاق نارسە بار ما؟ نەلىكتەن قازاقستاندىق ازاماتتار قۇمار ويىنعا تاۋەلدى؟ مۇنىڭ ءبىرقاتار سەبەبى مەن سالدارىن Qamshy.kz اقپاراتتىق اگەنتتىگى وقىرمان نازارىنا ۇسىنادى.
كورىنبەيتىن ويىنشىلار
شىلدە ايىنىڭ باسىندا قاسىم-جومارت توقايەۆ بەيرەسمي تۇردە "لۋدومانياعا قارسى زاڭ" دەپ اتاعان قۇجاتقا قول قويدى. ول قۇمار ويىندارعا قاتىسا المايتىنداردىڭ شەڭبەرىن ەداۋىر كەڭەيتتى، بۋكمەكەرلىك كەڭسەلەر مەن لوتەرەيا ۇيىمداستىرۋشىلارىنىڭ جۇمىسىن شەكتەدى. زاڭ 3،5 ميلليوننان استام قازاقستاندىقتارعا قۇمار ويىندارىن ويناۋعا تىيىم سالادى. ءبىراق ەلدە ويىنعا تاۋەلدىلىكتەن زارداپ شەگەتىن قانشا ادام بار؟
رەسمي تۇردە – بارلىعى 19 ادام. بۇل تۋرالى شىلدە ايىندا تۋريزم جانە سپورت ۆيسە-مينيسترى ميراس تولەبايەۆ مالىمدەدى. كوپتەگەن قازاقستاندىقتارعا مەملەكەتتىك كلينيكالاردا "لۋدومانيا" دياگنوزى قويىلدى. شىن مانىندە، قۇمار ويىندارعا تاۋەلدىلىك كەڭ تارالعان: جاي عانا قۇمار ويىنشىلار مەملەكەتتىك مەكەمەلەردە تىركەلۋدى ۇناتپايدى.
ال قازاقستانداعى ليۋدوماندار سانىنىڭ بەيرەسمي باعالارى رۋلەتكا كومەگىمەن جاسالعانداي ءارتۇرلى. دەنساۋلىق ساقتاۋ مينيسترلىگى 36 مىڭ ادامدى قۇرايدى. دەپۋتات ءلاززات رامازانوۆا 2023 جىلى قازاقستاندىق ويىنشىلاردىڭ سانىن 350 مىڭ ادامعا باعالاپ، بۇل ستاۆكانى بىردەن 10 ەسەگە كوتەردى. جاقىندا الماتىنىڭ رەسپۋبليكالىق پسيحيكالىق دەنساۋلىق عىلىمي-پراكتيكالىق ورتالىعى باس ديرەكتورىنىڭ ورىنباسارى داۋلەت بايپەيىسوۆ ۆا-بانككە باردى: ول قازاقستاندا 440 مىڭ ليۋدومان ءومىر سۇرە الادى دەپ ەسەپتەدى. ءبىراق بۇل بولجامداردىڭ بارلىعى فاكتىلەرگە ەمەس، ماتەماتيكالىق مودەلدەۋگە نەگىزدەلگەن.
مۇنداي بەلگىسىزدىك دەپۋتاتتار مەن قوعام بەلسەندىلەرىنە كەز-كەلگەن الەۋمەتتىك اپاتتاردى لۋدومانيامەن بايلانىستىرۋعا كەدەرگى كەلتىرمەيدى. ەلدەگى اجىراسۋلاردىڭ 40% - دان 70% - نا دەيىن قۇمار ويىندارعا دەگەن قۇشتارلىقپەن بايلانىستى، جىل سايىن جۇزدەگەن سۋيسيد سول سەبەپتى جاسالادى، ال قازاقستاندىقتاردىڭ ءوسىپ كەلە جاتقان نەسيەلەندىرىلۋى ويىنعا تاۋەلدىلىكتەن تىكەلەي تۋىندايدى. بۇل تالاپتاردىڭ كوپشىلىگى دالەلدەنبەيدى، بۇل ولاردىڭ ءبىر باق-تان ەكىنشىسىنە كوشۋىنە كەدەرگى بولمايدى.
الەۋمەتتانۋشى سابينا شايمەردەنوۆا، "جاستار" عزو الەۋمەتتانۋلىق زەرتتەۋلەر جانە بولجاۋ باسقارماسىنىڭ باسشىسى: قازاقستاندا لۋدومانيا بويىنشا ناقتى ستاتيستيكا جوق ەكەنىن مويىندايدى. بۇل تاقىرىپتىڭ سەزىمتالدىعىنا بايلانىستى: تاۋەلدىلىگى بار ادامداردىڭ كوپشىلىگى اشىق تۇردە كومەك سۇرامايدى. سوندىقتان قازاقستاندىق ويىنشىلاردىڭ سانىن شامامەن عانا باعالاۋعا بولادى.
"جاستار عىلىمي-زەرتتەۋ ورتالىعىنىڭ سوسيولوگيالىق زەرتتەۋىنىڭ جاناما دەرەكتەرىنە سايكەس، ەلدە قۇمار ويىندار وينايتىن جانە ونى جامان ادەت رەتىندە اتاپ وتەتىن جاستار سانىنىڭ بەلگىلى ءبىر ءوسۋى بايقالادى. 2022 جىلى بۇل كورسەتكىش 1،2 %، ال 2023 جىلى 3% بولدى. ديناميكا بار، ءبىراق قانشا ليۋدومان بار ەكەنىنە ناقتى جاۋاپ بەرۋ قيىن"، — دەيدى سابينا شايمەردەنوۆا.
ويىنعا تاۋەلدىلىگى نەمەسە ونىڭ پايدا بولۋ ءقاۋپى بار ادامداردىڭ ناقتى سانىن ازدى-كوپتى باعالاۋعا ارنايى قىزمەت مۇمكىندىك بەرەدى، ونى ناۋرىز ايىندا ءسدياوم-نىڭ سول كەزدەگى باسشىسى باعدات مۋسين جاريالادى. بۇل سەرۆيس قازاقستاندىقتارعا قۇمار ويىندار مەن ءباس تىگۋلەرگە ءوز ەركىمەن شەكتەۋ قويۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. تامىز ايىنىڭ سوڭىنا قاراي بۇل قىزمەتتى 150 مىڭ ادام پايدالاندى. الايدا، زاڭگەرلەر مۇنداي ءوزىن-وزى شەكتەۋدى دە ايلا-امالمەن اينالىپ وتۋگە بولاتىندىعىن ايتادى.
"كەيدە الاياقتىققا بايلانىستى جاعدايلار بولادى. مىسالى، ادام ءوزىن-وزى شەكتەيدى دەپ جاريالايدى، بىردەن ويىن مەكەمەسىنە كىرەدى، ونى وتكىزىپ جىبەرەدى، ويتكەنى بازا ءوتىنىشتى ءالى وڭدەمەگەن. ەگەر ادام جەڭسە، ول ءوزىنىڭ ءوزىن-وزى شەكتەيتىن مارتەبەسى تۋرالى ەسەپ بەرمەيدى، ەگەر شىعىن ورىن السا، وندا جوعالعان قاراجاتتى قايتارۋ تۋرالى تالاپتار بار جانە ت. ب."، - دەدى "كازينو وپەراتورلارىنىڭ ۇلتتىق قاۋىمداستىعى" زتب زاڭگەرى ارتەم تيموشەنكو ايتادى.
پسيحولوگ ليۋدميلا دولجيكوۆا: لۋدومانيا – بۇل دياگنوز. ونى الەۋمەتتانۋشىلار نەمەسە شەنەۋنىكتەر ەمەس، دارىگەرلەر قويۋى كەرەك. سوندىقتان ەلدە رەسمي تۇردە ونداعان ليۋدوماندار بار، ال بەيرەسمي تۇردە ويىنعا تاۋەلدىلىك الدەقايدا كوپ ادامداردا بولۋى مۇمكىن. ماسەلە ءسوزسىز، ءبىراق جاسىرىن، ويتكەنى ناعىز ليۋدوماندار سيرەك كومەككە جۇگىنەدى. كوبىنەسە ولار سوتتالۋدان قورقادى نەمەسە وزدەرىنىڭ ويىنعا دەگەن قۇشتارلىعىن ءقاۋىپتى نارسە دەپ سانامايدى.
"لۋدومانيا-بۇل دياگنوز. بۇل دياگنوز رەسمي تۇردە انىقتالعان ادامداردى لۋدوماندار دەپ اتاۋعا بولادى. الەۋمەتتىك باعالاۋلار، ارينە، وسى تاۋەلدىلىككە يە بولۋى مۇمكىن ساناتقا كىرۋى مۇمكىن، ءبىراق سودان كەيىن ادام ويىنعا تاۋەلدى دەپ ايتۋ دۇرىسىراق بولادى"، دەپ ايتتى ليۋدميلا دولجيكوۆا.
لۋداماننىڭ پسيحولوگيالىق پورترەتى
ويىنعا تاۋەلدىلىكتەن زارداپ شەگەتىن وسى شارتتى 150 مىڭ قازاقستاندىق كىم؟ ەگەر ادەتتەگى لۋدوماننىڭ الەۋمەتتىك جانە پسيحولوگيالىق پورترەتىن جاساۋعا بولاتىن بولسا، بۇل مۇنداي ادامداردى الدىن-الا انىقتاۋعا جانە ولار ءۇشىن ارنايى قولداۋ باعدارلامالارىن جاساۋعا مۇمكىندىك بەرەدى. ءبىراق الەۋمەتتانۋشىلاردىڭ ايتۋىنشا، مۇنداي پورترەت جوق. تەك بۇلىڭعىر كريتەرييلەر بار، ولار بويىنشا قازاقستاندىقتاردىڭ "العا جىلجۋ"ءقاۋپى بار ەكەنىن ەلەستەتۋگە بولادى.
"لۋدوماندار اراسىندا ەر ادامدار ءجيى كەزدەسەدى. ايەلدەردىڭ پايىزى از بولعانىمەن، ولارمەن جۇمىس ىستەۋ قيىنىراق، ويتكەنى ولاردا ماڭىزدى دەڭگەيلەر مەن اۋىر زارداپتار بار. ادەتتەگى ليۋدومان ءۇشىن بەلگىلى ءبىر جاس ساناتىن بەكىتۋ مۇمكىن ەمەس، ويتكەنى ءىس جۇزىندە 14 جاستان 60 جاسقا دەيىن نەمەسە ودان دا كوپ بارلىق جاس ساناتتارى بار. تۋىستارى مەن جاقىندارى ءۇشىن دابىل سيگنالدارى تۇراقتى قارجىلىق پروبلەمالار بولۋى كەرەك — اقشانىڭ، نەسيەلەردىڭ، قارىزداردىڭ بولماۋى"، دەپ ايتادى سابينا شايمەردەنوۆا.
پسيحولوگ ليۋدميلا دولجيكوۆا ويىنعا تاۋەلدىلىك ءبىرقاتار فاكتورلاردان تۇرادى — پسيحولوگيالىق، بيولوگيالىق، الەۋمەتتىك.
"پسيحولوگيالىق فاكتورلارعا جەكە ەرەكشەلىكتەر ءجاتادى-وزىن-وزى رەتتەۋدىڭ تومەندىگى، ەموسيونالدى تۇراقسىزدىق نەمەسە يمپۋلسيۆتىلىك، ادامنىڭ دەرەۋ سىياقى الۋ قاجەتتىلىگى. الەۋمەتتىك فاكتورلار-دوستاردىڭ اسەرى، نەسيەلەردىڭ، نەسيەلەردىڭ بولۋى. ەگەر ادام تۇراقتى نەگىزدە وينايتىن بولسا، ونىڭ ميى ادەتتە تاۋەكەل سەزىمدەرىنە، جەڭىسكە بايلانىستى ءلاززات الۋعا ۇيرەنەدى. بۇل تاۋەلدىلىكتىڭ قالىپتاسۋىنا اكەلەدى. ادام ۇنەمى ويناعان كەزدە، بۇل ونىڭ مىنەز — قۇلقىن نىعايتادى، تەز ءلاززات الۋ جانە ناتيجە الۋ ءۇشىن ويىندى قايتالاۋ قاجەتتىلىگى تۋىندايدى"، - دەپ ءتۇسىندىردى ليۋدميلا دولجيكوۆا.
لۋدوماندار كوگنيتيۆتى قاتەلەر دەپ اتالادى. ادام جەڭىسكە سەنىمدى جانە ۇنەمى ءبىر ارەكەتتى جالعاستىرادى، ءتىپتى ۇنەمى اقشاسىن جوعالتادى. كەلەسى كەزدەيسوق وقيعانىڭ ناتيجەسى الدىڭعى وقيعادان وزگەشە بولاتىنىنا سەنىمدىلىك "ويىنشىنىڭ قاتەلىگى" دەپ اتالادى. سونىمەن قاتار، ويىنعا ەنۋ سترەسس پەن مازاسىزدىقتى ازايتۋدىڭ ءتاسىلى بولۋى مۇمكىن جانە بۇل تاۋەلدىلىكتىڭ پايدا بولۋىنا اكەلەدى.
ويىنشىلارعا ءتان نەگىزگى قاسيەتتەر – يمپۋلسيۆتىلىك، ءوزىن-وزى باقىلاۋدىڭ السىزدىگى، ءوزىن-وزى باعالاۋدىڭ تومەن دەڭگەيى، جاعىمسىز ويلار مەن دەپرەسسياعا بەيىمدىلىك. سونىمەن قاتار، دوفامين (قۋانىش پەن ءلاززات سەزىمىنە جاۋاپ بەرەتىن گورمونداردىڭ ءبىرى) جانە كورتيزول (سترەسس گورمونى) وندىرىسىندە پروبلەمالار تاۋەلدىلىكتىڭ پايدا بولۋىنا اكەلۋى مۇمكىن. مۇنداي بەيىمدىلىكتى پسيحولوگيالىق ادىستەرمەن دە، مەديسينالىق ادىستەرمەن دە انىقتاۋعا بولادى-مىسالى، مرت كومەگىمەن. كەيبىر جاعدايلاردا بۇل ءتىپتى وتباسىندا تاۋەلدىلىك تاريحى بولعان كەزدە گەنەتيكالىق ماسەلەلەر تۋرالى بولۋى مۇمكىن.
ءبىراق يمپۋلسيۆتىلىك، ەرىك-جىگەردىڭ السىزدىگى، ءوزىن-وزى باقىلاۋ پروبلەمالارى جانە جاعىمسىز ويلاردى جەڭە الماۋ لۋدوماندار ءۇشىن قالىپتى جاعداي. ءدال وسىنداي پروبلەمالار باسقا تاۋەلدىلىكتەردىڭ نەگىزىندە جاتىر: الكوگوليزم، ناشاقورلىق جانە ت.ب. سوندىقتان الەۋەتتى لۋدوماندى قالاي اجىراتۋعا بولاتىنى تۋرالى امبەباپ رەسەپت جوق جانە ويىنداردان وقشاۋلانعان ادامنىڭ الكوگولگە نەمەسە تىيىم سالىنعان زاتتارعا بايلانىستى بۇزىلمايتىنىنا كەپىلدىك جوق.
قۇمار ويىندار نارىعىنا تىكەلەي قاتىسى بار ادامدار كازينوعا كەلۋشىلەر، سپورتتىق ستاۆكالاردى ۇناتاتىندار جانە ونلاين ويناۋدى ۇناتاتىندار اراسىندا ۇلكەن ايىرماشىلىقتار بار ەكەنىن اتاپ وتەدى. تيىسىنشە، ولاردىڭ قۇمار ويىنشى بولۋ ءقاۋپى ءارتۇرلى. مىسالى، كازينوعا كىرۋ ءۇشىن كۇش سالۋ كەرەك. سونداي-اق ويىن مەكەمەلەرى ءىرى قالالاردان الىس ورنالاسقان ارنايى ايماقتاردا ورنالاسقان جانە بارلىعىنا بىردەي رۇقسات ەتىلمەيدى.
"ادەتتە، كازينو كليەنتتەرى – باي ادامدار، ولار ءۇشىن كازينوعا بارۋ ستاۆكا تۇرىندەگى باقىلاناتىن تاۋەكەلمەن، سونداي-اق جەڭىسكە جەتۋ مۇمكىندىگىمەن بايلانىستى دەمالىس ءتۇرى. شىن مانىندە، بۇل دەمالۋعا، جاعىمدى جەردە ۋاقىت وتكىزۋگە، ارالاسۋعا، ستاۆكالار قويۋعا نەمەسە سترەسستەن ارىلۋعا كەلگەن ادامدار"، — دەيدى "كازينو وپەراتورلارىنىڭ ۇلتتىق قاۋىمداستىعى" زاڭگەرى ارتەم تيموشەنكو.
پىكىر قالدىرۋ