ءسوز توركىنى
ءسوزدى كىتاپتىڭ اتاۋىنان باستايىق. اق بۇرلەن ءسوزى ەكى بولىكتەن تۇرادى:
1. “اق” – قازاق تىلىندە تازالىقتى، پاكتىكتى، جارىقتىقتى جانە قاسيەتتىلىكتى بىلدىرەدى.
2. “بۇرلەن” – بۇرشىكتەنۋ، گۇلدەنۋ نەمەسە جاڭا ءوسىپ شىققان نارسەنى بەينەلەيدى. بۇل ءسوز تابيعاتتىڭ جاڭارۋى مەن كوركەيۋىن مەڭزەيدى.
ەتيمولوگيالىق ءمانى
“اق بۇرلەن” – اق قاردىڭ استىنان بۇرشىك جارۋعا دايىندالعان وسىمدىكتى نەمەسە تابيعاتتىڭ اق قارمەن كومكەرىلىپ، جاڭارۋعا بەت العان كۇيىن بەينەلەيتىن ءسوز تىركەسى. ول تازالىق پەن ءوسۋدىڭ، تابيعي جاڭعىرۋدىڭ سيمۆولى رەتىندە قولدانىلادى. اقىن ولەڭ جيناعىنا بۇل اتتى تەكتەن-تەك قويماعان.
ولەڭ مەن اۆتور
«اق بۇرلەن» جىر جيناعى – ءسىلامحات سەيىتحامزا ۇلىنىڭ جۇرەك ءدۇرسىلى، جان دۇنيەسىنىڭ ايناسى ىسپەتتەس. بۇل كىتاپ تەك اق پاراققا تۇسىرىلگەن انشەيىن ۇيقاسقا قۇل بولعان سوزدەردىڭ تىزبەگى عانا ەمەس، ۇلى رۋحتىڭ شىڭىراۋىنان كۇمبىرلى كۇي تارتقان نازىك اۋەنگە تولى ادەمى الەم، سۇڭعىلا جىر. اقىن ورەلى ولەڭدەرىمەن ءومىردىڭ بوياۋىن قانىق ەتىپ بەرىپ، وقىرماننىڭ جانىنا سول بوياۋلاردىڭ جىلۋىن ءسىڭىرىپ، ونى سىلقىم سەزىمگە بولەپ ۇسىنادى.
ءسىلامحات سەيىتحامزا ۇلىنىڭ «اق بۇرلەن» اتتى جىر جيناعى – ءدال وسىنداي جاندى تەربەيتىن، سەزىمدى باۋراپ الاتىن، ءومىر مەن ونەردى ەگىز ورنەكتەگەن ونەگەلى تۋىندى.
بۇل جيناق – اقىننىڭ جان دۇنيەسىنەن تەرەڭنەن قايناپ شىعىپ، ساناسىندا ابدەن ءپىسىپ جەتىلىپ، ولەڭ تارازىسىندا تالعامپازدىقپەن ولشەنىپ، ونەر سۋىمەن سۋارىلىپ بارىپ وقىرمانعا جول تارتقان جەمىستى شىعارماسى. جيناقتاعى ءاربىر ولەڭ جولى وقىرماندى بىردە مۇڭايتىپ، بىردە قۋانىشقا بولەيتىن ەرەكشە رۋحاني قازىنا. ونىڭ ءاربىر ولەڭىندە ءومىردىڭ شىنايىلىعى، بولمىستىڭ تازالىعى، ۇلتقا دەگەن سۇيىسپەنشىلىك پەن ادامزاتتىق بيىك قۇندىلىقتار ايىرىقشا ايشىقتالعان.
اقىن ءومىر مەن ءولىم، قۋانىش پەن قايعى، جاقسىلىق پەن قيىندىق، جاۋىزدىق پەن مەيىرىمدىلىك، ارلىلىق پەن وپاسىزدىق، قۋلىق پەن اڭقاۋلىق سەكىلدى ادام بالاسىنىڭ ماڭگىلىك تاقىرىپتارىنا تەرەڭ بويلاپ، ولاردى فيلوسوفيالىق تۇرعىدا كوكجيەگىنە جەتكىزىپ، ولەڭ ءسوزدىڭ قۇدىرەتىمەن ونەر تۋىندىسى ەتىپ وربىتەدى.
ولەڭ تاقىرىپتارى
ءسىلامحات سەيىتحامزا ۇلىنىڭ «اق بۇرلەن» جيناعىنىڭ نەگىزگى وزەگى – ۇلتتىق سانا مەن تاريحي مۇرانى دارىپتەي وتىرىپ، حالقىمىزدىڭ ازاتتىق جولىنداعى كۇرەسى مەن باتىرلىق شەجىرەسىن جىرلاۋ. اسىرەسە، «بايتايلاق! بايتايلاق!» جانە «ءىل تورىڭە جانىبەكتىڭ نايزاسىن» ولەڭدەرىندە قازاق حالقىنىڭ جاۋگەرشىلىك ءداۋىرى، ابىلاي حان مەن ەر جانىبەك باتىردىڭ تۇلعالارى جوعارى كوركەمدىكپەن سومدالعان. بۇل تاقىرىپتار قازىرگى جاستاردىڭ تاريحي ساناسىن قالىپتاستىرۋعا جانە ۇلتتىق رۋحتى كوتەرۋگە باعىتتالعان.
ۇلتتىق ۇران مەن رۋح:
اقىن باتىرلاردى ۇران رەتىندە جىرلاپ، وتكەن تاريحتى بۇگىنگى كۇنمەن ساباقتاستىرادى. مىسالى، «بايتايلاق! بايتايلاق!» جىرىندا اباق كەرەيدىڭ ەرلىگى مەن قازاق حالقىنىڭ جوڭعار شاپقىنشىلىعىنا قارسى كۇرەسى ايقىن بەينەلەنگەن.
بولمىستىڭ ماڭگىلىك ماسەلەلەرى:
«بەسىك پەنەن بەيىتتىڭ اراسىندا» اتتى ولەڭىندە فيلوسوفيالىق ويلار، ادامنىڭ قىسقا عۇمىرى مەن ءومىردىڭ ءمانى تۋرالى تەرەڭ تولعانىستار بەرىلەدى.
كوركەمدىك ەرەكشەلىگى
ءسىلامحاتتىڭ ولەڭدەرى تەرەڭ مەتافورالار مەن ۇلتتىق پوەتيكالىق تىلمەن ورنەكتەلگەن.
جيناقتا:
ۇلتتىق سيمۆولدار مەن ەپيتەتتەر ءجيى قولدانىلعان. مىسالى، «ازۋ ءتىسى شىقىرلاپ»، «تەبىنگىسى سىقىرلاپ»، «شوقپارلارى دۇرىلدەپ» دەگەن تىركەستەردە باتىرلىق رۋح پەن شايقاس ساحناسى كوركەم سۋرەتتەلەدى.
دىبىستىق ۇندەستىك: اۆتور جىرلارىندا الليتەراسيا مەن اسسونانس ادىستەرىن شەبەر قولدانعان. ماسەلەن، «سويىلدارى سارتىلداپ، نايزالارى جارقىلداپ» دەگەن جولداردا دىبىستىق قايتالامالار باتىرلاردىڭ ايبارىن كۇشەيتە تۇسەدى.
تاريحي رەڭك پەن لەكسيكا: اۆتور ەسكى قازاق سوزدەرىن، تاريحي ۇعىمدار مەن اتاۋلاردى ورىندى قولدانا وتىرىپ، ولەڭدەرگە تەرەڭ ماعىنا سىيلاعان. ۇران، ارۋاق، ەر جانىبەك، بايتايلاق سەكىلدى ەسىمدەر مەن تەرميندەر تاريحي-پوەتيكالىق كەڭىستىكتى بايىتادى.
پروبلەماتيكاسى
جيناقتا ۇلتتىق بىرلىك، باتىرلىق پەن ەلدىك ماسەلەسى كوتەرىلەدى. اۆتوردىڭ باستى نازارى – ۇلتتىق تاۋەلسىزدىكتىڭ ءقادىرىن ۇعىندىرۋ، بۇگىنگى ۇرپاقتى وتكەنمەن بايلانىستىرۋ. ءبىراق بۇل ماسەلەلەردى تالقىلاۋ بارىسىندا اۆتور قازىرگى قوعامداعى كەمشىلىكتەردى دە سىن تەزىنە الادى. مىسالى:
ماڭگۇرتتىك: «نە دەسە دە ەس-اقىلى بۇتىندەۋ، شالا قازاق ارتىق ەكەن ماڭگۇرتتەن!» دەگەن جولداردا ۇلتتىق سانا مەن بىرلىككە قارسى شىعاتىن كەيبىر تۇلعالار سىنالادى.
ۇلتتىق تاريحقا قۇرمەتتىڭ ازايۋى: اۆتور جاڭا بۋىننىڭ رۋحاني مۇرادان الىستاپ بارا جاتقانىنا الاڭدايدى. بۇل «ماڭگۇرتتەردىڭ ميىنا ساۋلە ءتۇسىر» دەگەن وتىنىشتەن ايقىن كورىنەدى.
جيناقتىڭ رۋحاني قۇندىلىعى
«اق بۇرلەن» – تەك جىر جيناعى عانا ەمەس، ءومىر كىتابى. ءومىردىڭ ءمانى مەن ماقساتىنا ءۇڭىلۋ، تىرشىلىكتىڭ وتپەلىلىگى مەن ماڭگىلىگىن سالىستىرۋ اقىننىڭ باستى تاقىرىپتارىنىڭ ءبىرى. اسىرەسە، تۋىستىق قارىم-قاتىناستارعا، جاقىن ادامدارىنىڭ قازاسىنا ارنالعان ولەڭدەرى وقىرماندى مۇڭعا باتىرىپ قانا قويماي، ءومىردىڭ ءار ءساتىن قادىرلەۋگە شاقىرادى. اقىننىڭ شىنايى ەموسيالارى، وزەكتى ورتەر قاسىرەتى ءار شۋماقتان ايقىن سەزىلەدى.
ءسىلامحاتتىڭ تۋىندىلارىنداعى تاعى ءبىر ەرەكشەلىك – ۇلتتىق رۋح. ول قازاقى ءداستۇر مەن رۋحانياتتى ساقتاۋدىڭ بيىك ۇلگىسىن كورسەتەدى. «قازاق ءتىلى»، «ەرسۇلتانعا»، «قىزدارىما» سىندى ولەڭدەرىندە ۇرپاققا ۇلگى-ونەگە بولاتىن ۇلتتىق تاربيە ناسيحاتتالادى. اقىن ءۇشىن ءتىل – ۇلتتىڭ جانى، ال ءسالت-داستۇر – ونىڭ رۋحاني تىرەگى. مۇنداي تۋىندىلار تاۋەلسىز ەلدىڭ بۇگىنگى وسكەلەڭ ۇرپاعىنا باعىتتالعان اق جول ىسپەتتى.
شىعارمانىڭ پوەتيكالىق قۋاتى
اقىننىڭ ءتىلى – قاراپايىم، ءبىراق تەرەڭ. ونىڭ پوەزياسى سالماقتى ويعا، نازىك سەزىمگە تولى. ولەڭدەرىندە ۇلتتىق ناقىش پەن زاماناۋي ۇعىمدار بىر-بىرىمەن ۇيلەسىم تاپقان. اقىن شىنايىلىقتان اينىماي، وقىرماننىڭ جانىنا جاقىن، جۇرەگىنە جىلى تيەتىن سوزدەردى پايدالانادى. بۇل – شەبەرلىكتىڭ ايقىن كورىنىسى.
«اق بۇرلەن» جيناعىنداعى فيلوسوفيالىق ويلار مەن ومىرگە دەگەن ماحاببات ءبىر ارناعا توعىسىپ، وقىرمانىن تەبىرەنتەدى. اقىن ولەڭدەرىن وقىعان سايىن ونىڭ ومىرگە كوزقاراسىن، اقىل-پاراساتى مەن ادامگەرشىلىگىن تەرەڭ تۇسىنەسىڭ. ول ءاربىر ءسوزىن جۇرەكپەن جازعانىن، ىشكى تولعانىستارىنىڭ ولەڭ جولدارىنا اينالعانىن ايقىن سەزدىرەدى.
ومىردەن ولەڭگە اينالعان مۇرا
“اق بۇرلەن” – ۋاقىتتىڭ سۋىق جەلىنە قارسى گۇلىن ءبۇرىپ، تامىرىن تەرەڭگە جىبەرگەن ءومىر اعاشى سەكىلدى. اقىننىڭ شىعارماشىلىق مۇراسى – تەك ونىڭ عانا ەمەس، وقىرماننىڭ دا رۋحاني ازىعى. بۇل جيناق جاقىنىن جوعالتىپ، قايعىرعان جانعا – مەدەت، ومىردەن ءمان ىزدەگەن وقىرمانعا – باعدار، ۇلتتىق قۇندىلىقتى قاستەرلەگەن ۇرپاققا – رۋحاني كۇش سىيلايدى.
ءسىلامحات سەيىتحامزا ۇلىنىڭ بۇل ەڭبەگى – ونىڭ جىر الەمىندەگى شوقتىعى بيىك تۋىندىسى عانا ەمەس، قازاق ادەبيەتىنىڭ قازىناسىنا قوسىلعان قۇندى ۇلەس. “اق بۇرلەن” – ءومىردىڭ شۋاقتى ساتتەرى مەن كولەڭكەلى تۇستارىن اسەم ۇيلەستىرە بىلگەن شىنايى پوەزيانىڭ جەمىسى. جيناقتى وقي وتىرىپ، وقىرمان ءوزىن دە، ءومىردى دە جاڭا قىرىنان تاني تۇسەدى.
جيناقتىڭ ءار بەتىندە – جۇرەك جىلۋى، ءار شۋماعىندا – ءومىر ساۋلەسى بار. “اق بۇرلەن” – وقىرمانىن ويلاندىراتىن، ءومىر جايلى تولعاندىراتىن ەرەكشە تۋىندى. ءومىر ءمانىن تۇسىنگىسى كەلەتىن، جان دۇنيەسىن بايىتقىسى كەلەتىن كەز كەلگەن وقىرمان بۇل جيناقتان وزىنە قاجەتتى نارسەنى تابارى ءسوزسىز.
«ورالحان بوكەيگە» ولەڭى
بۇل ولەڭ ۇلى جازۋشى ورالحان بوكەيدىڭ رۋحىنا ارنالعان تەرەڭ سەزىم مەن قۇرمەتكە تولى تۋىندى. ولەڭنىڭ نەگىزگى تاقىرىبى – التايدان شىققان قوس تۇلعانىڭ رۋحاني بايلانىسى ارقىلى ورالحان بوكەيدىڭ شىعارماشىلىق مۇراسىن ۇلىقتاۋ جانە ونىڭ قازاق ادەبيەتىندەگى ەرەكشە ورنىن كورسەتۋ. اقىن ورالحان بوكەيدىڭ تابيعات پەن ادام بولمىسىن استاستىرعان تەرەڭ ويشىلدىعى مەن ادەبيەتتەگى وشپەس ءىزىن ماڭگى جاسايدى دەگەن سەنىمىن جەتكىزەدى.
تابيعات: التاي – ورالحاننىڭ تۋعان جەرى، ونىڭ شىعارماشىلىعىنىڭ قاينار كوزى.
وبرازدار: كوشكەن بۇلت، قارلى شىڭ، نۋ قاراعاي – ورالحان بولمىسىنىڭ كەڭدىگى مەن بيىكتىگىن بەينەلەيدى.
مەتافورالار: تولقىن بولىپ كۇركىرەدى، جالاۋدى تىك كوتەردى – ورالحاننىڭ ومىرلىك ۇستانىمى مەن شىعارماشىلىق باتىلدىعىن اسقاقتاتا كورسەتەدى.
«ساعىندىم عوي، سۇلۋتال،
قايىڭدى-اۋ!» ولەڭى
اقىننىڭ تۋعان جەرىنە دەگەن شەكسىز ساعىنىشىن سۋرەتتەگەن بۇل ولەڭدە تابيعات سۇلۋلىعى مەن بالالىق شاق ەستەلىكتەرى نازىك سەزىممەن بەرىلەدى.
سۇلۋتال مەن قايىڭدى – تۋعان جەردىڭ تابيعي سۇلۋلىعىنىڭ سيمۆولى.
بەلەس – بالالىق شاقتىڭ بەلگىسى، وتكەن ءومىردىڭ ەلەسى.
«جاۋىپ تۇر العاشقى قار» ولەڭى
بۇل ولەڭدە العاشقى قار تابيعاتتىڭ تازارۋىن، ادامنىڭ ءۇمىتىن جاڭارتۋىن سيپاتتايدى. قاردىڭ اقتىعى – پاكتىك پەن جاڭارۋدىڭ بەلگىسى، ال كەڭ دالا – شەكسىزدىك پەن جاڭارۋدىڭ كورىنىسى. ولەڭ تابيعات پەن ادامنىڭ اراسىنداعى ۇيلەسىمدى نازىك شەبەرلىكپەن سۋرەتتەيدى.
«ارۋاقتىڭ وكپەسى» ولەڭى
ۇلتتىق ءتىل مەن ءداستۇردىڭ جوعالۋىنا دەگەن تەرەڭ وكىنىش سۋرەتتەلگەن. اتا-بابا رۋحىنا ادالدىق – ۇلتتىڭ پارىزى.
ارۋاق – اتا-بابا رۋحى، ۇلتتىق مۇرانىڭ سيمۆولى.
ۇلى ءسوز – ءتىلدىڭ قۇندىلىعى مەن ونىڭ جوعالماۋ كەرەكتىگى تۋرالى ويدى بەينەلەيدى.
«قانسونار» ولەڭى
قانسونار ءساتىن سۋرەتتەي وتىرىپ، قازاق حالقىنىڭ رۋحاني اسقاقتىعى مەن اڭشىلىق ءداستۇرى دارىپتەلەدى.
قىران – ەركىندىك پەن بيىكتىك سيمۆولى.
ساياتشى – ءداستۇردى ساقتاۋشى تۇلعا.
«قۇستار قايتقاندا» ولەڭى
قۇستاردىڭ جىلى جاققا قايتۋى ارقىلى ءومىردىڭ وتكىنشىلىگى مەن ءۇمىتتىڭ ماڭگىلىگى بەينەلەنەدى.
قۇستار – ۋاقىتتىڭ وتپەلىلىگى مەن جاڭارۋدىڭ بەلگىسى.
كوكتەم – ءومىردىڭ جاڭارۋ سيمۆولى.
«قازاق شالى سەكسەنىندە سال-سەرى»
ولەڭى
بۇل ولەڭدە قازاق قاريالارىنىڭ ومىرگە دەگەن كوزقاراسى، رۋحاني بايلىعى مەن دانا بەينەسى سيپاتتالادى. اقىن اكەسىنىڭ اسىل قاسيەتتەرىن جالپى قازاق قاريالارىنىڭ وبرازى ارقىلى ۇلتتىق بولمىستىڭ بيىك ۇلگىسىنە اينالدىرادى.
قازاق قارياسى – دانالىقتىڭ، ۇلتتىق رۋحتىڭ جانە ادامگەرشىلىكتىڭ سيمۆولى.
مەتافورالار: «قىران قۇستاي تۇعىرىندا ساڭقىلداپ» – قاريانىڭ رۋحاني اسقاقتىعىن بەينەلەيدى.
ءتۇيىن ءسوز
ءسىلامحات سەيىتحامزا ۇلى – قازاق پوەزياسىنا وزىندىك ءۇن، تەرەڭ وي اكەلگەن دارىندى تۇلعا. ونىڭ «اق بۇرلەن» جيناعى – ومىرگە دەگەن ماحاببات پەن تاعدىرعا دەگەن مۇڭنىڭ اسەم ۇيلەسىمى. بۇل جيناق – رۋحاني بايلىقتىڭ قاينار كوزى. اقىننىڭ جۇرەكپەن جازىلعان ءار ولەڭى وقىرماندى ءومىردى سۇيە بىلۋگە، ۇلتتىق قۇندىلىقتاردى قۇرمەتتەۋگە شاقىرادى. «اق بۇرلەن» – قازاق ادەبيەتىنىڭ شىنايى جاۋھارى.
توق ەتەرىن ايتقاندا، ءسىلامحات سەيىتحامزا ۇلىنىڭ «اق بۇرلەن» جيناعى – ۇلتتىق رۋحتى، تاريحي سانانى، ءومىردىڭ ءمانى مەن بولمىستىڭ تەرەڭ سىرلارىن نازىك سەزىممەن، اسقاق شابىتپەن جەتكىزگەن رۋحاني قازىنا.
ەتنوگراف جازۋشى، ادەبيەت سىنشىسى:
بولات بوپاي ۇلى
16.12.2024.ج. الماتى.
پىكىر قالدىرۋ