بۇل مەنىڭ مىرزان كەنجەباي جىرلارىنا ەكىنشى اينالىپ سوعۋىم. ءوزىمىز دە ازدى-كوپتى ولەڭ جازىپ اقىن اتانىپ جۇرگەندىكتەن بىرىگىپ يلەيتىن تەرىنىڭ پۇشپاعى عوي، – دەپ اندا-ساندا قول قالت ەتكەندە، باز ءبىر زامانداستارىمنىڭ، باز ءبىر ىنىلەرىمنىڭ شىعارمالارى جونىندە پىكىر ايتاتىنىم بار. وندا دا جىرلارىنان جىلت ەتكەن ۇشقىن كورسەم. ءبىزدىڭ قازاق، اسىرەسە تالانتسىزدار سىن كوتەرە المايدى. سوندىقتان دا ءبىرىن-بىرى جارىسا ماقتاۋعا كوشتى. ونىڭ ءبارى جالعان ءسوز، جالعان كوپىرتۋ ەكەنى، ماقتاپ وتىرعان ولەڭىنىڭ ءدام-تۇزى تاتىمايتىنى كوزى اشىق ادامعا اپ-انىق. سوڭعى جىلدارى تەلەديداردان بولسىن، باسپا ءسوز بەتتەرىنەن بولسىن ءجيى كورىنىپ، قازاق بوستاندىعى، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق نامىس تۋرالى شىن ازامات ءسوزىن ايتىپ جۇرگەن باتىل قالامگەرلەرىمىزدىڭ بىرەگەيى دە وسى مىرزان. سول ۇلتتىق نامىس، ۇلتتىق سانا، ۇلتتىق مۇددەنىڭ بۇگىنگى جاعدايى تۋرالى ۋايىم مەن مۇڭ-مۇددەنى ەت جۇرەگى ەزىلە وتىرىپ ولەڭمەن دە، قارا سوزبەن دە توگىلتە جىرلاعانى ءۇشىن ول بۇگىندە مىرزان قايعى اتاندى.
ءيا، وتكەن عاسىردىڭ 60-70 جىلدارى ادەبيەتىمىزگە قۋاتتى دا، قاھارلى تولقىندار لەك-لەگىمەن كەلدى. مەن بۇگىندە جەتپىستىڭ جەلكەسىنە شىعىپ تۇرىپ، ومىردەن ەرتە كەتكەن اعالارىم مۇقاعالي مەن تولەگەن، تولەۋجان يسمايلوۆتى، قۇداش مۇقاشيەۆتى ءجيى ەسكە الام. بىرگە وقىعان كۋرستاسىم جۇماتايدى، تورت-بەس جاس كىشىلىگى بار كەڭشىلىكتى، جاراسقاندى، ءبىرىنىڭ ادۋىن، ءبىرىنىڭ نازىك قىزداي ۇياڭ ليريكالارىن ساعىنام. ءتىپتى، تالانتتى جىرلارىن حالقىنا سارقىپ بەرە الماي كەتكەن تەمىرشەنى ايتسايشى… ال سوڭعى جىلدارى مىرزان كەنجەبايعا «مىرزان قايعى» دەگەن ات قويىلىپ، ايدار تاعىلىپ ءجۇر، «اسان قايعى» دەگەندەي… مەنىڭشە، بۇنىڭ ولەڭدەرىنە قاراتا ايتاتىن سياقتى. بىردە «انا ءتىلى» گازەتىن (30 مامىر – 5 ماۋسىم، 2013) قاراپ وتىرىپ، مىرزان اقىننىڭ ولەڭىنە كوزىم ءتۇستى. تاقىرىبى – «ءوزىمدى قىسقاشا تانىستىرۋ». بالقىعان جۇمىر بولاتتاي، دوڭگەلەپ كۇنىم زىرلاۋمەن. قايىرىلىپ ارتقا قاراتپاي، بارادى ءوتىپ بۇل داۋرەن! – دەپ باستالعان جەڭىل ءارى شالىس ۇيقاسقا قۇرىلعان جىر جولدارى وقىرمانىن بىردەن باۋراپ الىپ، ارى قاراي جەتەلەي تۇسەدى. اللادان نامىس تىلەدىم، ۇيىقتاسا ۇلتىم كۇرەسسىز. بىرەۋلەر سوعان كۇلەدى، مىرزان قايعى، – دەپ بۇل ەسسىز.
ەمەسپىن ەسسىز ونشاما نازار سال جۇرتىم نازىما. باقىتىم ازداۋ بولسا دا، كوكىرەگىم تولعان قازىنا.
ۇيرەتتى تاعدىر جەكىرىپ، جابىلماي جاتىپ ەتەگىم. ۇيرەتتى جالعىز وتىرىپ. جىلاۋدىڭ راقات ەكەنىن. ءبىرى ەمەس ەدىم مىقتى ەردىڭ، جان ەمەن وڭعان ءوزىم دە. ۇرۋىنە نەبىر يتتەردىڭ، ۇيرەتتى تاعدىر توزۋگە.
ۇيرەندىم جوقتا كۇش مەندە، تۇرۋدى قارسى سان جاۋعا. الداۋعا جانىم تۇسكەندە، تۇسكەن جوق ءبىراق ار داۋعا.
الداي بەر ءومىر الداساڭ، جۇبانام جىرمەن توككەندە وي. اقىندار دەگەن ءارقاشان، الدانۋمەنەن وتكەن عوي…
ۇلى اقىنداردىڭ، جاقسى اقىنداردىڭ جىرلارى قاشاندا قاراپايىم كەلەتىن ادەتى. مىرزاننىڭ وسى ولەڭىندە ەشبىر جاساندى بوياۋ، جالعان ۋايىم جوق. تاپ-تازا اقجەلەڭ جۇرەكتى اقىن ءسوزى! بۇل جاعىنان مەن ونى سۇلۋ قىزدىڭ سۇيگەن جىگىتىنە دە، ويلى اقىنعا دا ۇقساتام. ءتىپتى تولقىنى تايداي تۋلاعان تەڭىزگە دە… ءيا، سۇلۋلىق قاشاندا سۇلۋلىق! ءىنجۋ-مارجان القاسىن تاعىنباسا دا، تورعىن شاپانىن جامىلماسا دا، ءبوز كويلەك كيگەن سۇلۋ ءمۇسىننىڭ سۇلۋلىعى كورىنبەي تۇرمايدى. ارينە، ونى كورەتىن كوز بولسا… اتتەڭ، ءبىز بۇگىندە پوەزيادا وسىنداي سۇلۋ دۇنيەلەردى كورە الماي، كورسەك تە كورمەيتىن بولدىق. ەندى جوعارىداعى جىر جولدارىنان بىرەر شۋماقتى كەلتىرە كەتكەنىمىز ءجون بولار. ءوز باسىم كەيبىر سىنشى، ادەبيەتشى اتاعى بارلارشا ولەڭدى قارا سوزبەن ءتۇسىندىرۋدى جاقتىرمايمىن. ولەڭ دەگەن ءتۇسىندىرۋدى، ادەبي تەرميندەردى پايدالانىپ، تالداپ ماقتاۋدى قاجەت ەتپەي، ءوزىن-وزى كورسەتىپ، ءوز سۇلۋلىعىن ءوزى كورسەتىپ، دالەلدەپ تۇرۋى كەرەك. مەن مىرزاننىڭ ءار ولەڭى ءوزىن-وزى ەشقانداي ماقتاۋسىز-اق دالەلدەپ تۇر دەپ ويلايمىن. قۇدانىڭ قۇدىرەتى! وندايدا ويىما ىلعي دا اباي ورالا بەرەدى. ولەڭ ءسوزدىڭ پاتشاسى، ءسوز ساراسى، قيىننان قيىستىرار ەر داناسى! الدەقاشان باعزى جىلداردا قولىما العان بەلينسكييدىڭ ۇلكەندىگى مەش كىرپىشتەي كىتابى سول كىتاپتى جەتىلىك ءپوزىر شامنىڭ جارىعىندا كوز مايىن تاۋىسىپ، وقىپ وتىرعان كۇندەرىم كوز الدىما ەلەستەيدى. پوەزيا تىلىمەن سول كىتاپتى بەس شۋماق ولەڭگە سىيعىزعان ابايدى ۇلى دەمەسكە، دانا دەمەسكە ءداتىڭ قالاي بارادى! ولەڭنىڭ سىيپاتتاۋ مۇمكىنشىلىگىن وسىدان دا كورۋگە بولادى. بىرەۋلەر بۇعان كۇلەدى، مىرزان قايعى، – دەپ – بۇل ەسسىز.
باقىتىم ازداۋ بولسا دا، كوكىرەگىم تولعان قازىنا. ۇيرەتتى جالعىز وتىرىپ، جىلاۋدىڭ راقات ەكەنىن.
ۇرۋىنە نە ءبىر يتتەردىڭ، ۇيرەتتى تاعدىر توزۋگە.
اقىندار دەگەن ءارقاشان، الدانۋمەنەن وتكەن عوي.
بۇل جولداردىڭ تۇتاس ولەڭنەن بولە-جارا قاراستىرىپ وتىرعانىمىزدىڭ باستى سەبەبى، كەشەگى كەڭەستەر وداعى تۇسىنداعى قازاق ادەبيەتى مەن ادەبي ورتانى سالىستىرا كەتۋ. «كەلمەسكە كەتكەن كەڭەس وكىمەتى»، «قىلىشىنان قان تامعان قىزىل يمپەريا»… دەگەن ءسوزدى اقپارات قۇرالدارىنان وقىپ تا، كورىپ تە كوز ءۇيىر بولعان. ءبىراق كەڭەس وكىمەتى «كەلمەسكە كەتپەگەن» سياقتى. «وپتيميزم» مەن «پەسسيميزم»، تاعى باسقا يزمدەر بىردە انا جەردەن، بىردە مىنا جەردەن تونىن اينالدىرا كيىپ، شاڭ بەرەدى. شاڭ بەرمەسە «مىرزان قايعى» دەگەندى كىم شىعارىپ ءجۇر؟ جوعارىداعى جىر جولدارىندا اقىننىڭ ءوزى-اق ايتىپ تۇرعانداي، ادەبيەتىمىزدە بيتتەي ءورىپ جۇرگەن حالتۋرششيكتەر كوپ. جانە سولاردىڭ ءاتى-جونى اتالمايتىن جەر، سولار الماعان سىيلىق پەن جۇلدە قالماعان. مەن ءوزىم بىلەتىن نەبىر تالانتتاردا جاي جۇلدەنىڭ ءبىرى دە جوق! ولەڭدى ادام جازادى. ادام جازعان سوڭ، ولەڭ دە «ءتىرى جان، ءتىستى باقاعا» اينالادى دەگەن ءسوز. بىردە قۋانىپ، بىردە قايعىرادى، جىلايدى. «ۇيرەتتى جالعىز وتىرىپ، جىلاۋدىڭ راقات ەكەنىن» دەگەن جولداردى اقىن بەكەردەن-بەكەر جازباعان شىعار. «ۇرۋىنە نە ءبىر يتتەردىڭ ۇيرەتتى تاعدىر توزۋگە». وسى گازەتتىڭ اتالعان سانىندا «ۇيرەن زامان تۇلكىڭنەن»، «ناعاشىم مارال يتەعۇلوۆقا»، «ماحابباتتى «مىڭ ءبىر تۇنشە جىرلاۋ» توپتاما ولەڭدەرى، ت.ب. جىرلارى مىرزان اقىننىڭ ءورىسى الىس، ورەسى وتە بيىك ەكەنىن كورسەتەدى دەسەك ەش قاتەلەسپەيمىز. ولەڭ جازعانىنا اتتاي قىرىق جىل ءوتىپ بارا جاتسا دا مىرزان اقىندى كوپ وقىرمان بىلە بەرمەيدى. ءبىراق «بوستاندىق»، «ازاتتىق» (ەگەمەندىك ەمەس) جايلى ماقالالار جازىپ، تەلەديداردان شوۆينيستەر مەن جانتىقتارعا تاۋەلسىزدىكتى تەرىس تۇسىندىرۋگە تىرىساتىن باز ءبىر جارامساقتارعا ناعىز شىندىقتى دالەلدەۋگە تىرىسىپ شىر-پىر بوپ جۇرگەن اقىن مىرزاندى قاي قازاق بىلمەيدى؟ ءبارى بىلەدى! قاسيەتتى قازاق دالاسىنىڭ ءتول پەرزەنتتەرى ءبىر سوزبەن ايتقاندا، ابوريگەندەرى (جەرگىلىكتى حالىق) جاقسى بىلەدى. سوناۋ جىلدارى حالىق ءوزىنىڭ نەبىر اقىندارىن بىلمەسىن دەپ، كوزىنە ىلمەسىن دەپ حالىققا تانىستىرۋدان قاشاتىن ءبىر كەزەڭدەر، سول كەزەڭدەردىڭ ىڭعايىنا بەيىم جىمىسقى جاندار بولعان. بۇگىندە مىرزان سياقتى اششى داۋسىن ارقالى جىرلارىمەن دە، ۇلتىم دەپ ۇرانداعان كوسەمسوزدەرىمەن دە اقتارا ايتاتىندارعا كەدەرگى بولعىسى كەلەتىندەر كوپ. ءبىراق اقىن ءۇنىن حالقى ءبارىبىر ەستىمەي تۇرمايدى. اقىننىڭ «انا ءتىلى» گازەتىنە باسىلعان جىرلارىنىڭ سوڭعىسىنا – «ءوزىمدى بابامەن سالىستىرۋ» اتتى شىعارماسىنا كەلەلىك. ۇزىن ىرعاسى توعىز شۋماقتان تۇراتىن شىعارمادا شاشاۋ شىققان، ابايشا ايتساق، «بوتەن سوزبەن بۇلعانعان» ءبىر دە ءبىر ولەڭ جولدارىن كورە المادىق. اقىن ءجۇز جىلدارعا، ءتىپتى مىڭ جىلدىڭ ارعى-بەرگىسىنە وي كوزىمەن، ويناقى سەزىممەن ۇڭىلە وتىرىپ: ەدىل بويى – ەن توعاي قاراداي مال، جايىق بويى – جارلاۋىت، جاعالاي تال. جارلاۋىتقا شىعادى جاۋ جوق پا دەپ، وراق، ماماي، ەر شورا، تاراعايلار، – دەپ شالقىتا جىرلاپ الادى دا، باتىر بابالارىنىڭ ەلى ءۇشىن ەتكەن ەرلىكتەرىن بىلايشا تىزبەكتەپ كەتەدى: تىلەك تىلەپ تەك قانا ءبىر اللادان، ۇرپاق ءۇشىن، ۇلت ءۇشىن ۇرانداعان. قالىڭ بەرىپ، قالماقتان قاتىن الدىڭ، كوككوز قىزعا كوز سالماي سىلاڭداعان.
ءبىلىپ كاپىر كەلەرىن سۇم اجال بوپ، يمانسىزعا يبا قىپ، شىداعان جوق. سۇندەتتە بوپ: «تى رەزان» دەپتى ەر ماماي، اتالادى سول مەكەن: «ريازان» دەپ.
تاۋعا ورلەتىپ قويساڭ دا، تاسقا ويناتىپ، دوس بولمايدى – ەشقاشان قاسكوي حالىق. قورقام بۇگىن ايتۋعا الدەكىمنەن، تۋ تىككەنىن توقتامىس ماسكەۋدى الىپ. ولەڭنىڭ جوعارىدا كەلتىرىلىپ وتىرعان شۋماقتارىندا بىردە ءبىر تەڭەۋ نەمەسە مەتافورا جوق. تەك پارالەليزم ءتاسىلى، ويدىڭ ءورىستى ديناميكاسى، ءبىر ويدى ءبىر ويمەن شەندەستىرە سۋرەتتەي وتىرىپ، كانىگى قىلقالام شەبەرلەرىندەي كەڭ قۇلاشتى پانوراما، جاندى بەينە جاسايدى. سونىمەن «ءوزىمدى باباممەن سالىستىرۋ» جىرىن مىرزان بىلاي اياقتايدى: بازاربايلار باس تارتسا سۇرە، اياتتان، كۇنام جوق قوي، دەيتىندەي «قۇداي اتقان». قازاق ەمەس، «جاڭا ۇلت» بوپ بەيمالىمگە، اعىپ بارام قۇبىرمەن مۇناي اققان. مىنە، سول وراق-ماماي، ەر شورا، ماحامبەت، يساتايلاردىڭ، قاراكەرەي قابانبايلاردىڭ بۇگىنگى ۇرپاعى مىرزان اقىن ءوزىن «مۇناي اققان قۇبىرمەن اعىپ بارام!» دەپ جىلاپ، زارلاپ بارادى. بۇعان كۇلسە، بۇرىن كوممۋنيزمگە قاراي قارىشتاپ بارامىز دەپ، بۇگىندە داڭعازا جىر جازىپ، ءبىراق قايدا قارىشتاپ بارا جاتقانىن وزدەرى دە بىلمەيتىن ۇرانشىل «حالتۋرششيكتەر» كۇلسىن. ال جىر ءقادىرىن بىلەر وقىرمان – ءبىز. ءبىز كۇلە المادىق، اعايىن!
زەينوللا تىلەۋجان ۇلى
