جات ەلدە ءجۇرىپ، اتا-جۇرتتىڭ توپىراعى مەن جۇپار اۋاسىن اڭساعان ساتتەردە، بالاڭ كوڭىلدىڭ كوگەرشىنىن قالىقتاتقان ءتاتتى – ءتاتتى قيالدار بولعان ەدى. سول كەزدە مەنىڭ كوڭىلىمە ۇيالاعان ءبىر قيال قازاقستانعا بارعاندا، قازاقتىڭ ءۇش قالامگەرىنە جولىقسام دەگەن اڭساۋعا ۇلاساتىن. ول قالامگەرلەر: جازۋشى راحىمجان وتاربايەۆ، اقىن مارالتاي رايىمبەك جانە مۇرات شايماران بولاتىن.
ول كەزدەرى اۋداندىق كىتاپحاناعا «قانداي جاڭا كىتاپتار كەلدى؟» دەپ مىندەتتى تۇردە كەلىپ تۇراتىنمىن. قارلىعاشتىڭ قاناتىمەن سەپكەن ءابىلحايات سۋىنداي، قازاقستان جازۋشىلارىنىڭ كىتاپتارى مەنى قىزىقتىراتىن. ءبىر كۇنى «شينجياڭ راديوسى» قازاقستاننىڭ جازۋشىسى راحىمجان وتاربايەۆتىڭ «سوعىستىڭ سوڭعى بومباسى» دەگەن كىتابى قازاق تىلىندە باسپادان شىققاندىعىن حابارلادى. ال، جاڭا كىتاپتىڭ شىققانىن ەستىگەن سوڭ، ول كىتاپتى المايىنشا كوڭلىم بايىز تاپپايتىن. ءسويتىپ، ىزدەپ ءجۇرىپ، سىرتى كوك ءتۇستى كىتاپتى ساتىپ الدىم. جاتىپ كەپ وقىدىم. «ءومىر زايادان» باستاپ «اسپانداعى اق كوبەلەكتەرگە» دەيىن وقىپ شىقتىم. اسىرەسە، «بەس قاسقا بەرىشتىڭ حيكاياسى» مەن «ماحامبەت پەن پۋشكين» دەگەن شىعارماسى مەنى بىردەن باۋرادى. ەر ءجۇسىپتىڭ بالەكەي سۇلۋدى الىپ قاشام دەپ كۇنەكەي كۇڭدى الىپ قاشقانى «اتتەگەنى – اي» دەگىزدى. بىردە ەرەۋىل اتقا ەر سالعان كەڭ جاۋرىن ماحامبەتتىڭ ورىستىڭ ۇلى اقىنى پۋشكينمەن اڭگىمەلەسىپ وتىرىپ: «باتىر ەكە، ەسىڭنەن كەتپەس ءبىر شايقاسىڭدى ايتشى» دەپ سىناي قاراعان اقىنعا باتىر جۇرەكتىڭ ايتا قويارلىقتاي، ەسىنەن كەتپەس قان كەشۋى بولماعاندا، ماحامبەتپەن بىرگە قينالاسىڭ، باتىردىڭ ارقاسىنان اققان سۋىق تەردى ورامالمەن ءسۇرتىپ بەرگىڭ كەلەدى. ال، بىردە «شايتانقارا» تۇلپارعا ءمىنىپ الىپ قازاقستانعا ءوتىپ كەتسەم دەيسىڭ. ونداي اتپەن شاۋىپ وتەر جولىڭدى شەگارا ءبولىپ تۇرعانىن بىلگەندە، ءوزىڭنىڭ كىتاپ وقىپ وتىرعانىڭ ەسىڭە ورالىپ ەرىكسىز كۇلىپ الاسىڭ. وسى كەزدەن باستاپ مەنىڭ ويىما اتا-جۇرتقا امان جەتسەم، وسى جازۋشىعا جولىقسام دەگەن وي مازالاي بەرەتىن بولدى. ءساتى ءتۇسىپ، اتا-جۇرتقا جەتكەنىممەن، ءبىراق وتاربايەۆقا كەزىكسەم دەگەن ارمان ءالى كۇنگە دەيىن «شايتانقارا» ارعىماقشا جەتكىزبەي كەلەدى...
«كورسەم دەپ» كوكەيىمدى تەسكەن «ءۇمىتتىڭ ەنەسىن تولعاتقان» اقىن مارالتايدى ەڭ العاش رەت «ار» دەگەن جالعىز ولەڭى ارقىلى ءبىلدىم. ۇستازىم ىبىراي جۇماحادىر ۇلىنىڭ ءار اقىنداردىڭ ولەڭدەرىنەن جيناعان، وقي – وقي توزىپ، جىرتىلۋعا اينالعان كونسپەكتىسى ءبىر كۇنى مەنىڭ قولىما ءتيدى. وقىپ وتىرىپ، ءبىر كەزدە مارالتاي اقىننىڭ «ار» دەگەن ولەڭىن وقىدىم، تاعى وقىدىم، وقي بەرگىم كەلدى. «قىراننىڭ ارى كوزىندە وتكىر، كۇنگە دە قارار قاسقايىپ»، « اقىننىڭ ارىن اللاسى بىلەر، ال سەنىڭ ارىڭ قولىڭدا». عاجاپ! «ادامدار سىيعان تابىتقا، اقىندار ءبىراق سىيمايدى»، دەپ ءارتىقالي قۇديار ايتىپ ەدى. سۇلەيمەننىڭ قۇتىسىنا سىيماعان اقىندار ادامدار سىيعان تابىتقا قالاي سىيسىن، ويتكەنى اقىنداردىڭ ارىن اللاسى بىلەدى عوي. قولىنداعى ارىمەن جاعىمپازدىق ىستەپ جۇرگەن ادامدار توبىنا اقىندار لەگى قوسىلمايتىنى تاريح-قارت بىلەدى. «اردى» وقىپ وتىرىپ كوز الدىمدا «تۇلپاردى داتتاپ ءوش العىسى كەلگەن ەسەك»، «وزىمەن-وزى تاستالعان قارعانىڭ قاسىندا، كۇنگەدە قاسقايىپ قاراعان قىران جانارى»، «جارىنا عانا باس ۇرعان اققۋ ماحابباتى»، «تەك عانا اللاسى بىلگەن اقىننىڭ ارى»...
مارالتاي رايىمبەكۇلىن ەڭ العاش قازاقتىڭ جۇمباق اقىنى جۇمەكەن ناجىمەدەنوۆتىڭ جەتى تومدىق كىتابىنىڭ تۇساۋكەسەرى وتكەن كۇنى جازۋشىلار وداعىندا كوردىم. زال ىشىندە بەلگىلى جۋرناليست ارداق نۇرعازىۇلىمەن اڭگىمە ايتىپ وتىر ەدىم. ءبىر كەزدە بۇيرا شاشىن ارتىنا قايىرا تاراعان، حان دالادا پاڭ باسقان باتىر بەينەسىندە، قولىنا ۇستاعان قاعاز سومكەسى بار ءبىر ادام بىزگە تۋرا كەلە جاتتى. قاسىمدا وتىرعان ارداق اعا ورنىنان تۇرىپ سالەم بەردى. مەندە قولىمدى ۇسىندىم.
-جەتى تومدىعىن ءبىراق العانسىز با؟ سومكە توق قوي،- دەپ ارداق قالجىڭ ارالاس سۇراۋ تاستادى.
ء-يا، ءبارىن الدىم، ساقتاپ قويايىن دەپ. بولماسا جۇمەكەننىڭ ولەڭدەرىن جاتقا وقيمىز عوي -، دەدى دە ءجۇرىپ كەتتى. «مارالتاي رايىمبەك دەگەن اقىن وسى» دەپ ارداق اعا بەتىمە قاراعاندا، تۇرعان ورنىمدا سىلەيدىم دە قالدىم. ارمانداپ جۇرگەن اقىن قارسى الدىما «اللاسى بىلگەن ارىمەن» كەلگەندە دۇرىستاپ سالەم بەرە الماعانىما وكىندىم. قىتايدا جۇرگەندە مارالتايعا جولىقسام، «ارىن» جاتقا وقىپ بەرەم دەگەن سەرتىم سەتىنەپ كەتكەنىن ءبىلدىم. كيريليسانى العاش ۇيرەنىپ جۇرگەنىمدە «اي» دەگەن جىر جيناعى قولىما ءتۇستى. سەبەبى، اقىننىڭ ولەڭدەرى توتە جازۋعا اۋدارىلىپ، جۇڭگو باسپاسىنان شىقپاعان. الىپپەلىك ساۋاتپەن ەجەلەپ وقيتىن كەزىم «اي» جيناقتاعى ولەڭدەردىڭ وڭسۇرىگىن كەتىرىپ جىبەرگەنى بار ەدى. توتە جازۋعا اۋدارىپ الىپ وقىپ ءجۇردىم. ال، «ارىن» جاتقا ايتاتىنمىن. ءبىراق ءالى كۇنگە دەيىن «اردى» اقىنعا جاتقا وقىپ بەرۋ ورايى قولىما قونباي ءجۇر.
مۇرات شايماراننىڭ ەڭ العاش اتىمەن تانىستىم. 2010 جىلدىڭ كوكتەمى بولاتىن. ءبىر دوسىم «مەن ءبىر كەرەمەت اقىننىڭ كىتابىن وقىدىم» دەدى دە، جاتقا وقي باستادى. «... قاسىرەتىم وراسان جانە سونداي وراسانمىن، شەكسىزبىن».
ء-پالى، مىناۋ قاي دوكەيدىڭ ولەڭى،- دەدىم تاڭىرقاپ.
-ايتپايمىن. اقىننىڭ اتىن ايتۋ ءۇشىن الدىمەن وتەۋىن وتە، - دەمەسى بار ما كەۋدەسىن قاعىپ. بەينە ولەڭدى ءوزى جازعانداي كەۋدەمسوق تانتىپ. « سوڭعى شاراپ كەسەسىن سارقىپ ءىشىپ، ايازىندا اقپاننىڭ القىپ، ءىسىپ» دەيدى اۋزىن جاپپاي. اڭ – تاڭمىن، كوكتەن تۇسكەن اقىندى تاۋىپ العان با دەگە ويىم بار.
«ون سەگىزدىڭ، كىم ءبىلسىن، جەلىگى مە، قۇربى قىزدى كەتۋشى ەك قارعا اۋناتىپ»...
- الارىڭدى ال دا، اقىننىڭ اتىن ايت، - دەيمىن اسىعىپ. قولىنداعى التىنىن بۇلداعان دوسىم جەر قوزعالسا قوزعالماس سابىرلىعىنا ءمىنىپ العان. تىم بايسالدى. مەن دە قۋلىققا باستىم: «ەندى ايتپاساڭ كەتەم»، - دەدىم وتىرىك رەنجىپ. بۇل مىنەزدى كۇتپەگەن ول اڭتارىلىپ قالدى دا: «مۇرات شايماراننىڭ ولەڭدەرى عوي»، - دەيدى ءداپ مەن ول اقىندى تانيتىنداي. «عويىڭدى» قوي. «كىتابى قايدا» دەدىم تاقىمداپ. «قاستەر كەرىمالىۇلىندا بار، كىتاپتىڭ اتى «تۇنگى سارىن». مەن سودان الىپ وقىدىم، ءبىراق بەتالدى ادامعا بەرمەيدى»، - دەپ جىنىما ءتيدى. قاستەرمەن دە جاقسى ارالاساتىنمىن. كىتاپتى الۋعا ەشقانداي كۇماندانباستان قاستەردىڭ ۇيىنە بارعالى جولعا شىقتىم.
ول ۇيىندە ەكەن. «شاقىرىپ كەلتىرە الماۋشى ەدىم. قانداي جەل ايداپ كەلدى» دەپ كۇلە قارسى الدى. مەن «تۇنگى سارىندى» ىزدەپ كەلگەندىگىمدى ايتتىم.
- ول كىتاپتى الۋ ءۇشىن بۇگىن ءبىزدىڭ ۇيگە قون. تاڭەرتەڭ جول سىلتەپ جىبەرەم كىتاپ تۇرعان سورەگە -، دەدى.
تاڭ اتقانشا ويدان- قىردان اڭگىمەنى گۋىلدەتتىك كەلىپ. ەرتەسى «ال، كىتاپتى اكەل، كەتەمىن ۇيگە، جۇمىس بار»، دەدىم. بۇل مەزگىل شارۋاشىلىقتىڭ كۇيبەڭى مولايعان ماۋسىم كەزى ەدى.
- ول كىتاپ التىن شەشەيدە. سول كىسى العان ەدى. مەن تەلەفون شالىپ، ايتىپ قويايىن، بارىپ ال. التىن شەشەي دەگەنى بەلگىلى اقىن التىنگۇل مادەن قىزى بولاتىن. ەندى «تۇنگى سارىندى» ىزدەپ قارابۋرا اۋلىنا باراتىن بولدىم. «بۇرىنعىلار قالىڭدىق ىزدەگەندە وسىلاي بولۋشى ەدى، كىتاپ ىزدەگەن دە قىزىق ەكەن»، - دەپ قويام وزىمە-وزىم.
تۇسكە جۋىق التىن شەشەيدىڭ جۇمىس ورنىنا كەلدىم. ول كەزدە بۇل كىسى اۋىل ورتالىعىندا جەكەلىك كىتاپحانا اشاتىن. قىزىعى كىتاپ ساتپايتىن، وزىندەگى كىتاپتاردى باسقالاردىڭ وقۋىنا بەرەتىن. اماندىقتان سوڭ كوزىم كىتاپ سورەدەن ىزدەگەن جوعىن قاراۋعا اۋدى. لىقسىعان، سىرەسىپ تۇرعان سورەدە «تۇنگى سارىن» جوق. ءبىر سىرعا كەم بولعان ەرتوستىكتىڭ اكەسى ەرنازارشا قۇلازىپ سالا بەردىم. بۇنى سەزگەن التىن شەشەي «نە بولدى؟» دەپ سۇرادى. ەكى كۇننەن بەرى «تۇنگى سارىندى» ىزدەپ جۇرگەنىمدى ايتتىم.
-ە، ول كىتاپ بار، ءبىراق مەن ونى سورەگە تىزبەيمىن. ەلگە بەرمەيمىن. ءوزىمنىڭ مىنا جەردە ەشكىمگە بەرمەي وقيتىن ون شاقتى كىتابىم بار. سونىڭ ىشىندە -، دەگەندە «ءۇھ، اقىرى تاپتىم با دەپ جايناپ سالا بەردىم، ءارى ات سابىلتىپ ىزدەپ جۇرگەن كىتابىم دا وڭاي كىتاپ ەمەس ەكەنىن بىردەن ءبىلدىم.
-الىستان ادەيلەپ كەلىپ وتىرعان سوڭ بەرىپ وتىرمىن بۇل كىتاپتى. جىرتپايسىڭ، سىزبايسىڭ، بەتتەرىن قايىرمايسىڭ، بەس كۇننەن سوڭ وزىمە اكەپ بەرەسىڭ -، دەپ شارت قويدى دا قولىما ۇستاتتى. مۇنداي كەزدە تاس تەسىپ، تاۋ قوپارىپ بەردەسە دە ماقۇل دەيسىڭ عوي...
سول ولەڭىن وقىپ، ءوزىن كورسەم دەپ ارمانداعان مۇرات شايمارانۇلىنان ساباق الىپ، الدىندا ولەڭ وقىپ تۇرام دەگەن وي، ول كەزدە ءۇش ۇيىقتاسام تۇسىمە كىرىپ پە ەكەن دەشى. ول كەزدە اقىننىڭ قازاق ەلىنە كەتكەنىن ەستىگەم، ءال-فارابي اتىنداعى قازاق ۇلتتىق ۋنيۆەرسيتەتتە ساباق بەرەتىنىن بىلمەيتىنمىن.
ىزدەپ ارەڭ تاپقان، 2004-جىلى شينجياڭ حالىق باسپاسىنان 2000 تيراجبەن شىققان «تۇنگى سارىننىڭ» اقىننىڭ ءوز قولىندا قالعان ەڭ سوڭعى 2000-داناسىنا «مەنىڭ كىتابىمنان سەن ەكەۋمىز تۋعان توپىراقتىڭ ءيىسى اڭقيدى» دەگەن قولتاڭباسىمەن قولىما بەرگەنىن، اللانىڭ ۇلكەن سيىنىڭ ءبىرى دەپ بىلەم.
ءقۋانالى الماسبەك
