Jalǵasy. Basy myna siltemede.

Tún tynysh ótti, biraq yzǵarly boldy. Tas qabyrǵalardan áli de aıaz qaryp, eki tutqyn da jaýrap shyqty. Tún ortasyna qaraı soqyr tutqyndasynyń tisi-tisine tımeı saqyldaǵan soń, Qabı: «Áı, sorly! Kim bolsań da maǵan jat emessiń. Seni jaý tutqan myna gomındanshylar – meniń de qas jaýym. Túbi tilegimiz bir» dep kelip, Ǵalıdy baýyryna ala, qushaǵyna qysa, sholaq ishigimen jamyla, aıqasa jatqan.

Al alakóbeń tystan jaryq aıdyń sáýlesi qapastyń tor terezesinen óleýsireı túsken edi.

Erteńgilik bylamyq astan keıin ekeýin de eki jaqqa bólip áketti. Ǵalıdy aq tústengen syzat álemge Bulǵynovtyń ózi alyp shyǵyp, keshe ǵana ákelgen birinshi túrmege qaraı dedektete jetelep jóneldi. Taǵy da tas qarańǵy suraq kamerasyna alyp keldi. Kamerada taǵy bireý tosyp otyrǵanyn bul birden-aq sezdi. Syrtta sezingen syzat ta joq bolyp, baıaǵy saýsoqyr keıpine endi. Kóktem kók shóbiniń ıisi muryn jarǵan aýa da sap tıylyp, jer astynyń syzdy, aýyr ıisi tanaýyn jaılady.

Kamerada muny kútip otyrǵan Dálelhan shyǵar dep oılady, biraq olaı bolyp shyqpady. Pyshaq janıtyn Qyrannyń qaıraq tasyndaı juqaltań Hý Lı eken.

– Dálelhandy kórmeseń de, kóńiliń kóterilip qalǵan shyǵar, – dedi qazaqsha erkin sóıleıtin ádetinshe. Ózin «sibemin»10 dep jasyratyn, biraq bala kezinen Úrimji mańyndaǵy qazaq aýyly ishinde ósken qytaıdyń tilge jatyq ekeni mundaǵy Bulǵynovtarǵa belgili edi.

Raqymjan:

– Qadirli fýkojań! – dedi keıde ustaı qalatyn túlki minezine basyp: – bul beıshara jansyz batystan kelgen Dálelhannyń dál búgin shyǵysqa – Úrimjige attanyp ketkenin qaıdan bilsin? Bilse – sizge myń da bir rahmetin jaýdyrar ma edi, – dep keketti.

– Raqymjan! – dep kenet qytaıdyń jińishke úni qatqyl shyqty. – Sen adaspa! Úrimjige men jibergen joqpyn, Shyńsysaıdyń ózi shaqyrtty... Sheshesi de kútip otyrsa kerek. – Fýkojań Lı óziniń alystan oraǵytqan aramza syryn Raqymjannyń ashyp qoıǵanyna shamdanyp ta qaldy.

Bulǵynov bastyǵynyń jel jaǵynan shyǵyp qalǵanyna qapalanyp, óshin Ǵalıdan alǵysy kelgeni de sezildi.

– Bul ıt bes aı boıy basymyzdy qatyrdy ǵoı!

– Bes aı biraq bes-aq kúndeı boldy ǵoı, bıt shaqqan qurly kórmedi, – dep, Lı de ishinde túıilgen kekti ashýyn bildirip aldy.

Ǵalı ernin tistegen kúıi tilsiz qaldy.

– Ǵalı, – dedi kenet daýsyn jumsartqan Hý Lı: – Sovettiń Oral qalasynda Dálelhan Kógedaımen jolyqqanyń, seniń «KGB agenti» ekeniń, munda arnaıy jiberilgeniń týraly bizge belgili... Sovetten shylbyryn úzip kelgen Dálelhan da, Úrimjidegi Sovet konsýldyǵy da aıtyp berdi. Bári de moıyndap otyr. Seniń moıyndaýyń shart emes. Sen agentsiń, sondyqtan endigi jaıyńdy túsingen shyǵarsyń: Sovet úshin «tiri óliksiń». Olar satyp jiberdi... Sen endi bizge qajetsiń.

– Fýkojań myrza! – degen Raqymjannyń qatqyl daýsy búıirden shyqty. – Sovet budan baıaǵyda-aq kúder úzgen ǵoı, áıtpese Dálelhandy bu jaqqa bosatyp qoıa berer me edi?! Biraq bul keshshe túsinetin emes. – Sózinen sharasyzdyq bilindi.

– Parýchık, – dedi Hý Lı Raqymjan Bulǵynovtyń áskerı shenin ádeıi shyǵys túrkistandyqtarsha oryssha aıtyp, bir jaǵynan Ǵalı qulaǵyna jaıly estilsin dep. Ǵalı endi túsindi... – Oǵan men senemin, sondyqtan da syrymdy ashyp otyrmyn. – Tergeýshi qytaı bir sát toqtaı qaldy. – Ǵalı, ótken ótti, ketti... Bir-birimizge degen ókpe-kekti de qoıaıyq! Óıtkeni sen kóz tigip kelgen búlikshilerge biz de kóz tigip otyrmyz. Bul, sendershe «bandy», bizshe «quıyrshyq» qazaqtar – ekeýmizge de jaý... Búgin bizge bolsa, erteń senderge ońaı soqpasy anyq. Sovet sondyqtan da sendeı «baǵaly» adamyn jiberip otyr. Ony óziń de túsinesiń.

– Myrza, nesine máımóńkeleımiz? Týrasyn aıtsańyz! – dedi Raqymjan Lıdiń qıynnan qıalap aıtqan áńgimesine shydaı almaı. – Bul ıt – jylannyń aıaǵyn kórgen zalym. Tegin adam «jansyz» bola ma? Jıǵany – ishinde, syıǵany da ishinde, syrtqa shyǵarmaıdy.

– Raqymjan! Sen sabyrsyz ba ediń?! – dep fýkojań keıip qaldy, óziniń ákkiligine, jymysqylyǵyna tán qytaılyq minezimen sonda da daýsyn kótere qoımaı, oraǵyta sóıledi. – Ǵalı myrza! Sendeı azamat kúnde tabyla bermeıdi. Saǵan sheksiz senýge de bolady. Ózińdi búginnen bastap emdep, dertińdi jazamyz. Tıbet emshisi dyńdaı qylady... Biz seni osy tún anaý qasyńdaǵy Qabı degenmen qashyrmaqpyz. Ol seni Seıitqazy muǵalimge11 jetkizeri haq. Seıitqazy Altaıdaǵy Sovet konsýly Abýzarovpen baılanysyp otyr. Qabı – baılanysshy... Seıitqazy Ospan bandy ordasymen de, Aqyt aqyn, onyń uly Qalman qajymen de, abaq-kereılerdiń basqa da aqsaqal-qarasaqal búlikshi basshylarymen birge. Seniń Altaı aımaǵyna kelgendegi tyńshylyq maqsattaǵy isterińe osylaı járdem bermekpiz. Búlikshilerdiń keleshek qımyl-áreketi, bolashaq kóterilis jospary týraly bizge de, Sovetke de málimet berip otyrasyń. Sóıtip Sovetińniń ózińe degen senimsizdiginen, bizdiń quryǵymyzdan qutylasyń, al «quıyrshyq» qazaqtardyń qumarynan shyǵasyń! «Úsh jaqty agent» bolasyń!

– Qabıdy da sen úshin «bosataıyq» dep otyrmyz. Onymen birge qashqan soń, altaılyq kóterilisshiler sózsiz senim artady saǵan. Qabı da seniń Sovettiki ekenińe senbeske lajy joq. Shı shyqsa, Abýzarovtan shyǵady... Ol da biraq Seıitqazy muǵalimge ótirik aıtyp, óz jansyzdarynan jaltara qoımas, – dep Raqymjan da qostady.

Ǵalıdyń ún-túnsiz muqıat tyńdaǵanynan úmittenip, óz jaǵymyzǵa shyǵardyq-aý dep joryǵan Hý Lı:

– Ǵalı, kóterilisshiler arasynda adamymyz bar. Habardy sol arqyly jetkizesiń ǵoı. Bizge keregi – búlikshil bandylardyń bolashaq is-jospary... Sovettiń kómegi... Sháýeshek, Úrimji, Quljamen qandaı birikken qımylǵa barmaq. Kómekti Sovet qaıdan kirgizbek?! – dep, es jıǵyzyp úlgertpes tásilmen tapsyrmany jaýdyryp ótti.

Buǵan KGB-nyń «psıhologıalyq mektebinen» ótken Ǵalı bylq etken joq. Kezi kelgen sózdi qulaǵynan asyryp jiberýge tyrysty. Bet-júzi de búlk etpeı, álde qandaı jymıys sýalǵan jaǵyna úıirilip ótti.

Muny baıqap qalǵan Raqymjan:

– Myrza, myna ıt kúlip otyr, – dedi kúdigin jasyra almaı.

– Kúlse – kúlip alsyn... Kelispese – ajaly ańdyp tur. Naǵyz barlaýshy-tyńshy bolsa, bizdiń usynysymyz – altyn... Kelisedi. Aqymaq emes qoı. – Qytaı óz sózine ózi ılanymdy edi.

Ǵalı baǵanadan aıtylǵan balǵanyń basyndaı salmaqty sózdiń astaryn jeńil uqqan. Hý Lıdyń qupıaly da zulym oıynyń qurbany bola almaıtynyn da jyldam baǵamdap edi. Qurban bolsa, «erkek toqty – qurbandyq» degendeı, Sovettiń-aq qurbany bolaıyn dep sheshken.

– Myrzalar, men qarapaıym ǵana qazaqpyn. Buryn da aıtqam, keshe de aıtqam, búgin de aıtam: eshqandaı da Sovettiń jansyzy emespin... Sovette de «qytaıdyń shpıony», «japonnyń shpıony» dep túrmege japty. Munda kelsem: «Sovettiń tyńshysy, jansyzy» dep japtyńdar. Jalpy, «shpıonsyz» el, «jansyz» demes er qaldy ma? Dálelhan degendi de tanymaımyn. Oralda kezdesken emespin. Almatyda attaı bir jyl boıy osy jaqqa ruqsat ala almaı júrgenmin. Oralda men turaqtaıtyn ne bar, men qaraılaıtyn kim bar? Ar jaǵynda soǵys júrip jatyr... – dep, sózin aıaqtatpastan Raqymjan Bulǵynov aýyzdan salyp kep jiberdi.

Ańdaýsyz otyrǵan Ǵalı qaraǵaı oryndyqpen qosa qańbaqtaı ushty. Kúrek tisteri qystyń kúni-aq osy qarańǵy qapasta qaǵyp alynǵan Ǵalıdyń qyzyl ıeginen qan saýlap, temir tatyǵan dámdi qandy silekeıdi tamsana jutyp, ornynan turýǵa umtylmastan jata berdi.

– Toqta, Raqymjan! – Hý Lı qatyn daýsymen shar ete qaldy. – Júregim nashar, men shyǵyp keteıin!

– Qup, taqsyr! Bul – qutyrǵan ıt qoı, qasarysa úredi, qaba beredi... Qaıran sózimiz qor boldy!

– Búginnen qalmasyn! Álgi Dálelhan jol ortadan qaıtyp júrmesin! Oǵan da senim joq... Sol ǵoı kele-sala qorǵashtap: «Muny óltirip jiberýge bizdiń haqymyz joq. Ondaı kúshti quq berilgen joq... Artynda Sovetteı suraýshysy bar. Sovet konsýly Evseevke12 habarlasý kerek. Áli Shyńsysaıdyń ózi suratýy múmkin! Bizge kerek.» dep sóz shyǵarǵan. Ol oralǵansha, bir jaqty bolsyn!

– Osy túnnen qaldyrmaspyn! – dep qaharlandy Bulǵynov.

– Menimshe, – dep ketip bara jatqan Hý Lı taǵy bir sóz ushyǵyn tastady, – Dálelhannyń ózi de kúdikti... Sovette bir neshe jyl bolyp keldi. Oryspen aýyz jalaspaǵanyna kim kepil?

– Ázirge kepildikke júrgen – sheshesi Hadý-ýań...

– Áke-sheshe kepil bola almaıdy, – dedi Lı. – Sheshesi – Úrimjiniń ákimi, ákesi tóre tuqymy bolsa da, Dálelhannyń ózi de «tyńshy» bolýy ǵajap emes... Orys tóreni bılikke kóterse de, qytaı kótergen emes... «Tóre degen tóbe» demeı me qazaqtar. Olar bılikke kelse, Shyńǵys tuqymy emes pe, bas bermeı ketýi múmkin. Baıaǵyda Altaı aımaǵyna ákim bolǵan dýtyn Sháriphan Kógedaı urpaǵyn áreń aýyzdyqtamadyq pa? Aıaǵy ajal ǵana tynyshtandyrdy... Dálelhannyń da sońynan ańdý qoıý kerek. Sovet oqytty, oryssha aıtsaq, «verbovka» jasaǵan bolýǵa tıis, – dep Hý Lı orys tilinen de habardar, júırik ekenin sezdirip qoıdy. – Búlikshil qazaqtardyń alasapyrany saıabyrsysyn. Sosyn Dálelhan da quryqtan qutylmas, ony da tergeıtin ýaqyt keledi... Ákim sheshesi de ara túse almaıdy, áli!

– Árıne, myrza! – dedi Raqymjan Bulǵynov, biraq ar jaǵynan «meni de tergeýge alasyń-aý, áli!..» degen dyq kóńiline kele qaldy.

– Ana Qabı qabandy da óziń terge! Qasypbaı jarytpas... Túnde ózim de soǵam.

Temir esik tistene jabylysymen, tergeý qaıta bastaldy. Bulǵynovtyń bir ózi-aq Ǵalıdy ıt julmalaǵan týlaqtaı tý-talaqaıyn shyǵardy.

Tyńshy esinen tanyp qaldy...

* * *

Kaspıı teńiziniń túbindeı tuńǵıyqtan shyǵa alar emes. Shym batqan nil qarakók tereńde táni zil tartqan. Degenmen álde ne joǵary qaraı kóterip, tula boıy jeńileıip qalǵandaı, bir kúı kep bıledi. Uly denesi qaýyrsyndaı kóterilip kele jatqanyn Ǵalı álde qandaı tylsym bir túısikpen baǵamdady. Óziniń aıdyn betine kóterilgenin barlady. Sonda da kózin ashqysy joq. Júzin Kaspııdiń tolqyny shaıyp jatqandaı, jany bir rahat kúıge engen. Qulaǵyna kári teńizdiń shýyly kelgen.

Júzin jalaǵan jyly, maıda tolqynǵa táni ıip, eptep kózin ashty. Janary biraq túk te kórmedi. Tipti japsary ashylmaǵan da syńaıly. Ǵalı endi ǵana óziniń saýsoqyr ekenin esine aldy... Álgindegi kók teńizdiń túbi de, júzin sıpaǵan tolqyn da aldamshy bir eles ekenin, soqpa saǵymdy sezim ekenin sanasymen bildi. Álde qandaı aýys sezim «bul kim boldy eken?..» degendeı, sýqarańǵy janaryna áser etti. Kúp bop isinip ketken kóz alamaıy taǵy da ashylmady. Eti qashqan beti de kónekteı bop ketken edi.

– Eı, sorly-aı!.. – degen músirkeý daýys ta qulaǵyna anyq estildi. Birdeńe deıin dep edi, tili tutqyrlanyp qalypty: «Ys-s-s!» degen álsiz ysyl shyqty.

Basynan súıegen qol ernine álde neniń erneýin tıgizdi. Ezýinen salqyn sý jylymshylap, Ǵalı ashqaraq balapansha oqys aýzyn ashyp, qomaǵaılana jutty. Salqyn sý keń saraıyn ashyp jiberdi. Sonda ǵana ish jaǵynyń tuz jalaǵandaı shólirkep, al tula boıynyń qolamta qaryǵandaı janyp bara jatqanyn túsindi. Týlaqtaı táni lapyldaýly ekenin anyq ajyratty. Qyzyl tili de ıkemge keldi.

– Bul kim? – dedi sabyrsyzdanyp, ózin áne-mine ǵaıypqa ketip qalatyndaı sezinip.

– Men, – dedi álde kim, – kesheden bergi «kórshilesiń»... Qabı.

– Qabı... Qabı... A-a! Iá! Sen be ediń?

– Óziń kimsiń? Á-á-áı! – dep Qabı túńilisin de jysyra almady. – Endi biraq... á-á-áı, adam bolmaısyń! Saý-tamtyǵyń qalmapty.

– Qabı! – dedi, kenet qaıratyn jıǵan Ǵalı álgi bir sózge shamyrqanǵandaı. – Sý bershi!

Tańdaıyna salqyn sý tamdy. Ǵalı janyn jıǵandaı boldy. Biraq bula boıyn áldenemen býyp tastaǵandaı shıryǵyp, shoq tıgendeı kúıip barady. Isikten jumyq janary da jabyq: kózge túrtse kórgisiz qarańǵylyq búrkegen. Keshegi álsiz syzat álemi kózden bul-bul ushqan. Úńireıgen úreıli qarańǵylyq qana ıelepti.

Qabı da úndegen joq. Muny da qyzyl ińirge deıin Raqymjan men Qasypbaı suraqqa alǵan. Suraqta: «Sen Seıitqazy Nurtaıulynyń kúıeý balasysyń. General Dálelhan Súgirbaıuly men Ospan batyrdy qoldaýshy Seıitqazy kezinde Sovetten kelgen... Sovet konsýly Abýzarovpen qandaı baılanysy bar? Ospandy Abýzarovpen jolyqtyrmaq pa? Ospan men Dálelhanǵa Sovet qansha kómek berip otyr? Sovet Odaǵynyń qandaı oıy bar? Búlikshilerdi nege qoldaıdy? Ótken 1943 jyly naýryz aıynda Seıitqazy muǵalimdi Úrimji túrmesinen nege bosatty? Ondaǵy Sovet pen AQSH konsýldyǵynyń qaısysy kómektesti? Hadý-ýań shyǵartty ǵoı... Seıitqazy túrmeden shyǵysymen AQSH konsýldyǵynda isteıtin Frıda Maıerdiń úıinde jatty. Nege? Frıda Maıer de Sovetten qashyp kelgen patsha ofıseriniń áıeli. Úrimjidegi Sovet konsýly Evseev pen AQSH konsýly Makkernannyń qandaı baılanysy bar? Seıitqazy Nurtaıulynyń úlken kúıeý balasy, seniń týǵan bajań – Zıat Shákerimulynyń Úrimji túrmesinde atylǵany týraly ne bilesiń? Seıitqazy ne deıdi? Zıattyń áıeli Munıra men uly qaıda? Al Kógedaıdyń Dálelhany Seıitqazymen, Sovet konsýlymen baılanysy qandaı? Sen baılanysshysyń. Bárin bilesiń» dep uryp-soǵyp tergegen edi, biraq tap myna beısharadaı undaı ezip, nandaı ılep tastamaǵan.

– Qabı, – dedi sý ishken tutqyndasy, – sen týraly maǵan aıtty. Bular ekeýmizdi qashyrmaq eken... Seni «baılanysshy» dedi. Men biraq kelispedim. Bularǵa qyzmet etkim kelmedi, Sovetke satqyn atanǵym kelmedi... Sen tańdan ba? Men Sovettiń adamymyn. Altaıǵa arnaıy jiberilgen barlaýshymyn. Sovet meni satyp ketti... Men biraq «Sý ishken qudyǵyńa túkirme» dep... sata almadym! Óz zarym óz ishimde ketip baram.

Qabı qarakóleńke bólmede sileıdi de qaldy. Sener-senbesin bilmedi. Bul bir kútpegen sóz tórkini edi.

Bir mezgil til irikken Ǵalı:

– Qabı! – dedi qatqyldaý. – Maǵan quı sen, quı senbe! – Dál bir munyń oıyn oqyp qoıǵandaı, Qabıdy eleń etkizdi: – Meniń dámim taýsylǵan. Kózim – soqyr, kóńilim ǵana saý... Dálelhan Kógedaevty kórseń – eskert: myna silimtikterden saq bolsyn! Al óziń dám buıyryp, bul qarańǵy qapastan qutylyp shyqsań, osy Altaıdaǵy Sovet konsýly Zaryp Abýzarovqa men týraly jetkiz: «Qalı Estaev jumǵan aýzyn ashqan joq. Sovetti satqan joq. Bárin de ózderi aıtqandaı oryndady, biraq Ortalyqtyń nusqaýy qate... Sonyń kesirinen kúdikti kórinip, Qytaı polısıasy tutqyndady» de... Bul – meniń aqtyq tilegim. Sen týraly Raqymjan men fýkojań Hýdan estidim, sondyqtan da saǵan senip jatyrmyn. Áıtpegende til qatpas ta edim.

Qabı qaljyrap jatqan qandasyna endi shúbásiz sendi.

– Aman-esen shyqsam, aıtqanyńdy jetkizýge ýáde etem! Men Seıitqazynyń kúıeý balasy ári baılanysshysy ekenim ras. Bul baskeserler bilip otyr. Kóterilisshiler men Sovet konsýly Abýzarovtyń arasynda birneshe márte qatynaǵanym da anyq. Hat-habar tasyǵanym bolmasa, kóp nárseniń baıybyna bara bermeıtinim de shyndyq... Ǵalı, eger bular qashyryp jatsa, Seıitqazy qaıyn atam arqyly Ospan batyrǵa da, general Dálelhanǵa da, basqa da qazaqtyń el tizginin ustaǵan jaqsylarǵa jeterińe – men kepil!

– Joq! Ol endi bolmaıtyn is... Men endi olardyń ishine kirip, senimine enip, Qytaı polısıasyna da, Sovet jaǵyna da satyp, satqyndyqpen aınalysa almaımyn! Oǵan ar-uıatym jibermeıdi! Kóteriliske shyqqan qazaqtardy endigi az ǵana ýaqytta qoldamasam, qorǵamasam, ahırette de janym jaı tappas... Olardyń jolyna janym qurban!

Ǵalı sózi zildi shyqty. Qabı da óziniń qazymyrlanyp ketkenin sezdi.

– Ǵalı, tolyq aty-jónińdi taǵy bir aıtshy, – dep áńgimeni burýǵa tyrysty.

Tún ortasy bop qalǵan mezgil edi. Aı aýnap, qapas ishin qara túnek jaılaǵan. Túnekke baıaǵyda-aq boı aldyrǵan Ǵalı buǵan biraq mán bere almas kúıde:

– Estaev, – dedi. – Umytpa! Estaev Ǵalı, Oral óńirinen... Esińde bolsyn: Sháýeshekte maǵan Shaıahmet Toıkeuly13 degen qazaq kómek kórsetti. Oǵan qıyn kúnde qapysyz senýge bolady.

– Estaev Ǵalı... Ǵalı Estaev, – dep kúbirledi Qabı da qaıtalap.

– Sý bershi!

Qabı bosaǵa jaqta turǵan temir shelekti sıpalap júrip taýyp, bir kúreshke sý ákeldi. Ǵalı simirip salysymen «Ý-ý-ýh!..» dep, jer aıyra kúrsindi de, taramys denesin soza jatty.

Ekeýi de endi erkin tynys aldy...

Kirpikteri qamasyp-aq qalǵan eken, saldyr-kúldir ashylǵan temir esik daýsynan oıanyp ketti. Qansha ýaqyt ótkenin de ańdaı almasty. Qapas ishi áli qarańǵy.

Óleýsiregen maı sham jaryǵynan qalbań-qalbań sulbany Qabı zorǵa aıyrdy. Olardyń «Eı, sovetshilder! Neǵyl dep shaljıyp jatyrsyńdar?!» degen daýsynan Qasypbaı men Raqymjan ekenin bildi. Qabıǵa Qasypbaıdyń sovettik qurym etiginiń basy da tıip ketti.

– Óz buryshyńa jat! Baýyryń jabysa qalypty ǵoı... Asyqpa! Arǵy jaqqa alshańdaı attanasyńdar! – dedi Qasypbaı qyrshańqy tilimen tistep. – Myna súmelekti súırep júrińder! – dedi sosyn sońdarynan ilesip, bosaǵanyń ar jaǵynda qydıǵan qos qytaı sherigine qytaısha. Ózderi dereý shyǵa jóneldi.

Sherikter qarańǵyda Ǵalıdy yńyrsyta súırep, esikti saldyrlata jaýyp, kiltti syldyrlata saldy. Mezgil tań qarańǵysy edi.

* * *

Shalqalaı týǵan aı da aýnap ketken. Tóńirek qara túnek. Tań qarańǵysy. Aýada kókektiń kók ıisi, kóktemniń yzaly syzy bar.

Saýsoqyr Ǵalı ǵana saý sekildi. Onda da biraq oı joq. Álginde abaqtydan súıreı jónelgendegi ıne shanshyp jatqandaı sezingen táni de túk sezer emes. Tula boıynda bir salǵyrttyq, sezim-saýanynda bir salmaqtylyq bar. Bar dúnıesi qorǵasyndaı uıyǵan. Salqyn aýa da janyna jaıly.

Qatyp qalǵan qý soıyldaı súıegin qos sherik qańbaq qurly kórmegen syńaımen Qyrannyń jaǵasyna súırep ákeldi. Ǵalıdyń soqqydan qaqas estıtin qulaǵyna tómendegi taý ózeniniń saryny, tasyǵan sý saryly anyq estildi. «E-e, qara jartas qıasynda atatyn boldy!» degen oı keldi. Boıynda biraq bir úrkinish-qorqynysh sezimi oıanbady. Sanasy da salqyn kúıde syr bermedi. Júregi de jorǵadaı aıańdady.

– Fýkojań keshikti ǵoı, – degen Qasypbaı daýsy shyǵyp qaldy. – Tań atyp keter!

– Ony kútýdiń qajeti joq. – Bul Raqymjannyń daýsy ekenin de Ǵalı anyq aıyrdy.

– Sherikterge atqyzaıyq! – dedi Qasypbaıdyń ótinishti úni.

– Onda ana taı sabany nesine alyp keldiń? Áı, aqymaqsyń-aý! – degen Raqymjannyń renishi estildi.

– Túsinbedim, myrza! Ol teri tulypty qaıtemiz?

– Bul – Hý Lıdyń tapqan tozaǵy... «Qan shyǵarmaý» deıdi, menimshe «Oq shyǵarmaý», uqtyń ba? Erteń teri tulyp ishinen shyǵyp jatsa, general Dálelhannyń «búlikshilerine», Ospan «quıyrshyqtaryna» jaba salýǵa da ońaı... Kináli qazaqtar bolady, – dep, Raqymjan endi sherikterge álde ne dep qytaısha buıyra jóneldi. Oǵan Qasypbaı da qytaıshylap qosyla ketti.

Tutqyn túk te túsingen joq...

Sóıtkenshe bolǵan joq, jatqan Ǵalıdyń basyn kóterip, álde ne kıgize bastady. Tanaýyna kóktemniń kók ańqyǵan syzdy aýasy ornyna arshanyń ysy men aqtyń bazdanǵan ıisi keldi. Ózin taı sabanyń ishine tyqpalap jatqanyn bul sonda ǵana túsindi. Taramys táni oǵan da tejeýsiz kelisti.

Sabaǵa sińgen aq ıisi ańqasyn jaryp-aq jiberdi. Ǵalı túshkirip-túshkirip qaldy. Esine Aq Jaıyqtyń, Jemniń jaǵasynda otyratyn az ǵana aýyly tústi. Aqty qotara ishýshi edi... Taı sabany tus-tusynan tesip tastasa kerek, bul biteý soıylǵan taı terisiniń ishinde júrelep jatsa da, emin-erkin tynystaıdy.

Ǵalı ańqasyn jarǵan aqtyń teri sabaǵa sińgen qymyz ekenin aıyrdy. Osy bir sátte taı sabany álde kimder kóterip, arly-berli yrǵaı bastady. Kenet óziniń qulap kele jatqanyn sezdi. Bul qas qaǵym mezetti mejelep úlgergenshe, arsy-kúrsi aqtarylyp jatqan ózenge qoıdy da ketti.

Keminde on qulashtaı bıik jartas ústinen qustaı ushqan taı saba Qyran ózeniniń jal tolqynyna kep soǵylǵanda, jańqadaı bop qalqı jóneldi. Tutqynnyń talystaı táni de aýyrmady, bálkim aýyrsynyp ta úlgermedi. Taı saba tóńkerile kelip, tolqyn astyna kómildi.

Taǵy tolqyndy topan sý tún túnegin paıdalanyp, kúlli Shyǵys Túrkistandy basyp kele jatqandaı taı sabany obyrlana jutty... Qara quıyndaı úıirilgen qula tasqyn Qyran sýy ǵarip kúıge túsken qara qazaqty jym-jylas jutyp qoıdy.

Batqan kúni aıdyndana atpaǵan Altaıdaı bula óńir qarańǵylyqta buıyǵyp qana jatyr. Maıly kúıedeı qarańǵylyq ta qashan serpileri kúmándi.

Asqar Altaı