Búgingi kúni Ýkraınada oryn alǵan oqıǵalar álemdi Reseımen kórshiles jatqan memleketterge nazar aýdartyp otyrǵandyǵy sózsiz. Reseımen kórshiles aımaqtardyń ishinde Ortalyq Azıanyń alatyn orny erekshe. Búginde Qazaqstan jáne Orta Azıa sekildi eki bólek uǵymnyń birigiýiniń nátıjesinde paıda bolǵan Ortalyq Azıa kez-kelgen eldiń Eýrazıa keńistiginde basymdyq ornatýyna yqpal ete alatyn geostrategıalyq birlikke aınalyp otyr.

Osy rette Uly derjavalardyń Ortalyq Azıaǵa usnyp otyrǵan túrli senarıine kóz júgirtip kórelik.

Eń aldymen, soltústik kórshimiz Reseıge toqtalyp ótelik. Búgingi kúni Reseı Ortalyq Azıa úshin túrli aımaqtyq ıntegrasıalyq jobalar usynyp otyr. Bulardyń ishinde erekshe oryndy Eýrazıalyq ekonomıkalyq qaýymdastyq alary sózsiz. Bul terıtorıalyq aımaǵy men ósý qarqyny turǵysynan eń irgeli odaqtardyń biri bolary sózsiz. Búgingi kúni áli de kedendik odaq atymen belgili qaýymdastyq ekonomıkalyq odaq jaǵdaıyna deıin kóteriler bolsa ınstıtýsıonaldyq mehanızmderi kemeldengen básekelestikke tótep bere alatyn qaýqarly kúshke aınalýy múmkin.

Munyń tıimdi jáne tıimsiz jaqtaryn salystyryp kórelik. Reseımen qurylǵan ekonomıkalyq odaq memleketterdiń egemendigin shekteýi múmkin. Bul birinshi kezekte sheshimi oryndalýǵa mindetti ulttyq organdardan joǵary turǵan organdar júıesin qurý arqyly júzege asyrylady. Iaǵnı búgingi kúni Eýropalyq odaq atymen belgili birlestikke uqsas qaýymdastyq bolady. Biraq Eýropalyq odaq pen Eýrazıalyq ekonomıkalyq qaýymdastyq arasynda eleýli aıyrmashylyq ta bar.

Birinshiden, Eýropalyq odaq kóp jaǵdaıda teń áriptesterdiń odaǵy. Al Eýrazıalyq qaýymdastyq Reseıdiń úlken áleýettik básekelestigine negizdelgen. Búgingi kúni kedendik odaqqa qatysýshy elderdiń arasynda ekonomıkalyq teńdik ornaýy neǵaıbyl. Bul jaǵdaıdy Reseı óziniń geostrategıalyq basymdyǵyn ornatý úshin qoldanatyndyǵy aıqyn. Tipti bolmaǵan jaǵdaıda «teńderdiń arasynda birinshi» bolýǵa umtylary sózsiz. Kedendik odaq jaǵdaıynda basty tutyný naryǵy Reseı bolyp qala beredi jáne syrtqy saýdany kez-kelgen shekteý kórshiles elder ekonomıkasyna keri áserin tıgizeri sózsiz. Shyn máninde bul teń ózara táýeldi odaqtastar birlestigi emes, Reseıge táýeldilerdiń birligi bolyp ketýi yqtımal.

Ekinshiden, Eýropalyq odaq elderiniń arasynda jaqyn arada bir-birine ústemdik ornatyp bılik júrgizgen memleket joq. Iaǵnı shyn máninde odaq sheńberinde metropolıa men kolonıa qatynastary oryn alǵan memleketter shekteýli. Osylaısha elderdiń arasynda bir derjavalardyń ózge memleketterge óktemdik júrgizý nıeti de tómen. Al Reseı bolsa Kedendik odaqqa kirýden bas tartqan Ýkraınaǵa aldymen ekonomıkalyq sanksıalar qoldanyp, Ianýkovıchti bılikten taıdyrdy. Sosyn, Qyrymdy tartyp alyp, «teń dárejeli áriptestik pen kórshileriniń táýelsiz syrtqy saıasat» júrgizýdegi umtylysyna óz kózqarasyn ashty. Mundaı Eýropa odaǵynda bolýy ekitalaı. Tipti jaqynda Ulybrıtanıanyń Eýropalyq odaqtan shyǵý nıeti odaq músheleri tarapynan qoldaý tapty deýge bolady.

Úshinshiden, Eýropalyq odaq ózara tolyqtyrylatyn ekonomıkalardyń odaǵy. Iaǵnı, bir eldiń ekonomıkasy ózge el ekonomıkasyn tolyqtyryp otyrady. Eýrazıa ekonomıkalyq qaýymdastyǵynda bul elder básekeles. Eksporttyq ónimder birtektes jáne, tıisinshe, álemdik naryqta básekeles. Osydan týyndaıtyn oı Reseı Eýrazıalyq ekonomıkalyq odaq arqyly óz básekelesteriniń eksporttyq áleýetin retteý múmkindigine ıe bolady. Shynynda Reseı osy ýaqytqa deıingi óziniń eń negizgi strategıalyq baǵytyn Qazaqstan, Ózbekstan, Túrkmenstan munaıy men gazynyń eksporttalý joldaryn qadaǵalaý ekendigin jasyrǵan emes. Tipti munaı jáne gaz salasyndaǵy qubyrlardy ártaraptandyrýǵa qatysý yntasy Baký-Tıbılısı-Djeıhan, Nabýko jobalary tusynda kóringen elderge shekteý qoıý arqyly memleketterdiń ál-aýqatyn qatań qadaǵalaý múmkindigine ıe boldy.

Tórtinshiden, Eýrazıalyq odaq naryqtyq ekonomıkasy álsiz damyǵan básekege qabileti tómen elderdiń odaǵy bolyp tabylady. Búgingi kúni Kedendik odaq elderinde ekonomıkany memlekettik retteýge degen kózqarastar ár túrli. Belarýs áli de teń dárejedegi memlekettik retteýdi talap etse, Qazaqstan lıberaldy ekonomıka qaǵıdalaryna arqa súıeýge tyrysady. Eýropalyq odaq bir ekonomıkalyq júıege negizdelgen elderdiń odaǵy. Osy bir erekshelik Eýropalyq odaqty myzǵymas etedi.

Aımaq kórshisi bolyp tabylatyn Qytaı halyq respýblıkasy birtindep aımaqtan Reseıdi yǵystyryp shyǵarýǵa múddeli. Aımaqtaǵy dýalızmniń búgingi kúni qaqtyǵystyq áleýeti óte joǵary bolyp otyr. Ondaǵan jyldar boıy aldymen Reseılik, sosyn keńestik Ortalyq Azıany bılep kelgen Reseıdiń bul aımaqtaǵy jalǵyz qojaıyndyq etý nıetin Qytaı jaqsy túsinedi. Túsingenimen kelispeıdi. Agressıvti Reseı Ortalyq Azıadaǵy Qytaı múddelerine qaıshy keledi. Árıne Ortalyq Azıa Qytaıǵa teń dárejeli áriptıes bola almasy eteneden belgili. Eknomıkalyq áleýeti boıynsha búgingi kúni Qytaı álemdegi aldyńǵy qatarly memleket. Biraq osy pozısıany saqtap qalý úshin Qytaıǵa Ortalyq Azıadan úsh nárse kerek.

Aldymen, Ortalyq Azıanyń tutyný naryǵy retinde qalyptasýy. Búgingi kúni Ortalyq Azıa Qytaı eksportynyń mardymsyz ǵana bóligi. Ortalyq Azıanyń ekonomıkalyq áleýetiniń ósýi Qytaıdyń eksportynyń ulǵaıýyna alyp keledi.

Kelesi másele – qarqyndy damý ústindegi Qytaı ekonomıkasyn tıisti energetıkalyq resýrstarmen qamtamasyz etý. Búgingi kúni álemdegi eń iri munaı óndirýshi memleketterdiń qatarynda Qytaı da bar. Degenmen búgingi kúngi ósimdi turaqty ekonomıkalyq ósimdi saqtap qalý úshin Qytaı úlken kólemde energetıkalyq resýrstardy ımporttaýǵa májbúr. Alystan jańa resýrstar izdegenshe Qytaı bul resýrstardy kórshiles Ortalyq Azıadan alǵysy keleri sózsiz. Árıne bul, Qytaı alys elderdiń energetıkasyna kóz tigip otyrǵan joq degen maǵynany bildirmese kerek. Mysaly búgingi Afrıka kontınentindegi eń iri ınvestor Qytaı bolyp otyr. Degenmen, aımaqtaǵy turaqtylyq pen geografıalyq jaqyndyq Qytaıdyń Ortalyq Azıaǵa jetkilikti mańyz beretindiginiń aıǵaǵy. Bul úshin Qytaı Úkimeti aımaqtyq damý baǵdarlamalaryn qoldap, energetıka sektoryna kóptep ınvestısıalar tartýda.

Sonymen birge Qytaıdyń kóptegen jyldardan beri bas aýrýyna aınalyp otyrǵan, «Shyńjandaǵy uıǵyr dıasporasynyń» máselesi. Qytaıǵa kórshiles Ortalyq Azıa elderinde uıǵyr dıasporasynyń ókilderi kóp. Bul óz kezeginde Qytaıdyń aımaqqa jiti nazar aýdarýyna yqpal etetin birden bir faktor. Qytaı, Reseı jáne Ortalyq Azıanyń bastamasymen qurylǵan Shanhaı yntymaqtastyq uıymynyń negizgi maqsattarynyń qatarynda eń mańyzdy eki basymdyq retinde ekstremızm jáne separatızmmen kúrestiń turǵandyǵy beker emes.

AQSH Ortalyq Azıanyń Reseıden ajyrap Ońtústik Azıa baǵytynda ıntegrasıalanýyn jaqtaıdy. Iaǵnı, Ortalyq Azıanyń Aýǵanstan, Pakistan, Úndistan baǵytynda ıntegrasıalanýyna mán beredi. Bul aımaqtyq qaýipsizdik pen energetıkalyq qaýipsizdik úshin óte mańyzdy. AQSH-tyń aldaǵy eki jylda Aýǵanstandy tastap shyǵatyndyǵyn eskersek, bul memleketttiń aımaqtyq turaqtylyqqa keri yqpal etýin boldyrmaý úshin AQSH túrli ıntegrasıalyq birlestiketerdiń Aýǵanstanǵa yqpal etýine jaǵdaı jasaý ústinde. Shyǵys Azıa qarqyndy damyp kele jatqan aımaq. Jáne «damýshy» qoǵamǵa tán aýrýlardy bastan keshirip jatqan aımaq. Bul birinshi kezekte erekshe aıqyn kórinetin áleýmettik teńsizdik máselesi. Aýǵanstan jaǵdaıynda bul kesheýildegen tehnologıalyq damý men Pákistan men Aýǵanstan jaǵdaıynda dinı ekstremızm men separatızm máseleleri ekendigi sózsiz. Iaǵnı shyn máninde Shyǵys Azıa qarqyndy damyp kele jatqan aımaq kekendigine qaramastan, ishinde qaqtyǵystyq áleýeti kúshti aımaq. Onyń ústine aımaq memleketteriniń ózara qatynastaryndaǵy qıyndyqtardy eskerý de mańyzdy. Bul Aýǵanstan men Pákistannyń arasyndaǵy jáne Úndistan men Pákistannyń arasyndaǵy shekaralyq qaqtyǵystar. Ózge máselelerdi eskermegende aımaqtyń eki memleketi – Úndistan men Pákistan áli kúnge deıin sheshilmeı kele jatqan másele –saýatsyzdyqpen kúrestiń ózinde dármensizdik tanytyp otyr. Buǵan dinı qaıshylyqtar men bul elderdi jaılaǵan jemqorlyqty qossańyz, óte kúrdeli aımaq týraly sóz qozǵap otyrǵanymyzdy baıqaısyz.

Ońtústik Azıa baǵyty Ortalyq Azıaǵa ne beredi degen saýalǵa toqtalsaq aıqyn eshteńe utpaıtyndyǵymyz belgili bolady. Ońtústik Azıada tıimdi quralǵa aınalyp otyrǵan dinı qaqtyǵystar Ortalyq Azıa múddesine qaıshy keledi. Ortalyq Azıa memleketterindegi saıası rejımder dinı faktordy ózderine básekeles kóredi jáne bılikterin álsiretedi dep oıtaıtyndyǵy sózsiz. Ońtústik Azıamen ıntegrasıalanǵan jaǵdaıda din qoǵam quraýshy negizgi faktorlardyń birine aınalady. Bul Ortalyq Azıa qoǵamynda turaqsyzdyqtyń jańa sebepteriniń birine aınalýy múmkin.

         Ekonomıkalyq turǵydan Ońtústik Azıa óz máselelerin sheshe almaı otyrǵanda ózge memleketterge kómek berýi eki talaı. Demek Ortalyq Azıa Ońtústik Azıanyń donory bolýǵa májbúr bolady. Biraq saıası turaqsyzdyq pen ekonomıkalyq ózgerister bul jobany óte táýekeldi jobalar qataryna jatqyzary sózsiz.

Osylaısha Ortalyq Azıanyń aldynda turǵan eń tıimdi jol aımaqtyń óz ishindegi ıntegrasıa ekendigine kózimiz jetedi. Ózara ekonomıkalyq jáne saıası ıntegrasıanyń nátıjesinde ǵana Ortalyq Azıa elderi qýatty kúshke aınalyp, ózine jaqtas izdep jaltaqtamaıtyn alpýyt kúshke aınalady.

 Skeptıkter árıne Ortalyq Azıa elderi ıntegrasıasynyń múmkin ememstigin aıtar. Onyń da túrli sebepteri bar:

 – Ortalyq Azıa elderindegi saıası rejımder qoǵamnyń jabyqtyǵy men konservatıvtiligine arqa súıeıdi. Al ıntegrasıa degen ashylý. Óz resýrstaryńa ózgelerdiń kelýine jol ashý, ózińniń ózgelerdiń resýrstaryna qolyńdy jetkizý. Ortalyq Azıanyń óz ishinde ashylýy bolýy múmkin túrli saıası aýytqýlardyń aldyn alýǵa múmkindik bereri sózsiz;

 – álemdik naryqta Ortalyq Azıa ózara básekeles elder bolyp tabylady. Ekonomıkasynyń negizgi bóligi shıkizat óndirýge baǵyttalǵan elder árıne básekeles bolýy zańdy, alaıda bul elderdiń ózara yntymaqtastyǵy arqyly OPEK sekildi iri halyqaralyq qurylymǵa aınalýyna septigin tıgizýi múmkin ǵoı. Mundaı jaǵdaıda Otalyq Azıanyń shıkizaty aımaq múddesin halyqaralyq arenada qorǵaıtyn quralǵa aınalady.

Osylaısha, búgingi kúni Ortalyq Azıa ıntegrasıasy tańdaý emes, qajettilik. Ulttyq elıtalar osyny neǵurlym jyldam túsinse Ortalyq Azıanyń halyqaralyq qatynastar obektisinen aımaqtyq saıasattyń  iri sýbektisine aınalýyna jol ashylar edi. Tek qana osy jaǵdaıda aımaq elderi ózge el múddesine saı emes óz múddesin basshylyqqa ala otyryp óz taǵdyryn sheshe alady.