Bir qyzyq jaǵdaı bolyp tur. Jyl saıyn kúzde «start» alatyn saıası «sezon» Qazaqstannyń saıası júıesindegi buǵan deıingi erejelerge etene deýge kelmeıtin oqıǵalarmen bastalyp otyr. Atap aıtqanda, sońǵy birneshe shaqyrylymynda «qaltaly parlament», «qýyrshaq parlament» degen túrli jaǵymsyz ataqqa qalǵan májilis depýtattary (bári emes, árıne) erekshe belsendilik tanytýda. Ótken joly úkimet saǵatynda Ulttyq ekonomıka mınıstri Qýandyq Bishimbaevti eldiń osy ýaqytqa deıin jınalyp qalǵan syrtqy qaryzy men kún ótken saıyn ortaıyp bara jatqan Ulttyq qor úshin syqpyrtyp aldy. Qaharyna mingen qalaýlylar basqa da sheneýnikterdi aıaıtyn emes. Depýtattardyń bul batyldyǵyn el palata tóraǵalyǵyna Nurlan Nyǵmatýllınniń kelýimen, kelgende de jaı kelmeı, depýtattyq korpýstyń salmaǵyn arttyrý jóninde Elbasynyń tapsyrmasyn alyp kelýimen baılanystyrady. Qyzyq dep otyrǵanymyz da osy Nyǵmatýllınniń aınalasynda bolyp otyr.
Eki kún buryn Nurlan Nyǵmatýllın májilis janynan depýtattyq etıka jónindegi keńes qurylatynyn, ol keńes Ortalyq saılaý komısıasymen birlesip depýtattyq etıka erejelerin buzǵan qalaýlylardy jazalaý jóninde usynystar ázirleıtinin aıtty. Depýtattyq «stajy» biraz áriptesin jolda qaldyratyn Qýanysh Sultanov jetekshilik etetin keńeske Saýytbek Ábdirahmanov, Quralaı Qaraken, Evgenıı Kozlov, Ekaterına Nıkıtınskaıa, Shavhat Ótemisov, Turǵyn Syzdyqov engen. Osy jeti depýtat de-úre halyq saılaǵan, de-fakto partıalar usynǵan tizim boıynsha jaıly orynǵa jaıǵasqan ózge áriptesteriniń málimdemelerin maı shammen qarap, depýtattyq saýaldaryna saraptama jasamaq. Parlament tórinde dórekilik pen zań shyǵarýshy organnyń bedeline nuqsan keltiretindeı qylyq tanytqandar jazalanbaq. Jazany júzege asyrýǵa Ortalyq saılaý komısıasy da aralasatynyna qaraǵanda ol jaza tipti, depýtatty mandatynan aıyrýǵa deıin barýy múmkin.
Mine, májilis spıkeriniń osy bastamasy áldebireýlerdiń shamyna tıgen sıaqty. Keshe «Jaqsy» degen bir saıtta «Depýtattyq etıka» - jańa hıkaıanyń basy» degen maqala jarıalandy. Maqalada Zaırollaulynyń «zańy» synǵa alynady. Avtor J. Qusaıynnyń oıynsha, mundaı norma ense, qalaýlylardyń el amanatyn aqtaryp, shyndyqty shyrqyratýyna zor kedergi bolatyn kórinedi. Respýblıkanyń ár túkpirinde teraktiler jasalyp, pedofılder qutyryp turǵan mynadaı mańyzdy sátte depýtattar etıka saqtap otyryp qalsa, kesh qalady eken de, qoǵamdy «shaıpaý áıeldiń qarǵysy» men «bılik baspaldaǵynda joly bolmaǵan ókpeli aǵaılardyń nátıjesiz aıǵaıy» sharlap ketedi eken. Al, osyndaıda, kóptiń kózin ashyp, aqıqattyń aldaspany bolýy tıis depýtat myrzalar «aýzyn býǵan ógizdeı lám deýden qalmaq».
Avtor bul aıtqandaryna naqty mysal retinde 2008 jyly qazaq pen qyrǵyzǵa ortaq jazýshy Shyńǵys Aıtmatov dúnıeden ótkende Májilis depýtattarynyń jumysyn bir mınýttyq únsizdik jarıalaýmen bastaǵanyn aıtady. Sóıtip, depýtattarymyz eshbir moraldyq ta, saıası da etıka talaptaryna jaltaqtamaı, baýyrlas halyqtyń birtýar jazýshysyna qurmet retinde bir mınýttyq únsizdik jarıalap kep jiberipti. Mine, másele qaıda jatyr?! Eger sol kezde etıka dep ejiktep otyrsa, depýtattar kórshige kóńil aıtýdan qalady eken. Maqalada halyq qalaýlylarynyń aýzyna qaqpaq bolatyn birqatar shekteýler engizilgeli jatqan myna tártipke deıin de bolǵany aıtylady.
«Máseleniń mánisi mynada eken. Qazir Parlamentte «depýtattyq etıka» deıtin ishki tártip qurylǵan. Biz saılaǵan depýtattyń qandaı da birmáselege qatysty óz betinshe pikir bildirýge, saýal joldaýǵa, másele kóterýge quqy joq. Ol úshin depýttatyq saýal aldyn ala (1 nemese 2 apta buryn) spıkerdiń tóńiregindegi súzgi-baqylaýǵa jóneltilip, «Nur Otan partıasynyń ımıjine nuqsan kelmeıtin» dep atalatyn pýnkttiń tusynda parshalanyp baryp maquldanady. Eger halyq saılaǵan qalaýly aǵaı (nemese apaı) bul «etıkadan» attap keter bolsa, depýtatty mandatynan aıyrýǵa deıingi jazanyń túri bar. Endi álgi prosestiń uzaqtyǵyna nazar salyńyzshy. Siz búgin bolǵan jaıtqa qatysty másele kóterý úshin, ótken aptanyń basynda «kezekke turýyńyz» kerek eken. «Siz keshiktińiz, depýtat myrza!». Nonsens! Osyndaı qylburaý, osyndaı shekten shyqqan tártip pen baqylaýdan soń, depýttattar tym ótkir máselege barýdan qalǵandaı. Kún tártibindegi janyp turǵan problemalar bizdiń depýtat myrzalardy «aınalyp ótýge» májbúr. Kim kollektıvte jaman atty bolǵysy keledi? Kim depýtattyq mandattan qapelimde aıyrylǵysy keledi?», - degen avtor bılik partıasynyń ishki syryn da ashyp tastapty. Bile bilgen adamǵa bul da memlekettik qyzmettiń (depýtattarǵa da tán) etıkasyna tompaq tirlik.
Túsingenimiz, kóktemdegi jer daýy shyqqanda jalǵyz «halyqtyq komýnıs» V. Kosarevtiń ǵana kósilýi, memlekettik basqarý júıesine qatysty keıbir máselelerde «aqjoldyqtardyń» daýsynyń ǵana qattyraq shyǵyp ketip júrgeni sodan eken. Kóp depýtattyń aýzyn óz tórkini - «Nur Otan» jaýyp kelipti. Al, myna N. Nyǵmatýllın men B. Imashevtiń etıka jónindegi keńesi onsyz da ishten tynyp júrgen qalaýlylar úshin tamuqtyń tap ózi bolmaq-mys.
Endi osy depýtattardy etıka normasynyń kómegimen «tezge salýdyń» jańa júıesi kimge jaqpaı qalýy múmkin? Árıne, sol depýtattardyń ózine. Óıtkeni, bul jerde japa shegetin, jazalanatyn, tipti, mandatynan aıyrylatyn depýtattardyń ózi. Onda da sol bas partıanyń fraksıa músheleri bolýy ábden múmkin. Olaı deıtinimiz, «demokratıa dekorasıasy» úshin saılanǵan «Aq jol» men QHKP-niń 14 depýtatyn, Assambleıadan barǵan 9 qalaýlyny Májilisten qýýǵa eshkim de múddeli emes. Silkilese sol «Nur Otannyń» 84 depýtatyn silkileıdi. Onyń ústine bul partıanyń saılaýaldy tiziminde 127 úmitkerdiń esimi bolǵan. Májiliske mańaılaı almaı qalǵan rezervtegi 43 kandıdattyń shaqyrylym sońyna deıin parlament partasyna bir otyryp ketýden dámesi joq deı almaısyz.
Bul maqalany N. Nyǵmatýllınge narazylyq dep baǵalaýymyzǵa sebep bolǵan taǵy bir jáıt – palata spıkeriniń ondaǵy jumys toptaryna qoǵamdyq belsendilerdi kóptep tartyp, terorızm men ekstremızmniń aldyn alý, teris dinı aǵymdarmen kúres sharalaryna qoǵamnan kómek suraýy. Osyǵan deıin tutastaı saıası júıeni ashyq synap kelgen saıasatkerler O. Jandosov, Z. Battalova men quqyqqorǵaýshy E. Jovtısten basqa parlamenttegi jumysshy toptaryna táýelsiz saıasattanýshy A. Sarym, radıkaldy dinı aǵymdardyń saıası múddelerin áshkerelep júrgen dintanýshy Q. Joldybaıulynyń kirgeni qaralyp jatqan zań jobalaryna qoǵamnyń nazaryn aýdartyp, bizde parlament degen de organ bar ekenin eldiń esine túsirip otyr. Qashanǵy depýtattyń jumysyn belsendiler atqaryp, aılyǵyn basqalar ala beredi? Bálkim, kózge túsip, salmaqty oı aıtqan sol sarapshylardyń da qatarynan bir-ekeýin depýtat etý kerek bolatyn shyǵar...
Mine, saıası qoldanysqa «depýtat etıkasy» degen uǵymdy engizgeli otyrǵan bastamaǵa qarsylyq týýyna sebep boldy deıtindeı boljamdar – osylar. Áıtpese, Májilisten S. Ábdildın, A. Aıtaly, T. Toqtasynov, S. Ábdirahmanov ketkennen keıin halyq qalaýlylarynyń betiń bar, júziń bar demeı batyl málimdemeler jasaǵanyn kóre almadyq. Etıkaǵa syımaıtyndaı bas jaryp, kóz shyǵarǵandar da bolmady. Al, jaqynda ǵana «qazaqta memleket bolmaǵan» dep qoıyp qalǵan Q. Sultanovtyń qylyǵyn ádepsizdik dese, ony etıka jónindegi keńeske basshy etip qoımas edi. «Jerge nege dáret syndyryp júrsińder?» dep shý shyǵarǵan B. Tileýhandy meńzese, ol kisi ony parlament ǵımaratynan tys jerde aıtty. Demek, esh qalaýlynyń ádepsizdigimnen ábigerge túsem-aý dep qaýiptenýine negiz joq. Soǵan qaraǵanda qatań talapqa qarsy shyǵýshylardy alańdatyp otyrǵan sóz bostandyǵy emes, basqa másele sıaqty.
Darhan Muqantegi
