Juban Moldaǵalıev aǵamyz aıtqandaı «myń ólip, myń tirilgen» elderdiń biri – Polsha. «Noqtaǵa basy syımaǵan» asaý halyqtyń bas kóterer azamattary sonaý 19-ǵasyrdyń orta tusynan bastap Dala ólkesine jer aýdaryla bastaǵan. Polák revolúsıonerleri temir tordaǵy jolbarystaı bulqynǵan qazaq arystaryna jón siltep, ult-azattyq ıdeıasynyń el ishinde taralýyna sebepker bolǵan. Adolf Ianýshkevıch, Gýstav Zelınskı, Bronıslav Zalesskı búginde otandyq tarıhymyzdyń tórinen oryn tepken. Al, qazaqtyń myń ánin jınap, búginge ulastyrǵan Aleksandr Zataevıchtiń janqıarlyq eńbegi eki el órkenıeti úshin de ortaq mura bolyp tabylady.
Búginde Qazaqstan men Polsha arasyndaǵy qarym-qatynastar tıimdi yntymaqtastyqtyń barlyq derlik salalaryn qamtyp otyr.
Ekonomıkadaǵy jemisti baılanystardy bilim berý órisindegi ulaǵatty alys-beris tolyqtyrýda. Osy oraıda Polsha men Qazaqstan joǵary oqý oryndary arasyndaǵy yntymaqtastyq joǵary deńgeıine aıyryqsha nazar aýdarǵym keledi. Stýdentter men profesor-oqytýshylar quramy arasyndaǵy ǵylymı almasý jyldan-jylǵa artyp keledi. Munyń ózi ekijaqty qarym-qatynastardy damytýǵa jaqsy áser etýde. Aıtylyp otyrǵan máselege tikeleı qatysym bolǵandyqtan naqty mysaldar keltire ketkendi jón kórip otyrmyn.
Óıtkeni, men ózim eńbek etetin ál-Farabı atyndaǵy Qazaq ulttyq ýnıversıtetiniń oqytýshy-professorlary men stýdentteri kóp jyldar bedelinde Polshanyń irgeli joǵary oqý oryndarynyń biri – Adam Mıskevıch atyndaǵy Poznan ýnıversıtetimen jandy qarym-qatynas jasap keledi. Ýnıversıtet Polshadaǵy ejelgi de iri memlekettik oqý orny bolyp tabylady, onyń tarıhy budan 500 jyl buryn bastaý alady. Ýnıversıtettiń 15 fakúltetinde búginde 40 myńnan astam stýdent oqıdy.
Poznan ýnıversıteti ǵalymdarynyń «Qazaq gazetteri» Jaýapkershiligi shekteýli seriktestigimen de baılanysy joǵary deńgeıde. 2013 jyly ujymnyń basshysy, saıası ǵylymdar kanddıdaty Jumabek Kenjalın Slýbısa qalasynda bolǵan halyqaralyq konferensıada Adolf Ianýshkevıch murasy týraly mazmundy baıandama jasap, Poznan ýnıversıtetinde qurmetti qonaq bolyp qaıtqan edi. Sodan kelesi, 2014 jyly osy oqý ordasynyń saıası ǵylymdar jáne jýrnalısıka fakúltetiniń bir top ǵalymdary Almatyǵa arnaıy shaqyrýmen kelip, salıqaly ǵylymı bas qosýlarǵa qatysyp qaıtty. Fakúltettiń sol kezgi dekany, qazirgi ýnıversıtet prorektory, profesor Taýdeýsh Vallas bastaǵan, dekan orynbasary, búginde dekan laýazymyndaǵy profesor Andjeı Stelmah pen ustaz Svetlana Boltromúk qostaǵan delegasıa Almaty joǵary oqý oryndarynda oqytýshy-professorlar quramymen jáne stýdenttermen júzdesip, sondaı-aq «Qazaq gazetteri» JSHS-na arnaıy at basyn tiregen edi.
Osy oraıda delegasıany bastap kelgen Tadeýsh Vallas myrzanyń JSHS quramyndaǵy respýblıkalyq qoǵamdyq saıası «Mysl» jýrnalynyń sheteldik Alqa múshesi bolyp tabylatynyn atap ótemin. «Qazaq gazetterine» qarasty gazet-jýrnaldardyń bas redaktorlary men jýrnalısteri qatysqan sol bir kezdesýdi ujym basshysy Jumabek Kenjalın myrza ashyp, elimizdegi aqparattyq ındýstrıanyń búgingi jaı-kúıi jaıly egjeı-tegjeıli áńgimelegen bolatyn. Óz kezeginde Tadeýsh Vallas myrza jýrnalıserdiń saýaldaryna jaýap bere kelip, fakúltette 90-nan astam oqytýshy, sonyń ishinde 30-dan astam doktorlar men profesorlar jumys isteıdi, dep atap ótken edi. Sabaq berýge sondaı-aq ózge fakúltetterden, Poznannyń basqa da joǵary oqý oryndarynan ǵalymdar men kásiptik orta ókilderi shaqyrylatynyn, praktıkter arasynda belgili jýrnalıser, jarnama agenttikteriniń mamandary men baspasóz hatshylary jeterlik ekendigin tilge tıek etken edi.
Osy joldardyń avtory Poznan ýnıversıtetinde birneshe ret ǵylymı taǵylymdamadan ótip, izdengen janǵa bereri mol, úıreteri kóp oqý ordasy ekendigine kóz jetkizdi. Munda dúnıe júziniń túpkir-túpkirinen kelgen ǵalymdar, stýdent jastar polák mádenıetimen tanysady. Ýnıversıtet polák tilin álemge taratyp, nasıhattaýda kóp is tyndyryp keledi. Polák tili jáne klasıkalyq fılologıa fakúlteti sheteldikterge polák tilin arnaıy baǵdarlama boıynsha oqytyp-úıretedi. Polsha – mádenıeti bıik el bolǵandyqtan ári el ekonomıkasy turaqty damyp kele jatqandyqtan, polák tiline degen suranys ta kúnnen kúnge artyp keledi. Bul jóninde áriptesterimiz aıtyp ta, jazyp ta júr. Aıtalyq, polák jastarynyń 85 paıyzynan astamy bir nemese eki shet tilin, sonyń ishinde aǵylshyn tilin jetik biledi. Shetel tilderin oqytý Adam Mıskevıch ýnıversıtetinde jaqsy jolǵa qoıylǵan. Oqý ornynda aǵylshyn tilin jastarmen qatar egde tartqan kisiler de yqylaspen oqyp-úırenýde. Oqý ornyndaǵy túrkitaný zertteýleriniń negizin belgili ǵalym, fılologıa ǵylymdarynyń doktory, profesor Henrık Iankovskıı qalaǵan. Abaıdyń «Qara sózderin» poláksha sóıletken osynaý biregeı ǵalym jóninde qalamger Jumabek Kenjalın Polsha sapary týraly maqalasynda sóz etken bolatyn.
Endi profesor Iankovskı týraly ómirbaıandyq málimet bere keteıin. Ǵalym 1951 jyly Polshanyń Lomja qalasynda dúnıege kelgen. Joǵary bilim alýdy Varshava ýnıversıtetinde bastap, Majarstandaǵy Býdapesht ýnıversıtetinde jalǵastyrǵan, sonda 1981 jyly túrki jáne majar tilderi boıynsha mamandyq alyp shyqqan. 1982 jyldan beri Poznan qalasyndaǵy A.Mıskevıch atyndaǵy ýnıversıtettiń oqytýshysy bolyp qyzmet istep keledi. Ustazdyq qyzmet jáne ǵylymı-zertteý jumystarymen qatar aınalysqan ol 1986 jyly oral-altaı tilderi boıynsha zertteýleri úshin doktorlyq (PhD), 1994 jyly qyrym-tatar tilderin zertteý nátıjeleri úshin doktorlyqtan keıingi (postdoktorlyq) ǵylymı dárejelerge ıe bolǵan. 1996 jyly ýnıversıtet profesory, 2007 jyly tıtýldyq profesor ataǵyn alady. Qazirgi kezde Poznan ýnıversıtetiniń Azıataný kafedrasynda qyzmet isteıdi, sondaǵy túrki, monǵol, koreıtaný bólimshesin basqarady.
H.Iankovskıdiń 130-dan astam ǵylymı eńbekteri bar. AQSH, Germanıa, Reseı, Fınlándıa, Golandıa, Vengrıa, Túrkıa sekildi kóptegen elderdiń bedeldi basylymdarynda ǵylymı maqalalary jarıalanyp turady. Basty eńbekteriniń qatarynda «Oral jáne altaı tilderindegi esimsheli tirkester» (1987, fransýz tilinde), «Qyrym-tatar tiliniń gramatıkasy» (1992, polák tilinde), «Qyrym jer-sý ataýlarynyń tarıhı-etımologıalyq sózdigi» (2006, aǵylshyn tilinde, «Qyrym-tatar tili» (2010, polák tilinde) kitaptaryn ataýǵa bolady. Jubaıy, qazaq qyzy Gúlaıhan Aqtaımen birlesip 20 myń sózdi qamtıtyn «Qazaqsha-poláksha sózdik» (2011) qurastyryp shyǵarǵan.
Endi oqý ornyndaǵy bolashaq qalamgerlerdi tárbıeleý tájirıbesine toqtalaıyq. Ýnıversıtettiń mańdaıaldy fakúltetteriniń biri saıası ǵylymdar jáne jýrnalısıka fakúlteti jýrnalısıka, saıasattaný, halyqaralyq qatynastar mamandyqtary boıynsha kadrlar daıarlaıdy. «Jýrnalıstıka jáne komýnıkasıa», «Saıasattaný», «Ulttyq qaýipsizdik», «Halyqaralyq qatynastar» sıaqty kafedralar jumys isteıdi. Oqý ordasy alqaly halyqaralyq jıyndardy jıi ótkizip turady. Solardyń biri – halyqaralyq saıasattaný kongresi. Men Polshaǵa bıyl aıaq tirer aldynda támamdalǵan bıylǵy kongreske jyldaǵydaı álemdik saıasat, halyqaralyq qatynastar, eýropalyq ıntegrasıa, BAQ jáne buqaralyq komýnıkasıa salalaryn zertteýshiler men mamandar jınalǵan eken. Shetelderden, sondaı-aq Polshanyń barlyq joǵary oqý oryndarynan kelgen zertteýshiler ǵylymı májilis jumysyna qyzý at salysqany jóninde oqý ordasynyń prorektory, profesor Tadeýsh Vallas maqtanyshpen áńgimeledi.
Maqtanatyndaı-aq bar. Buginde Polsha álemdik saıasatta ózindik orynyn ıelenip, ekonomıkasy men mádenıeti kún sanap órlep keledi. Bizdiń elimizben aradaǵy qarym-qatynastary da joǵary deńgeıde. Buǵan Elbasymyz Nursultan Nazarbaevtyń jýyrda polák memleketine barǵan resmı saparynyń tabyspen ótkeni kýá.
Shárıpa NURJANOVA,
ál-Farabı atyndaǵy QazUÝ
aǵa oqytýshysy
