Kezinde 1920 jyly bútkil KSRO-ny dúrildetken GOELRO  jospary da búginderi 95 jyldyq mejege taıapty. Bul jospardyń arqasynda bizdiń respýblıkamyz da energıa men jaryqqa, qýat pen jylýǵa kenelgeni ras. Aty-shýly Aqsý, Jambyl, Qaraǵandy  aımaqtyq jylý elektr stansıalary, Qapshaǵaı, Shúlbi, Buqtyrma, Óskemen GES, Almatydaǵy shaǵyn GES-ter kaskady salynyp, qalalar men kentterimizdi jaryqtandyrdy, ónerkásibimizdi alǵa bastyrdy. Al, ótken ǵasyrdyń 80-shi jyldaryndaǵy Ekibastuz MAES búkilodaqtyq qurylys bolǵany málim. Qalalarymyzdaǵy jaryq nury men jylý, ystyq sý beretin jylý elektr ortalyqtarynyń ózi bir tóbe. Mine, táýelsizdik alǵany­myzǵa qos múshel – 24 jyl toldy. Osy kezeń  ishinde elimiz elektr energıasynyń tapshylyǵyn joıa aldy ma?  Endi osyǵan keleıik.

Elbasynyń byltyrǵy jylǵy «Nurly jol –bo­lashaqqa bastar jol» atty joldaýynda atap ót­kenindeı, elimizdegi ekonomıkanyń kúretamyry is­petti energetıkany damytýda birinshi kezekte  Balqash JES-n, Ekibastuz №2 MAES-nyń úshinshi energıa blogyn salý, Almaty elektr stansıalaryn qaıta qurý kózdelip otyr. Burnaǵy jyldary Sharyn ózenindegi qýaty 300 MVt-tyq Moınaq GES-i iske qosyldy. Bul stansıa elimizdiń ońtústik-shyǵysyn elektr energıasymen qamtamasyz etedi. Sondaı-aq 500 kV-tyq Alma qosalqy stansıasy paıdalanýǵa berildi, bul degenimiz — Almaty qalasy men Almaty oblysynyń elektr energıasy jetispeýshilikterin toltyrady.  

Qazirgi tańda Qazaqstan ekonomıkasy elektr tutyný kóleminiń ortasha alǵanda jylyna 5-7 paıyzǵa ósýimen qarqyndy damyp keledi. Aldymyzda elimizdiń 2015 jylǵa deıingi údemeli ındýstrıalyq-ınnovasıalyq damý baǵdarlamasy boıynsha elektr energetıkasy salasynda elektr stansıalarynyń qýatyn arttyrý, ulttyq jáne óńirlik elektr toraptaryn damytý mindetteri tur. Qysqa merzimdi perspektıvada 2015 jylǵa qaraı elimizde 125 mlrd. kVtsaǵ. kóleminde, 5 mlrd. kVtsaǵ. deıin eksporttyq áleýetimen jáne 10 mlrd. kVtsaǵ. sheıin tranzıttik áleýetimen elektr energıasyna degen qajettilikti qamtamasyz etetin ınfraqurylym qurý josparlanyp otyr.

Búgingi kúni Qazaqstanda elektr energıasy salasyn strategıalyq  damytýdyń naqty jospary bar, onda salynǵan ınvestısıalardyń deńgeıine qajetti jobalar boıynsha naqty merzimder anyqtalǵan. Úkimet bul josparlardy qoldap otyr. Osy úderiste «Samuryq-Qazyna» AQ  eleýli ról atqarady, munyń arqasynda elektr energetıkasy salasynda aýqymdy jobalardy júzege asyrýǵa resýrstyq áleýet qalyptasty.  
Sonymen birge jobalardy iske asyrý merzimderine baılanysty elektr energıasy salasynyń qarqyndy damyp kele jatqandyǵyn eskersek, qazirgi kúnniń ózinde bul salany 2030 jylǵa deıingi perspektıvada damytý máselelerin qaraý qajet. Bul kezeńde elimizdiń túrli óńirinde, atap aıtqanda,  Qostanaı, Pavlodar, Qaraǵandy oblystarynda, respýblıkamyzdyń batysy men  ońtústiginde  kem degende qýaty 1000-2000 MVt bolatyn alty iri jylý elektr stansıasyn salý qajet.

Burnaǵy jyly quny 365 mln. dollar turatyn «Soltústik-Ońtústik» tranzıtiniń ekinshi jelisin salý boıynsha kúzgi-qysqy maýsym bastalǵansha 3 telimniń alǵashqy «OQMAES-SHý» telimin paıdalanýǵa engizý iske asyryldy. Bul Almaty energıa toraby boıynsha qýat rezervin 100 MVt-qa ulǵaıtýǵa múmkindik beredi. Ótken jyldary ara qashyqtyǵy 1098 shaqyrymǵa sozylatyn jeliniń qurylysy aıaqtalyp, ońtústik baǵyttaǵy energıa bosatý qabileti 650 MVt-qa artty. Sondaı-aq «Soltústik Qazaqstan-Aqtóbe oblysy» óńiraralyq elekr jetkizý jelisin salý aıaqtaldy. Óńirge energetıkalyq balama beretin osy serpindi jobada «KEGOC» AQ tehnıkalyq baqylaýdy júzege asyrdy.   
Qazaqstanda sondaı-aq elektr energıasynyń jańǵyrmaly kózderin paıdalaný máselesi  neǵurlym ózekti bolyp otyr. Bul másele elektr energıasyn tutynýdyń artýynan, organıkalyq otyndy paı­da­lanýdyń ekologıalyq saldarynan, sondaı-aq ener­gıa tasymaldaýǵa baǵanyń kóterilýinen týyndady. Osylar Qorshaǵan ortany qorǵaý mınıstrligi ázirlegen «Jańǵyrtylatyn energıa kózderin paıdalanýdy qoldaý týraly» zań jobasynda qaralady. Zańnamalyq baza bolmaı jel energıasy men shaǵyn ózenderdiń energıasyn paıdalaný jónindegi jobalar ınvestorlardy qyzyqtyrmaıdy. Elimizdegi gıdroáleýet   jalpy qýaty 1450 MVt-qa deıin GES salýdy júzege asyrýǵa múmkindik beredi.    Óńirlik jel energetıkasy (ásirese Jońǵar qaqpasynyń jel ótine qoıylatyn energetıkalyq qondyrǵylar) kóp máseleni sheshetin bolar edi. Bul muǵdarda óz elimizdegi, sondaı-aq shet elderdegi  (máselen, Fransıa) úzdik tehnologıalar men ónertabystardy paıdalanatyn boldyq. Qazirgi tańda «KEGOC» AQ Astanadaǵy «Ekspo-2017» baǵdarlamasyna belsene atsalysyp, óz jobalaryn endirýge kúsh salýda.
Elektr energetıkasy salasyn damytý jónindegi İs-sharalar josparyn iske asyrý sheńberinde energıa únemdeý jónindegi arnaıy ýákiletti organdy, energıa únemdeý qoryn qurýdy, energıa tutyný normatıvterin asyrǵany úshin jaýapkershilik sharalaryn engizýdi jáne energıa resýrstaryn tıimdi paıdalanýdy yntalandyrý tetikterin bekitýdi  kózdeıtin «Energıa únemdeý týraly» Zańnyń jańa redaksıasy ázirlendi. Óndiristik jáne komýnaldyq-turmystyq sektorlarda úlestik energıa tutynýdy tómendetýge, jalpy ulttyq ónimdi azaıtýǵa ekonomıkalyq negizdelgen energıa únemdeý áleýetin iske asyrýǵa baǵyttalǵan energıa únemdeý jóninde jańa memlekettik baǵdarlama ázirlenýde. Budan basqa Úkimet Eýropalyq Qaıta qurý jáne Damý Bankimen birlese otyryp, energıa únemdeý jáne respýblıka ekonomıkasynyń energıa tıimdiligi jónindegi sharalardy iske asyrýǵa ınvestısıa salýdy kózdeıtin «Turaqty energetıkany damytý jónindegi İs-sharalar josparyn» ázirledi. Halyqaralyq qarjy ınstıtýttarymen birlese otyryp arnaıy energıa únemdeý qoryn qurý jónindegi daıyndyq jumystary júrgizilip jatyr.   
Elimizdiń ekonomıkasyn qalyptastyrý men damy­týǵa qomaqty úles qosatyn Qazaqstannyń Bir­tutas energıa júıesiniń júıelik operatory retinde «KEGOC» AQ-ny eýropalyq deńgeıdegi kompanıalar qataryna qosý josparda bar. Osy baǵyttaǵy jumys boıynsha nátıje de barshylyq. 

Biz birtutas energıa júıesin tehnıkalyq jaraq­tandyrý jáne senimdiligin arttyrý jóninde atqaryp jatqan jumystar týraly kókteı sholyp óttik. Taza óndiristik qyrlardan basqa mańyzdy mindetterdiń biri kompanıany joǵary deńgeıde korporatıvtik basqarý bolyp tabylady, negizgi elementteriniń biri retinde sońǵy eki jylda  engizilgen menedjment júıesi dep aıta alamyz. «KEGOC» AQ–nyń qyzmetin barlyq qyrlarymen tıimdi basqarýǵa baǵyttalǵan biriktirilgen júıeni engizgendigimizdi jáne sertıfıkat alǵanymyzdy aıtqymyz keledi.

«KEGOC» AQ – Qazaqstandaǵy Standard & Poors agenttiginen ázirge jarıa emes túrde korporatıvtik basqarý reıtıńin alǵan sanaýly kompanıalardyń biri.  «Samuryq-Qazyna» AQ–nyń qoldaýymen strategıalyq josparlaý, basqarýshylyq esepteý júıesin jetildirý, operasıalyq jáne basqarý prosesterin avtomattandyrý, táýekel menedjmenti, basqarý jáne qyzmetkerlerdi yntalandyrýdyń qazirgi zamanǵy júıesin engizý salalarynda eleýli jumystar júrgizilip jatyr.

Energetıkany jańǵyrtý  90-shy jyldardy basynan ótkere otyryp, túbegeıli naryqtyq reformalarǵa, salalardy qaıta jańartý aınalymyna jaqyndady. Bul birinshi kezekte elimizdiń ekonomıkalyq damý qarqynymen jáne ekonomıkanyń aldynda qoıylǵan mindettermen negizdelgen. Alaıda, sońǵy jyldary bul salada mańyzdy óndiristik, qarjy jáne basqarý problemalarynyń kesheni quryldy. Olar problemalardy tez arada jáne júıeli túrde sheshýdi talap etedi.

Olardyń birinshisi – ekonomıka men energetıkanyń damý qarqynyndaǵy sáıkessizdik.  
Búgingi kúni qolda bar elektr tehnıkalyq qýat jyldam óris alǵan energıany tutynýdy tolyǵymen qamtamasyz ete almaıdy. Elektr energıasynyń tapshylyǵy, ásirese, Qazaqstannyń ońtústik óńirle­rinde, kólemdi ekonomıkalyq jobalardy iske asyrý jolynda kedergi bolýda.  Eger biz strategıalyq mańyzdy salany osy jaǵdaıdan shyǵarý qajettiligi týraly aıtatyn bolsaq, memleket buǵan beıtarap qaraı almaıdy.
Energıa kesheni úshin pármendi jandandyrý sharalary memlekettik elektr energetıka aktıvterin biryńǵaı basqarýshy qurylym – «Samuryq-Energo» energetıkalyq kompanıasynyń qolynda shoǵyrlan­dyrý bolyp tabylady. Maqsatymyz – onyń óndiristik, eń bastysy, ınvestısıalyq áleýetin kúsheıtýge kómektesý.      
Elbasy men Úkimettiń tapsyrmalaryna sáıkes, «Samuryq-Energo» eki basym baǵyt boıynsha belsendi túrde áreket etedi. Birinshisi – salada úılestirilgen memlekettik saıasatqa jaǵdaı týǵyzatyn memlekettik elektr energetıkalyq aktıvterdi tıimdi basqarý.  Ekinshisi – jumys istep turǵan óndirgish qýatty jańǵyrtý jáne jańa óndirgish qýatty salý. Energetıkany jańǵyrtý týraly aıta kele, biz tek qana tehnıkalyq nemese shaǵyn óndiristik tetikterdi ǵana emes, sondaı-aq ishki jáne syrtqy korporatıvtik ortany jaqsartýdy, basqarýdy jetildirýdi, halyqaralyq sapa standarttaryn endirýdi, bıznes-prosesterdi ońtaılandyrýdy, aıqyndyqty kúsheıtýdi, esep berýdi, energetıkalyq kompanıalardyń qurylymdyq bólimsheleriniń ózara tıimdi yqpaldastyǵyn tuspaldaımyz.      
Qazir Ońtústik Qazaqstanda jáne ishinara Almaty óńirinde energıanyń tapshylyǵy jónindegi ózekti máseleler týyndap otyr. Problemanyń túp-tamyry – elimizdiń ońtústik óńirlerinde óndiriletin energıanyń jáne transformatorlyq qýattyń jetis­peýshiligi. Olardyń eskirýi jáne keńes zamanynan kele jatqandyǵy, elektr energetıkasynyń óndiristik-aýmaqtyq erekshelikteri ahýaldy qıyndata túsip otyr. Atap aıtqanda, negizgi óndirýshi qýat ornalasqan soltústik óńirlerde elektr energıasynyń belgili shamada artyqtyǵy baıqalady, sonymen bir ýaqytta onyń ońtústiktegi tapshylyǵyn baıqaımyz. Mysalǵa, Almatyda – elektr energıasyn tutynýshylarǵa jetkizý úshin transformatorlyq qýattyń eleýli túrde jetispeýshiligi. Budan basqa, bıznes-prosesterdiń nashar basqarylýy, rettelmeýi, qyzmet kórsetý deńgeıiniń tómendigi, ınvestısıalyq resýrstardyń jetispeýshiligi energetıkalyq kompanıalardyń ekonomıkalyq tıim­diligine teris áserin tıgizýde.

Ońtústik óńirlerde energıa tapshylyǵyn negizdeıtindeı taǵy bir qyryn aıta keteıik. Ony tolyqtyrý úshin energıany bizge Qyrǵyzstannan jáne Tájikstannan satyp alýǵa týra keledi.  Alaıda, bul jetkerýler Ortalyq Azıanyń gıdroresýrstaryn paıdalaný máseleleriniń rettelmeýi sebepti, turaqtylyǵymen erekshelenip turǵan joq. Sý-energetıkalyq teńgerimniń buzylýy jáne elderdiń sýdy tıimsiz paıdalanýy jergilikti gıdroelektr stansıalarynyń jumysynda tehnologıalyq buzylystardyń bolýyna ákelip soqtyrýda. Sóıtip, Qyrǵyzstan men Tájikstanda ener­getıkalyq daǵdarys paıda boldy. Al, kórshiles elderdegi qıyn energetıkalyq ahýal Qazaqstannyń ońtústiginde energıa tapshylyǵy problemasyn qıyn­data túsýde.                 
Osy máselelerdi tıanaqty sheshý tehnologıalyq jańǵyrtý baǵdarlamalaryn iske asyrýda jáne energetıkalyq kásiporyndardy basqarýdyń qazirgi zamanǵy qaǵıdalaryn tez arada engizýde baıqalady. Jańǵyrtý degenimiz jańa óndirýshi qýatty engizý jáne qoldanystaǵylaryn qaıta qurýdy bildiredi. Keleshekte – Balqash JES-n iske qosý, Ekibastuz №2 MAES-degi úshinshi energıa blokty salý, Almaty elektr stansıalaryn qaıta qurý tur. Olar ońtústikti elektrmen jabdyqtaýdyń qajetti deńgeıin júzege asyrýy tıis.
Sonymen qatar, elektr kózderin zańsyz qosyp alý áreketterin anyqtaý jumystary júrgizilýide.  Eger biz Almaty oblysynda 20 paıyzǵa deıin jetip otyrǵan normadan tys elektr shyǵyndarynyń kórsetkishin tómendetetin bolsaq, onda energıa tapshylyǵy da qysqaratyn bolady. Ekinshi baǵyt – bul transformator qýatyn júıeli túrde kóbeıtý, eskirgenderin aýystyrý, jańa qosalqy stansıalardy salý bolyp tabylady. Búgingi kúni APK teńgeriminde 200-den astam qosalqy stansıa bar. Olardyń basym bóligi 30 jyl boıy qoldanylǵan. Bul jeli jumysynyń tıimdiligine áserin tıgizýde. Ótken ǵasyrdyń 50-60 jyldaryndaǵy jobalar boıynsha qurylǵan APK jelileriniń jabdyǵy qaı jaǵynan alsańyz da eskirip tozǵan. Al, energetıkalyq óndiristiń barlyq áleýetin tabysty jańǵyrtý úshin jáne energıa tapshylyǵy problemalaryn sheshýdiń basty sharty – ınvestısıa tartý. Kapıtal salýdy qajet etetin tehnologıalyq jabdyqtardy jańartý jáne jańa elektr stansıalaryn, transformatorlyq qosalqy stansıalardy, elektr jelilerin salý aýqymdy qarajatty qajet etedi. APK-ny qosa alǵanda, energetıkalyq kompanıalardyń ózderiniń de ınvestısıalyq múmkindikteri shekteýli. APK obektilerin qaıta qurýda mańyzdy kómekti Almaty ákimdigi jasaýda. 2009 jyldan bastap APK elektr energıasyn berý tarıfine ınvestısıalyq quramyn engizý jónindegi jumystar júrgizilýde. Ókinishke qaraı, qazirgi kezdegi energetıkadaǵy tarıftik saıasat kásiporyndardyń ornyqty jumys isteýine múmkindik berip otyrǵan joq,  ol jabdyqtarǵa kúrdeli jóndeý júrgizý jáne qaıta qurý jumystaryn júrgizý múmkindigin shekteıdi. Kompanıa úshin ınvestısıa kózderiniń biri «Samuryq-Energonyń» aktıvterin KASE-ge jáne halyqaralyq qor naryǵynda ornalastyrý bolýy tıis. KASE otandyq ulttyq zeınetaqy qor qarajattaryn tartý úshin de alań bola alady.   Bul nusqalardy qazirgi ýaqytta biz qarastyrýdamyz. Qazaqstannyń elektr energetıkasyn ornyqty, turaqty damý aýmaǵyna shyǵarý jekemenshikti qosa alǵanda, ınvestısıa tartý tetikteri arqyly júzege asyrylýy tıis; memlekettiń, qoǵamnyń jáne energetıkalyq sýbektilerdiń múd­desin eskeretin teńgerimdelgen tarıf saıasatyn júr­gizý; elektrmen jabdyqtaý tehnologıasyn jan-jaq­qa taratý. Bul rette ınvestısıalyq tartymdylyq kepili retinde uzaq merzimdi tarıf saıasaty qyzmet etedi.  Ol uzaq merzimdi perspektıvada elektr energıasyna belgilengen baǵalardyń ósýin, kompanıadaǵy aıqyndylyqtyń, ashyqtyqtyń jáne esep berýshiliktiń joǵary deńgeıin joramaldaıdy.

Al endi atom elektr stansıasyn (AES) salý máselesine keletin bolsaq, bizdiń paıymdaýymyzsha, bul áli erte.  Óıtken sebebi bizde energıa kózderi barshylyq. Búginderi jańartylmaly energıa kózderi joǵaryda aıtylǵandaı boı túzep keledi. Onyń ústine ıadrolyq energıanyń zardabyn kezinde el-jurtymyz tartýdaı-aq tartqan ekeni belgili. Sondyqtan AES salýdy toqtata turǵan jón, biraq ta ýrandy baıytý jónindegi reseıliktermen jumysymyzdy jalǵastyra berýge bolady.

Qoryta kelgende, qazir bizdiń elimizde jańa energe­tıkalyq qýat qurylysy – Balqash JES, Ekibastuz MAES-2 energıa blogyn salý jónindegi kólemdi joba ázirlenýde. Sonymen birge, ózimizge Ortalyq Azıanyń naryǵynda belsendi saıasat júrgizý kerek. Biz Qyrǵyzstandaǵy birinshi jáne ekinshi Qambarata GES-in salýǵa qatysýymyz jónindegi máselelerdi pysyqtaýǵa kóshtik. Bul bizge aktıvterdi shoǵyrlandyrýdy, eks­porttyń áleýetin arttyrýdy, ońtústikte elektr­men jabdyqtaýǵa baılanysty jaǵdaılardy turaq­tandy­rýdy, sondaı-aq jańa perspektıvalyq energıa kóz­derine qol jetkizýdi qamtamasyz etý múmkindigin beredi. Bir sózben aıtqanda, el energetıkasynyń keleshegi aıqyn da aıǵaqty, kóterer júgi de salmaqty da jan-jaqty. 

Búginderi 40 myńnan astam qazaqstandyqtar kompanıanyń aksıonerleri atandy. Kompanıa stra­tegıalyq obektige jatqyzylatyn jáne 24,9 myń shaqyrym elektr jetkizý jelisin, 77 tirektik qosalqy stansıasy men uzyn sany 4,8 myń eńbekkerdi qam­tıtyn Ulttyq elektr torabynyń (UET) menshik ıesi bolyp tabylady. Buǵan qosa «KEGOC» AQ Qazaqstan Respýblıkasynyń birtutas elektr energetıkalyq júıe­siniń Júıelik operatory bolyp tabylady jáne osyǵan baılanysty Qazaqstannyń kásiporyndary men turǵyndaryn  úzdiksiz elektrmen jabdyqtaý retindegi mańyzdy mindetti sheshedi. Osy mindet sheńberinde bizdiń energetıkter mynadaı ınvestısıalyq jobalardy iske asyrady: Qazaqstannyń Ulttyq elektr torabyn jańǵyrtý, II kezeń;  Pavlodar energıa túıininiń Qazaqstan BEJ-men baılanysyn kúsheıtý;  500 kV «Ekibastuz – Shýlba GES (Semeı) – Óskemen» jáne «Shýlba GES (Semeı) — Aqtoǵaı -Taldyqorǵan – Alma» jelilerin salý.  Sońǵy eki («Ekibastuz-Semeı-Óskemen» jáne «Shúlbi GES (Semeı) – Aqtoǵaı-Taldyqorǵan-Alma») jelisi Memleket basshysynyń «Nurly jol» baǵdarlamasy sheńberinde iske asyrylýda jáne «shyǵystyq tranzıt» dep atalatyn «500 kV Soltústik-SHyǵys-Ońtústik ÁJ tranzıtin salý» jobasynyń quramdastary bolyp tabylady. Bul joba sheńberinde jalpy 1700 km elektr jetkizý jelisi (olardyń ishinde: 500kV ÁJ – 1500 km jáne 220 kV ÁJ – 200 km) jáne 500 kV kerneý synybyndaǵy úsh múldem jańa qosalqy stansıa salynady. 

Jospar aıqyn, jumys kólemdi, iske sát deımiz!

Baqytjan Tobaıaqov, "Ekonomıka" gazeti