"Kapıtalızm ulttyń túbine jetetin boldy, basqa bir jańa júıe quraıyq" degen ıdeıany japon oıshyldarynyń arasynan alǵashqy bolyp Nakano Koýdjı kótergen bolatyn. 1980 jyldary Japonıanyń baspasóz betterinde qalamgerdiń "Bizdiń qoǵam quldyrap barady, materıaldyq baılyq qarapaıym halyqty baqytqa jetkizbeıdi. Sondyqtan ejelgi proletarlyq júıege kósheıik" degen ıdeıalardy aıtqan maqalalary jıi jaryq kórdi. Nakanonyń "Seıhınnoshısoý" (Proletarıat tolǵamdary) dep atalatyn kitaby 1992 jyly jaryq kórgende búkil japon qoǵamy dúr silkingen bolatyn. Nakanonyń "ejelgi proletarlyq júıe" deýinde tereń tarıhı mán bar. Proletarıat ıdeıasy Marks, Engels, Lenın eńbekterinen bastalady desek qatelesemiz. Ejelgi Rım memleketinde proletarıat dep eńbek ıelerin ataǵan. "Proletar" sózi eń alǵash Týllıa patshasyna qatysty derekterde kezdesedi.
Japon jazýshysy kitabynda kapıtalızmdy qatty synaǵan. "Materıaldyq ónim neǵurlym kóp óndirilgen saıyn qoǵamnyń joıylýy soǵurlym jyldamyraq bolady" degen Nakano japon ultynyń taǵdyryn talqyǵa salady. 1945 jyldan keıin kapıtalısik jolǵa nyq túsken Kúnshyǵys eli 1960 jyldary ekonomıkasy damyǵan iri memleket retinde tanyldy. Jer kóleminen 62-shi orynda turǵan Japonıa 1968 jyly ónim óndirý kórsetkishi boıynsha dúnıejúzinde 2-shi orynda turǵan. Búginde bul el jalpy ulttyq ónim kóleminen de aldyńǵy orynda. Damýǵa bólgen qarjysy men avtomobıl óndirisi jóninen 1-shi orynnan túspegen Japonıanyń 130 mıllıon halqy shynymen de "damyǵan" degen uǵymǵa laıyqty ómir súre me?
Qazirgi japondardy kapıtalısik sana meńdegen. Qaı turǵydan qarasaq ta, bul ashyq kórinedi. Men japon azamattarymen talaı jyldan beri aralas-quralas bola júrip, túıgenim — kópshiligi "Janym shyqsa da, aqsham shyqpasyn" degen prınsıppen ómir súredi. Japondar nege kapıtaldy bıik qoıady? Sebebi, "erteń qalaı bolady?" degen úreı olardyń erik-jigerin qyspaqqa alyp, adamı erkindiginen aıyrǵan.
Nakano Koýdjı óz kitabynda "tehnologıa joıylmaıynsha órkenıetti ómir súrý múmkin emes" dep jazǵan. Tehnıkany (mysaly, robottardy) barlyq salada keńinen qoldanatyn japondar sonyń qyzyǵyn, dálirek aıtsaq, tıimdiligin kórip otyr ma? Japonıada jumys ýaqyty tańǵy 7-8-den túngi 10-11-ge sozylady. Adamdardyń bir-birimen qatynasý múmkindigine tehnıka shekteý qoıyp otyr. Bir-bir kompúterge "baılanǵan" japondar syrtqy ortadan beıhabar kúıge kóshken. Jalpy baspasóz betterinde jıi aıtylyp júrgen bala sanynyń kúrt kemýi, qarttardyń kóbeıýi, jalǵyzbastylar sanynyń artýy — búgingi japon qoǵamynyń janaıqaıy.
Saýalnamaǵa súıensek, japon jastarynyń 80 paıyzy aqsha shyǵyndamas úshin úılenbeýdi jón kóredi eken. Jastarynyń 60 paıyzy 40-qa kelip otbasyn qurý daǵdysy beleń alǵan bul qoǵamda basqa emes, kapıtal aldyndaǵy qorqynysh ústem. Bul bizdegideı "qarjyny qaıdan tabamyn?" degen sergeldeń oı emes, "qarttyq úshin jınaǵan qarajattyń shetin setinetip almaıyn" degen qatań prınsıp. Japondar aqshany jeke óziniń 60-tan asqannan keıingi ómiri úshin jınaıdy. "Elmen birge kórgen uly toı" nemese balalaryna, týysqanyna sený degen sıaqty uǵymdardy kapıtalısik sana birjolata yǵystyrǵan.
Meniń tanystarymnyń arasynda balasyz japon otbasylary kóp. Áıelderinen, "Nege bala týmaısyńdar?" dep surasam, báriniń beretin jaýaby bireý-aq: "Balany baǵýǵa, oqytýǵa aqsha kerek qoı. Biz oǵan qarjy jumsaǵymyz kelmeıdi" deıdi. Iamamoto degen kásipkerdiń kelinshegi maǵan "balany 20 jasqa deıin (Japonıada bul kámelet jasy) baǵyp-qaǵyp, oqytýǵa osynsha ıen qajet" dep tıyn-tıynyna deıin eseptep bergende jaǵamdy ustaǵanmyn. Urpaq ósirýden góri aqsha jınaýdy mańyzdyraq sanaıtynyna tańqalǵanmyn. Bul jalǵyz áıeldiń ustanymy emes, kapıtalızmniń arqasynda jetken qoǵamdyq sananyń bir kórinisi. Áıtpese kapıtalısik qoǵam qalyptasqanǵa deıin japon otbasynda 12-13, az degende 4-5 baladan bolǵan.
Ult bolashaǵyna alańdaǵan japon jazýshysy jazǵan oılardyń bir sheti osymen baılanysty. Jýyrda japon buqaralyq aqparat quraldarynyń birinen mynandaı málimetti oqydym: "Keıingi kezde dárigerlerge "dám sezý" qabiletinen aıyrylý dıagnozy boıynsha qaralýshylardyń sany kóbeıip ketti. Bul nemen baılanysty? Tún ortasynda jumystan qaıtqan azamattardyń tamaq jasaýǵa ýaqyty joq. Sondyqtan qyzmet ornynda fastfýd ónimderin, ásirese qytaı kespesin azyq qylý ádetke aınalǵan. Azamattardyń shaı qaınatyp ishýge de ýaqyty joq. Aqyrynda tátti men ashyny aıyra almaıtyn kúıge túsken".
Demalyssyz jumys isteý jóninen de japondar 1-shi oryn alady. Bizdegideı 24-30 kún erkin tynyǵýdy bilmeıdi. Jantalasty jumys adamdardyń óz jaǵdaıyn oılaýǵa múmkindik bermeıdi. Joǵary tehnologıa men mol qarqyndy óndiris kisilerdi shekten tys iske jegip, adam retindegi erkindiginen aıyrǵan.
Kamıkavaýchı degen japon jazýshysy únemi alys elderdegi ormandardy aralap, úndisterdiń araldarynda júredi. Kórgenderin, basynan ótkergenderin kitap etip jazady. Birde odan: "Siz nege Tokıoda turmaısyz?" dep suradym. "Meniń qandastarym bolashaqqa degen úmitin joıǵan. Búginmen ǵana ómir súredi. Men erkindikti súıetin adammyn. Sondyqtan mundaı qyspaq qoǵamda, tek tehnologıalarmen qursaýlanǵan qoǵamda turǵym kelmeıdi" dep jaýap berdi.
Nakano Koýdjıdiń "Seıhınnoshısoý" kitaby jaryqqa shyqqan soń on bes jyldan keıin "Sapıo" jýrnalynda belgili jýrnalıs Tomıoka Koıchıroý otandastaryna atalǵan eńbekti qaıtalap oqyp shyǵýǵa úndegen maqalasyn jarıalady. "Materıaldyq órkenıet tyǵyryqqa tireldi" dep dabyl qaqqan japon jýrnalısi álemdi sharpyǵan qarjy daǵdarysy qaýipti emes, rýhanı daǵdarystan qorqý kerek, qazirgi qoǵam rýhanı kedeılenip barady degen pikirlerin bildirgen.
"Rýhanı azǵyndyqty zańmen túzeı almaısyń" degen Nakano Koýdjı Babalar aıtqan ıdeıalaryna mán berýge shaqyrady.
"Qazirgi japondar dástúrli mádenıetti umytyp, ulttyq sanadan ajyrap barady. Men materıaldyq turǵydan kedeı bol demeımin. Bizdiń qoǵam materıaldyq ónim kólemin ulǵaıtyp, sonyń esesinen adamı qundylyqtardan aıyrylýda. Qorshaǵan ortaǵa orasan zıan kelip, jalpy qoǵamnyń kúıreý prosesi júrip jatyr. Ata-babalar qalyptastyrǵan rýhanı tirshilikke oralý qajet" deıdi jazýshy. Nakanonyń oıynsha "seıhın" (proletarıat) degenimiz kedeılik emes, meılinshe taza tirshilik ete otyryp, rýhanı baı bolý. Iaǵnı, qanaý, ozbyrlyq, ashkózdik, toıymsyzdyq, urlyq, tonaý, alaıaqtyq, t.b. azǵyndyqtyń bolmaýy.
Sharafat Jylqybaeva
japontanýshy
