«Shalqar» radıosynyń áýe tolqynynda taǵlymdy, tyńdarmanǵa oı salar dúnıeler jeterlik. Qarbalas shaqta ár habardy úzbeı tyńdap júrý, árıne, múmkin emes. Sondaı baǵdarlamanyń biri – mádenıet salasynyń maıtalmandarymen pikirlesetin, olarmen syr shertisetin «Óner alańy» habary. Sol habarda órbigen QR Memlekettik syılyǵynyń laýreaty, jazýshy-dramatýrg Dýlat Isabekovpen áńgimeni "Almaty -aqshamy"  basylymy oqyrman nazaryna usynǵan eken.

Jetpisten assam da, áli kúnge izdenemin

– Dýlat aǵa, kúrdeli janr – dramatýrgıadaǵy eńbegińiz eleýli. Keıingi tabystaryńyzdy aıtpaǵannyń ózinde baıaǵy «Kishkentaı aýyl», «Ápke» pesalaryńyz teatrlardyń repertýarynan áli túspeı keledi. Ásirese, «Ápke» spektakliniń taqyryby  qaı zamanda bolsyn ózekti. Bálkim, ómirsheńdigi de sondyqtan shyǵar?

– Onyń syryn kim bilgen?.. Bálkim, sátti jazylýyna ómirbaıanym arqaý bolǵan shyǵar. Bárin bastan-aıaq baıandaı bermeı, eń keregin ala bilgendikten bolar. Al dramatýrgıa – ras, aıryqsha janr. Qazir sahnada qoıylyp júrgen shyǵarmalardyń kóbi áli dramatýrgıa emes, sahnalyq proza nemese sahnalyq pýblısısıka. Dramanyń ózindik erek­she tylsym syrlary bar, onyń damýyn, kompozısıasyn, kýl­mı­nasıasyn jasaı alý, ártúrli obrazǵa kerekti sóz tabý, qyzyqty dıalog órý, 400-500 bettik romannyń júgin 30 betke syıǵyza bilý – qıyn. «Ápke» 1977 jyly jazylyp, 1978 jyly sahnalandy. Áli kúnge deıin qoıylyp keledi. Bıyl «Gaýhartas» fılminiń 40 jyldyǵyn atap óttik. Osy aralyqta qansha kıno túsirildi, sonyń qanshasy umyt boldy?

Munyń syry – adamzatqa tán jáıtterdi túgel qabyldaı otyryp, óz keıipkerińe ulttyq boıaý sińirý, oqıǵanyń bárin jınaqtaı kele, ulttyq beıne jasaý, ulttyń tragedıasyn, muńyn aıtý, minezin kórsetý der edim. Sonda ǵana shyǵarma jurtqa kerek bolady. Mysaly, «Ókpek jo­­laýshy» nemese sahnalarda qoıylyp júrgen «Eski úıdegi eki kezdesý» dramasyn nege aǵylshyndar qoıdy? Sebebi, ortaq problema bar. Dramatýrgıaǵa qysqalyq, naqtylyq qajet. Qazaq dramatýr­gıasynda jalpylama sóz kóp, bir sháı ishýdiń ózin 10-15 betke deıin sýrettep otyratyndar nemese sahnada turyp alyp aqyl aıtatyndar jetedi. Ony dramatýrgıa kótermeıdi. Sonymen qatar, dramatýrgıada tóbeden urǵandaı qylyp tótesinen aıtpaıdy, astarlap jetkizedi. Mysaly, Chehovtyń «Apaly-sińlili úsheý» pesasynda Rozenbah súıgen qyzymen qoshtasyp, dýelge ketip bara jatady. Jekpe-jekte óletinin biledi. Qaıta burylyp kelip, qyzǵa: «Men erteńgi kofemdi ishpeı ketip­pin ǵoı», – dep bir-aq aýyz sóz aıtady. Osy sózdiń astarynda qandaı tragedıa jatyr! Al bizdiń dramatýrgter bolsa, «Seni qaıtyp kóremin be, joq pa? Saparǵa ketip baramyn. Qosh bol, janym!» dep jazady. Bul túk te qyzyq emes. Jalań sentımentalızm. Ómirdiń shyn­dyǵyn jáne eń kerektisin aıta bilseń, barlyq elge ortaq tragedıany, ortaq dramany kórsetseń ǵana ol aǵylshynǵa da, fransýzǵa da, qazaqqa da kerek bolady. Jaqynda ǵana «Ókpek jolaýshy» fransýz tiline aýdaryldy, kelesi jyly Parıj qoıǵaly jatyr. Dramatýrgıamen qazir jurttyń bári aınalysady, biraq, onyń shyn máninde ne ekenin kóbi bile bermeıdi. Dramatýrgıa – asaý, taǵy janr. Ony «kóndirip», ıgerip, bas bilgizý qıyn.

Oqıǵany qur baıandap berý – dramatýrgıa emes. Neni aıttyń? Kimge aıttyń? Qalaı aıttyń? Ne úshin aıttyń? Mine, osy tórt suraqqa jaýap ber. Sonymen qatar, oqıǵany birsydyrǵy órbite bermegen durys. Ol kórermendi on mınýttan keıin jalyqtyryp jiberedi. Minezdegi erekshelik, oqıǵanyń damýyndaǵy ózgeshelik, mort syný, ótkir dıalog, kútpegen oqıǵalar qurý… Qys­qasy, kórermendi qyzyqtyryp, jetelep otyrýǵa tyrysqan jón.

Belgili bir detaldi, sújetti alǵanda bárin aıta bermeý kerek, óıtseń, kompozısıanyń máni qalmaıdy. Birin ǵana aıt. Osy oqıǵanyń eń urymtal tusy ne? Sol dramatýrgıanyń kilti bolady. Mysaly, «Jaýjúrekti» nemese «Júz jyldyq mahabbatty» jazarda kiltin taba almaı, uzaq júrdim. Negizi, ony jazý oıymda da joq edi. Birde Soltústik Qazaqstan oblystyq drama teatry «Sábıt Muqanovtyń 110 jyldyǵyna baılanysty Balýan Sholaq jaıly pesa jazyp berińizshi» dedi. Men at-tonymdy ala qashtym. Biraq, olar «jańa pesa jazyp berińiz» dep qolqalaýyn qoımady. Men 5-6 aı oılanyp júrip, aqyry kiltin tapqandaı boldym. Onyń búkil ómirbaıanyn aıtsań, kórermen kóredi, «qaıran, bizdiń bozdaǵymyz-aı» dep kózine jas alady – boldy. Biraq, onyń qajeti bar ma? Jazýshy buryn-sońdy bolmaǵan tyń nárseni taba bilýi kerek. Men sony tapqandaı boldym. Jazyp shyqtym. Búginde teatrda jaqsy júrip jatyr.

Men dramatýrgıadan sabaq beremin. Jaqynda ǵana bir stýdentim Áýezov teatrynda jarıalanǵan konkýrsta báıge aldy. Ol da meniń dramatýrgıaǵa qosqan eńbegimniń jemisi dep bilemin. Dramatýrgıa úlken izdenisti talap etedi. Jetpisten assam da, áli kúnge deıin izdenemin. Áli kúnge deıin kóp nárseni bilmeıtin sıaqty kúı keshemin. Jańa kitap qolyma tússe, «buryn nege oqymaǵanmyn?» dep oılaımyn. Uzyn sany 27 pesa jazyppyn. Sahnaǵa qoıylmaǵany joq. Ózimizdi eseptemegende, shet tilderine aýdarylyp, birneshe memlekette qoıylyp keledi. Bul – shyǵarmalarymnyń kerek ekeniniń bir dáleli.

– Bizdiń teatrlarda pesaǵa uqsamaıtyn, poetıkalyq saryndaǵy qoıylymdar órip júr. Nege sondaı dúnıelerdiń sahnaǵa shyǵýyna jol beremiz?

– Kim bilsin… Teatr basshylyǵyna baılanysty shyǵar. Kóńil- jyq­pastyq degen taǵy bar, sondaı pendeýı sebeptermen sahnaǵa shyǵyp ketýi múmkin. Tipti, kórermen kelmeı jatsa da, maqtaýyn asyra uıymdastyryp beretinder bar. Qazir plúralızm, ıaǵnı, pikir alýan­dyǵyn alǵa ustap, nashar dúnıeni aqtap alatyndar kóbeıdi ǵoı. Keıingi ýaqytta shynymen-aq teatrdaǵy repertýar, dramatýrgıanyń sapasy tómendep ketti. Kez-kelgen taqyrypty estı sala jazý – kemshilik, ony pisirip, kiltin taba bilý kerek. Mende de talaı taqyryp tur. Solardy jazyp, kórermendi jylatýǵa da bolady. Biraq, másele onda emes. Eń bastysy – oqıǵany eksheı bilý. Al qazirgi kóp shyǵar­malar – drama emes, sahnalyq poezıa. Baıaǵy Raıymbek Seıtmetovter qoıyp jatty ǵoı, Qadyr Myrza Álı, Farıza Ońǵarsynova, Muhtar Shahanov, Toqash Berdıarovtyń óleńderin sahnalap shyǵardy. Ol – basqa janr! Al ony pesa dep berý – úlken qatelik! Muny dramatýrgıaǵa qarsy jasalyp jatqan áreket dep esepteımin.

«İshinde balasy joq áıeldiń tolǵaǵy sıaqty»

– Ótken ǵasyrdyń 60-70-jyldary jaıynda «Lenınshil jas» gazetine bir maqalań shyqsa, tańerteń juldyz bop oıanatynsyń» degen sózińiz bar ǵoı. Al qazir el bile bermeıtin esimder bir kitap shyǵaryp, jarqyratyp tusaýkeser jasap jatady. Al odan keıin sol kitapty oqyp, qyzý talqyǵa salyp jatqandaryn baıqamaımyz. Bul týrasynda ne aıtasyz?

– Qazir kitap shyǵaryp, tusaý kesýge qumarlar kóbeıdi. Biraq erteńgi kúni bári umytylyp qalady. Sebebi, tyń kózqaras, jańashyldyq, batyl oı joq. Baıaǵy sary ýaıym, áıteýir «ultym», «tilim» dep óleń jaza beretin «kúshenshek» aqyndar shyqty. Men ondaılardy «İshinde balasy joq áıeldiń tolǵaǵy sıaqty» deımin.

– Jazýshy Dıdar Amantaı bir suhbatynda «shet elde jańa kitaptyń 30-40 sekýndtyq jarnamasyn jasap, áleýmettik jelilerden, telearnalardan nasıhattaıdy» dep aıtqan edi. Biz de sondaı tásildi paıdalansaq qalaı bolar edi?

– Qazir jarnamanyń zamany ǵoı, bálkim, ol da kerek shyǵar. Biraq, keıin qandaı kitaptarǵa jarnama jasalyp ketedi? Taǵy da beıtalanttar talanttardyń aldyn orap ketip, solarǵa jarnama kóbeıe bastasa, «muny toqtatý kerek» degen pikir qaıta shyǵady. Jaqsy kitaptar jarnamasyz qalady da, nasharlary jarq-jurq etip berilip jatady. Buryn biz «kapıtalızm keldi, naryqtyq ekonomıka tabaldy­ryqty attady, endi taza ádebıet qana shyǵyp, «haltýra» toqtaıtyn bolady» dep oılaıtynbyz. Qazir taza ádebıet tasada qaldy da, arzan­qol dúnıe alǵa shyǵyp ketti. Sodan keıin bizdiń oqyrman shatasyp jatyr. «Osy bir kitapty oqıynshy» dep satyp alsa, bolmaıtyn bir dúnıe bolyp shyǵady. Al jaqsy kitaptar bar bolǵany 2000 danamen taraıdy. Ol kimge jetedi? Sodan keıin «haltýralar» jaqsy kitap­tardyń aldyn orap, jarnamany da solar ıelenip jatady.

Men Anglıaǵa barǵanda, kitaphanalarynyń bárinde boldym. Bizge qaraǵanda, olardyń telearnalary da, kınosy da jaqsy damyǵan ǵoı. Olar biz oılaǵandaı emes, kitapqa da erekshe kózqaraspen qarap, jaqsy oqıdy eken. Olarda kitap jármeńkesi, saýdasy erekshe jolǵa qoıyl­ǵan. Ǵalamtordyń zamanynda da kitap shetke ysyrylyp tastalmaǵan.

– Qazir ıntellektýaldy ádebıet kerek degen pikir jıi aıtylyp júr. Qarapaıym tilmen aıtqanda, ol qandaı bolýy kerek?

– Menińshe, qazir jurt qyzyǵatyndaı shyǵarmalar qajet. Bala kezimizde «qyzyq kitap» deýshi edik qoı. Sondaı «qyzyq kitaptar» kerek. Máselen, bir  oqıǵany 10 adam birdeı kórýi múmkin, biraq, sonyń ishinde sol oqıǵany qyzyqtyryp aıta alatyn bir adam bolady. Jazý­shylyq degen – sheberlik. Maıyn tamyzyp, qyzyqty etip jetkize bilý, oqyǵan adam sol shyndyqtan bir ǵıbrat alatyndaı, kókeıindegi suraqqa jaýap tabatyndaı, beı-jaı qalmaıtyndaı jazý qajet. Oqyrmannyń kókeıindegisin dóp basyp taýyp, ol «buryn men muny qalaı baıqamaǵanmyn?» deıtindeı bolýy kerek. «Men de osylaı jazyp, aıta alatyn edim ǵoı» degizse, ol – shyǵarmanyń shynshyldyǵy, shynaı­ylyǵy. Al sony óziń tyńnan jazyp kórshi. Bul – ekiniń biriniń qolynan kele bermeıtin dúnıe. Shynshyl ádebıet, sýretkerlikpen jazylǵan shyǵarma ómirsheń bolady. Qandaı shyndyq bolsyn, eger sheberdiń qalamynan shyqpasa, qunsyz, jansyz kúıinde qalady.

– Dýlat aǵa, keıingi kezde telearnalar «jasaryp» ketti degen másele jıi kóterilip júr. Osy jaǵdaı sizdi alańdata ma?

– Alańdatqanda qandaı! Jalpy, televızıa – jastardyń jıyn nemese konsert ótkizetin mekemesi emes. Oǵan tájirıbesi mol, analıtıkalyq qabileti, qoǵamdaǵy búkil ahýaldan habary, ózindik pikiri men talǵamy, ulttyq ustanymy bar, saýatty, kóp nárseni kókeıine túıe bilgen adam kerek. Munyń bárin bir adam boıyna jınaqtaý úshin de biraz ýaqyt qajet. Al mektepti, ýnıversıtetti jańa bitirip kelgen qyzdar «robot» sıaqty. Bar degen jerińe barady, aıtqanyńdy isteıdi. Ras, symbatty, ádemi shyǵar, biraq, televızıanyń maqsaty ol emes. Mysaly, SNN, 365, RBK degen arnalardy kórseń nemese Reseı teledıdaryn qarasań, olardyń suraq qoıyp otyrǵan jýrnalıseri ekonomıserdiń, saıasattanýshylardyń ózderin shatastyryp jiberedi. Prezıdenttermen suhbattasý barysynda suraq qoıý sheberligimen erekshelenip jatady. Mine, bizge osyndaı talantty adamdar kerek. Bilikti jýrnalıser daıyndaý qajet. Qazaq teledıdary olardyń qasynda áli bala sıaqty. Qazir bizdiń arnalardy kórýdiń ózi qıyn. Tipti, keıde ózim qatysqan baǵdarlamalardy da kórgim kelmeı ketedi. Al, mysalǵa Reseıdi alsaq, bir kınony talqylaıtyn bolsa, aldymen bári kórip alady, sosyn pikirlerin bildiredi, árkim óz kezegimen sóıleıdi. Syndy da durys qabyldaıdy. Al bizde she? Bári bir-birin tyńdamaı, qyzylkeńirdek bolyp daýlasyp, sońynda «seni de bilemiz ǵoı» degenmen aıaqtaıdy…

Suhbattasqan – Tolqyn SULTANOVA