Anamnyń jasaýy

Bizden bir synyp joǵary oqıtyn buzyq bala bolatyn.  Aǵamnyń (ákemniń aǵasynyń balasy) jan dosy. Ol baladan ózinen eki synyp joǵary oqıtyn balalar da qorqatyn. Bizdiń úıge aǵammen erip, jıi keletin. Ákem otyn jaryp jatsa, «men jaraıyn» dep ákeme kómektesetin. Sosyn ekeýmiz otyndy birge tasıtynbyz. Men jetinshi synypta, ol segizinshi synypta oqıtyn.

Mamam ol úıge kelgen kezde kilem, kıiz qaqqysh edi. Anam – úı-sharýasyna óte uqypty, úıdi, ústi-basyn taza ustaıtyn  jan. Úıde mamamnyń jasaýymen kelgen qoldan toqylǵan kilem bar. Ol kilemdi qaǵý – kádimgideı problema. Ózi «orystyń óligi sekildi aýyr» deıdi. Mamam qýanyp, ol kelgen kezde sol aýyr kilemin qaıta-qaıta qaqtyryp alatyn. Ol bala ysqyrsa, kóshedegi synyptastary, dostary jetip kelip, bizdiń úıdiń kilem, kıizin qaǵyp beretin. Ony kóp adam «buzyq» dep unatpasa, meniń ákem men sheshem «elgezek, jaqsy bala» dep jaqsy kóretin.

Ol kezde aýylda apta saıyn dıskoteka bolady. Aǵam biraz ýaqytqa deıin dıskotekaǵa barýǵa eshkimnen aqsha suramady. Ákemniń aǵasynyń qyzdary «aqshany dısko­tekaǵa qaıdan alyp júrsiń?» dep surasa, «Dosyma qaryn­dasymdy, Aıkany berem» dep ýáde bergem. Sol kirgizip júr ǵoı» deıdi. Ápkelerim: «Jyndysyń ba, ol ekeýiniń rýy bir. Olar aǵa men qaryndas qoı» dep ursatyn. Al men ol balamen «Sen – meniń aǵamsyń» dep  eshqashan sóılesken emespin.

On birinshi synypta oqyp júrgen kezimde kókemniń úıine qaraı bara jatyr edim, úıdiń buryshynda bireý temeki shegip tur eken. Ol bala mektepke kesh barǵan bolatyn. Sol sebepti, mektep bitire salysymen áskerge ketti. Áskerden demalysqa kelgen beti eken. Baıaǵydaı ushqalaq emes,  tym baısaldy. «Sen – meniń qarynda­symsyń ǵoı, bala bolǵan ekenbiz ǵoı», – dedi. Ekeýmiz biraz áńgimelesip turdyq. Tońa bastadym. Qosh­­tasyp kete berip edim, «Qasymda biraz tura turshy. Ekeýmizdiń birge aǵash tasıtyn kezimizdi saǵyndym», – dep jymıdy. «Myna aǵashty men butap edim ǵoı, esińde me? Saǵan unaý úshin sharshasam da, aǵash jara berýshi edim», – dep kúldi.

Jurttyń bári «buzyq, ońbaǵan» deıtin sol balanyń jany sonshalyqty názik ekenin sezýshi edim. Eger áke-sheshesi sport salasyna bergende ǵoı, odan jaqsy sportshy shyǵar edi.

…Mamamnyń jasaýymen kelgen baıaǵy kilem qazir shaı ishetin bólmede tóselip tur. Áli óńin bermepti. Baıaǵydaı aýylda qazir eshkim kıiz tósemeıtin bolypty (bálkim, tóseıtin úıler bar shyǵar).

Ótkende mamam: «Baıaǵy balalar jaqsy edi, pálenshe kelip  kilem, kıizderdi qaǵyp beretin edi», – dep aǵamnyń dosyn maqtady. Ákem: «Aǵash jaryp beretini esimde», – dep maqtaı jóneldi.

Mamamnyń jasaýymen kelgen  kilem – anamnyń jastyq shaǵynyń, al meniń balalyq shaǵymnyń estelikterin eske túsiredi.

Ádebıettegi «saýda»

Osydan biraz ýaqyt buryn bir ádebı baıqaýǵa qazylar alqasynyń múshesi bolýǵa shaqyrdy. Qanshama shyǵarmany oqısyń, oı qorytasyń, eńbek pe, ıá, eńbek. «Meniń qalam­aqym qansha bolady?» – dep suradym. «Qalamaqysy nesi? Jurttar qazylar alqasynyń múshesi bolǵanǵa qýanady», – dedi. «Júz adamnan kelip túsken shyǵarma­lardy oqýǵa meniń qanshama ýaqytym, qanshama energıam ketedi», – desem, «Sizge júz adamnyń shyǵarmasyn oqýdyń qajeti joq. Júlde alatyn qyz-jigitterdiń ǵana shyǵarmasyn oqysańyz jetedi. Siz tek qazylar alqasynyń múshesi bolýǵa kelisip, qol qoı­sańyz boldy», – deıdi esh saspastan. Kúıip kettim. «Siz­der júldege laıyq dep tanyǵan adamnyń shyǵarma­shylyǵyn men múldem moıyndamasam she…», – desem, «Ol jaǵyn sosyn kelisemiz ǵoı, siz birinshi kelisimińizdi be­rińizshi», – deıdi. «Meniń prınsıpim men sizderdiń ádebıetke degen kóz­qaras­taryńyz múldem sáıkes kelmeıdi», – dep bas tarttym. Kim biledi, ol da «jaýdan qutyldyq» dep jeńildep qalǵan shyǵar.

…Keshe  ózim jeke basyn qatty qadirleıtin bir aǵam ádebı baıqaýdyń qazylar alqasynyń múshesi bolýǵa usynys jasady. Bas tarttym.  Shynymen, qazir ýaqytym joq. Áıt­pese, ol kisiniń shynaıylyǵyna senem.

…Keıde shyn talanttardyń qýanyshtan kózine jas alýyna sebepker bolǵym keledi. Keıde talanttardy syn­dyryp jatqan kezde kúressem de jeńilip, talanttardyń kóz jasyna qalam ba dep qorqam.

Kitaptardan uıalam…

Máskeýde úıdiń qasyndaǵy kitaphanaǵa jıi baram. Kire beriste eki kúzetshi otyrady. Keıde ekeýi birdeńege kelise almaı, bir-birine teris qarap otyrady. Jasy úlken orys shal kóbine uıyqtap otyrady. Kitaphanadan shyǵyp bara jat­qanda qoshtasam. Bir kúni janyna jaqyndaı berip, «saý bolyńyz» dep edim, uıqysynan oıanyp ketti (Uıyqtap otyr­ǵanyn baıqamaı qaldym). Uıqysynan oıatqanymdy jaratpaı qaldy, bilem. Sodan keıin janyna jetkende «saý bolyńyz» demeıtin boldym, betine jaqsylap qarap alam, uıyqtap jatsa, oıatpaımyn.

Bir kúni kitaphananyń bastyǵy uıyqtap otyrǵanyn kó­rip, ursyp jatty. Biraq, bastyǵyn tyńdaıtyn atam bolmady, kúnde otyrǵan  oryndyǵyna shalqaıyp jatyp, kitaphanaǵa kirgen adamdarǵa bir kózin ashyp qaraıdy da, ári qaraı uıqysyn jalǵastyrady.

Tek kitaptarǵa janyń ashıdy. Olardy qazir eshkim urlamaıdy. Olar maǵan sórelerde muńaıyp, jylap turǵandaı kórinedi. Kúzetshi de, kitaphanashy da «kitap urlap ketpesin» dep, ózi biletin kitapqumar oqyrmandy syrttaı baqylap turmaıdy. Qazir «kishkentaı» kitaphananyń kitaphanashylary oqyrman kelse, qýanady.

…Kitaphanaǵa barǵan saıyn qatty uıalam. Men oqymaǵan qanshama kitap bar. Olardy qashan oqımyn? Myna kitaphanada tizilip turǵan álemdik deńgeıdegi jazýshylardyń kitaptary qazir kóp oqylmaıdy. Kezinde búkil Fransıany shýlatqan, sosyn álemniń nazaryn aýdarǵan Jorj Sandtyń (Shopenniń súıiktisi) kitabyn osydan jeti jyl buryn bir oqyrman oqypty. Jaraıdy, ol Balzakpen, Markespen salystyrǵanda salmaqty jazýshy emes shyǵar. Biraq, olar­dyń da oqyrmany sonshalyqty kóp emes. Sonda biz ne úshin, kim úshin jazamyz?  Jazbaıynshy deısiń, basqa salaǵa keteıinshi deısiń, biraq, jazýdan basqa qolyńnan eshteńe kelmeıdi. Jazǵanyńa bir tıyn da almaısyń, alsań da, bir túski astan artylmaıdy. Biraq, jazbaı taǵy otyra almaısyń. Óziń úshin, ózińniń jandúnıeńdegi arpalysty jeńý úshin jazady ekensiń ǵoı.

Birde Máskeýdegi Ádebıet ınstıtýtynyń kitaphana­synan Emıl Zolányń bir kitabyn aldym. Meniń aldymda bir oqyrman bul kitapty bes jyl buryn alypty. Kitapha­nashyǵa tańdanyspen qarap, «Bul aqyn bolam, jazýshy bolam degen ambısıasy bar jastar oqıtyn oqý orny emes pe? Zolá – qatardaǵy kóp jaqsy jazýshynyń biri emes, álemdik deńgeıdegi jazýshy ǵoı», – dedim. Jaýrap turǵan kitaphanashy «Solaı…»  degennen basqa eshteńe aıtpady.

Dese de, Máskeý – kitap oqıtyn qala. Metroda adamdar kitap oqyp otyrady. Ótkende eki jaǵymda otyrǵan eki jas jigit telefondaryna shuqshıyp otyr. Qarasam, ekeýi de kitap oqyp otyr. Máskeýde jumys isteımin degen adamǵa aqsha bar. Máskeýlikterdiń tabysy jaqsy. Olardyń kóńilderinde bir tynyshtyq bolǵasyn da kitap oqıdy. Mysaly, meniń  bir orys qurbym bar. Fıtnes klýbta trener bop jumys isteıdi. Jalaqysy úsh júz myń teńge, kúıeýi aıyna tórt júz myń teńge tabady. Qurbym eki-úsh saǵat qana jumys isteıdi. Páterdi eki júz myń teńgege jaldaıdy. Qurbym jumys kúnin ózi tańdaıdy. Kúnine eki-úsh saǵat qana jumys isteıdi. Kúıeýi ekeýi únemi shet  elde demalyp júredi. Máskeýlik­terdiń kópshiliginiń tabysy osy shamada. Olar kitapty dem­alý úshin oqıdy. Metroda bizdiń aqyn-jazýshylar oqymaǵan kitapty oqyp otyrǵan máskeýlikterge búgin de tańǵal­maı­myn. Aqshasyz adam depressıaǵa túsedi. Kóńilinde ty­nyshtyq bolmaǵan adam jazý jazbaq túgili, kitap oqymaıdy.

Almatyda turatyn dostarym anaý máskeýlikterden kóp jumys istemese, az eńbektenbeıdi. Bireýi páterine aqshasyn tóleı almaı júr, bireýi eki aıdan beri jalaqysyn ala almaı, qınalyp júr. Men olardan «ne jazyp júrsiń?» dep suraı almaımyn. «Nege jazbaısyń?» dep te aıta almaımyn…

Shyndyqty aıta almaǵan árqaısymyz rýhanı qylmyskermiz

Bizdiń qazirgi qoǵamda eń mádenıetti, tárbıeli adam degenimiz – kónbis, jýas, momyn adam. Óz isiniń kásibı ma­many bolmasa da, olar jumysta uzaq ýaqyt súıretilip júre beredi. Sebebi, óziniń bilimine, talantyna senbeıtin bas­shylar úshin osyndaı kemshiligin betine baspaıtyn «máde­nıetti» adamdarmen jumys isteý tıimdi. Shyn máninde, aqıqatty, shyndyqty aıta almaǵan árqaısymyz rýhanı qylmyskermiz. Adam óltirgen joqpyz, bireýdi uryp, jara­qattaǵan joqpyz,  tek ózimizdi tunshyqtyryp, ýlap jatyr­myz. «Jumystan shyǵaryp jibermesin» dep eshteńe aıtpaımyz. Jumysqa súıretilip baryp, súıretilip qaıtamyz. Solaı súıretilip júrgende ómir ótedi. Súıretilip júrgen adamnyń jumysynda nátıje bola ma? Árıne, joq. Qý náp­sińiz qanaǵattandy ma? Joq. Bizde mundaı adamdar myń emes, júz myń emes, mıllıon…  Biraq, olardyń bári  oıyńdy ashyq aıtatyn, damyǵan, jaqsy qoǵamda ómir súrgisi keledi. Biraq, shyn máninde,  demokratıaly qoǵamdy quratyn, qu­rýǵa shamasy keletin sol adamdar. Biraq, ún qatýǵa, shyndyqty aıtýǵa qorqady.

Bizdiń qoǵamnyń o basta syrtqa shyqqan jarasy ishke túsip ketti. Biraq, ol – bizdiń ǵana qoǵamymyz. Onyń dıagnozyn ózimiz ǵana bilemiz. Bilemiz, biraq, emdegimiz, emdelgimiz kelmeıdi.

Aıagúl MANTAI,

Máskeý