Búgin Alashtyń ardaqtysy Mirjaqyp Dýlatulynyń týǵan kúni. XX ǵasyrdyń basynda boıkúıezdik basqan halqyn otty óleńimen oıatyp, óner-bilimge, erkindikke úndegen Mirjaqyp Dýlatulynyń týǵanyna 131 jyl toldy.
ALASHTY OIaTQAN – «OIaN, QAZAQ»
Kózińdi ash, oıan qazaq, kóter basty,
Ótkizbeı qarańǵyda beker jasty.
Jer ketti, din nasharlap, hal aram bop,
Qaraǵym, endi jatý jaramas-ty.
(M.Dýlatov, «Oıan, qazaq»)
Tarıhshylar Mirjaqyp Dýlatulynyń qoǵamdyq-saıası qyzmeti 1905 jyly Qarqara jármeńkesinde qazaqtardyń Reseı patshasyna tarıhı quzyrhat jazǵan kezinen bastalǵanyn aıtady. Osy quzyrhatty uıymdastyrýshylardyń biri Mirjaqyp bolǵan.
Tarıhı derekter boıynsha, Mirjaqyp Dýlatulynyń «Oıan, qazaq» óleń kitaby 1909 jyly Qazan qalasyndaǵy «Sharq» baspasynan shyqqan. Tarıhshy ǵalym Mámbet Qoıgeldıevtiń aıtýynsha, «Oıan, qazaq» kitaby HH ǵasyr basyndaǵy qazaq qoǵamyndaǵy túrli toptardyń báriniń kóńilinen shyqqan.
– Reseı patshalyq úkimetiniń shymbaıyna tıgen kitap boldy bul. Bir qyzyǵy, «Oıan, qazaq» sol kezdegi qazaq zıalylaryna da unady. Qazaq halqynyń da oıynan shyqty. Sondaı-aq, din adamdarynyń da kóńilinen shyqty. «Oıan, qazaqtyń» elge unaǵany sonshalyqty, kitapty meshitter, moldalar elge taratty. Osydan-aq, bul kitaptyń mán-maǵynasyn, mańyzyn baıqaýǵa bolady. Patsha ókimeti kitap avtorynyń sońyna tústi. Ol kitapty oqýǵa tyıym saldy, – deıdi Mámbet Qoıgeldıev.
Alashtanýshy ǵalym Tursyn Jurtbaı sol kezde «Oıan, qazaq» kitabyn Abaıdyń kitabymen birge uzatylǵan qyzdyń jasaýyna qosyp berý dástúri paıda bolǵanyn aıtady.
– Osy «Oıan, qazaq» pen «Baqytsyz Jamal» qazaqtyń júregine jol tapqan alǵashqy kórkem shyǵarma bolyp tabylady. Osy kitaptar arqyly qazaqtyń ishinde oıaný, gúldený, órkenıetke umtylý degen ańsar paıda boldy. Jáne qazaq qoǵamy «Baqytsyz Jamaldyń» taǵdyry arqyly óz taǵdyryn elestetip, oılanýǵa múmkindik aldy, – deıdi Tursyn Jurtbaı.
«QAZAQ» SÓZİ
HH ǵasyr basyndaǵy qazaq qoǵamynyń ózekti máselelerin kún tártibine shyǵarǵan jáne qazaq zıalylarynyń erkin pikir alańyna aınalǵan «Qazaq» gazeti 1913 jyly jaryq kóre bastaǵanda onyń basy-qasynda bas redaktor Ahmet Baıtursynulynyń orynbasary qyzmetinde Mirjaqyp Dýlatuly boldy.
Tarıhshy Mámbet Qoıgeldıevtiń pikirinshe, sol kezderi kópshilikke tanymal bolǵan «Qazaq» gazetin Mirjaqyp Dýlatulynyń qarymdy qalamy, kóksemser sózi, jalyndy pýblısısıkasynsyz elestetý múmkin emes.
– Mirjaqyp óte jyldam jazǵan jáne óte ótkir taqyrypqa jazǵan. Eldik suranysty jaqsy biletin jýrnalıs boldy. «Qazaq» gazeti sondaı sapada, sondaı mazmunda, sondaı bıiktikten kórinýine menińshe, birden-bir Mirjaqyp Dýlatulyna qaryzdar. Jalpy Mirjaqyp Dýlatuly qazaq jýrnalısıkasyn jańa sapaǵa kótergen adam. Birinshiden, qazaq jýrnalısıkasyn elmen jalǵastyrdy. Qazaq jýrnalısıkasyna saıası mazmun, astar berýde menińshe, Mirjaqyp Dýlatulynyń orny anyq ańǵarylady, – deıdi Mámbet Qoıgeldıev.
ULTQA ARNALǴAN ǴUMYR
Mirjaqyp Dýlatuly 1917 jyly qurylǵan Alashorda úkimetiniń beldi múshesi, Alashorda úkimetiniń baǵdarlamasyn jasaǵandardyń biri bolǵany tarıhı derekterden belgili.
Ol 1916 jyly birinshi dúnıejúzilik soǵys zardabyn tartyp, qyrǵynǵa ushyrap, bosqynǵa aınalǵan elge kómektesý maqsatynda, Semeı qalasynda, qazaq tarıhyndaǵy eń alǵashqy «Janar» járdem qoryn uıymdastyrǵandardyń biri.
1921-1922 jylǵy asharshylyq kezinde Alash zıalylary ashtyqqa ushyraǵandarǵa jylý jınap berýdi qolǵa alǵanda Mirjaqyp Dýlatuly pen Júsipbek Aımaýytov osy iske basshylyq jasap, birneshe aıda 15 myń bas iri qara jıyp, ashyqqan elge úlestirgen.
Mirjaqyp Dýlatuly 1928-shi jyly jeltoqsan aıynda qamaýǵa alynyp, eki jyldan keıin atý jazasyna kesildi. Keıin sot úkimi on jyl abaqty jazasymen aýystyrylady. Belomor-Baltyq arnasynyń qurylysy boıynda, Sosnovsk stansıasyndaǵy jazalaý lagerinde jazasyn ótegen Mirjaqyp Dýlatuly 1935 jyly osy lagerde aýyr naýqastan kóz jumady.
QAZAQ ÁDEBIETİ MEN ÓNERİNE QOSQAN ÚLESİ
Alash ıdeologıasyn qalyptastyrýshylardyń biri. M.Dýlatulynyń qoǵamdyq-saıası qyzmeti qazaq zıalylary Á.Bókeıhanov, A.Baıtursynov, J.Aımaýytovtarmen tyǵyz baılanysty. Qazaqtyń zıaly qaýym ókilderi sol qoǵamnyń eń ózekti máselesi otarlyq ezgige qarsy ulttyń sanasyn oıatyp, ony qalyptastyrý jolynda ózderiniń shyǵarmashylyq qyzmetterimen de, qoǵamdyq-saıası qyzmetterimen de alǵa shyǵyp, qalyń qazaq halqyn sońdaryna ilestire bildi. Qazaq halqynyń boıyndaǵy ulttyq rýhty, sana-sezimdi oıatý maqsatynda, halyqtyń kózin ashý jolynda aıanbaı kúresti. Osy maqsatta «Qazaq», «Saryarqa», «Alash» gazetteri arqyly orasan zor jumystar atqardy. Jastardy qoǵam isine tartýda, olardyń oı-sanasynyń jetilýine qajetti mádenı-aǵartý salasynda júrgizgen qyzmetteri ushan-teńiz. Mirjaqyp sol kezeńdegi úkimettiń júrgizip otyrǵan saıasatyn shenep, qazaq eliniń egemendigi, el bolyp jerge, sýǵa ıelik etý máselesi, qazaq sharýalarynyń muń-muqtajy, qonys aýdarýshylar jaıly gazet betine maqala, syn, áńgime, óleńder jarıalaı bastaıdy. Onyń alǵashqy úkimet saıasatyn synaı jazǵan maqalasy «bizdiń maqsatymyz» degen atpen 1907 jyly «Serke» gazetinde basylyp shyǵady. Al 1909 jyly Peterbýrgte Mirjaqyp Dýlatuly qazaq halqynyń kózin ashýǵa talpynyp «Oıan, qazaq!» degen kitabyn jarıalaıdy. Aqyn «Oıan qazaqta» patsha ókimetiniń qazaqtardyń malǵa jaıly shuraıly jerlerin tartyp alyp, ata-baba beıitin buzyp, halyqty qalaı bolsa solaı tartqylap, ne tiline, ne diline, ne jerine ıelik etýge múmkindik bermeı, ábden ezip, janshyǵany Mirjaqyptyń júregine aýyr tıedi. Osy óleńi arqyly halyqtyń aýyr turmysyn oılap, synǵa alyp jazady. «Oıan, qazaq!» kitaby patsha úkimetine unamaǵandyqtan M.Dýlatuly qamaýǵa alynady. 1913 jyly A.Baıtursynov, Á.Bókeıhanov, M.Dýlatulylardyń belsendiligimen «Qazaq» atty bıresmı gazet shyǵaryla bastaıdy. Bul gazette negizinen qazaq halqynyń qoǵamdyq múddelerin kóksegen jer, oqý-aǵartý, ult, din sıaqty mańyzdy maqalalar jarıalandy. Sóıtip «Qazaq» gazeti qazaq zıalylarynyń basyn biriktirdi. «Qazaq» gazeti arqyly «Alash» partıasyn daıyndaýda da eleýli jumystar atqardy. Qazaqtyń ult ıntellıgentteriniń alǵashqy qadamy, qazaqty biriktirýdegi, kózin ashýdaǵy, sana-sezimin oıatýdaǵy jumystar tikeleı osy gazet arqyly iske asa bastady.
«Alash» avtonomıasy men Alashorda úkimetin qurýda Mirjaqyp Dýlatuly kóp eńbek sińirdi. Sonymen qatar M.Dýlatuly – ádebıettiń ár túrli janryna qalam tartqan qalamger. «Oıan qazaq!» kitabynan bólek, ekinshi óleń kitaby 1913 jyly Orynborda «Azamat» degen atpen jaryqqa shyǵady. «Azamat» jınaǵyna negizinen názik lırızm tán. Munda aqyn adamnyń ishki sezim-tolǵanystaryn, tabıǵattyń ásemdigin aıshyqty bederleýge den qoıǵan. «Muń», «Syrym», «Armanym» óleńderiniń osylaı atalýlarynda da úlken mán jatyr. Bul óleńderdiń lırıkalyq keıipkeri – el erkindigin ańsaǵan, sol úshin ǵumyryn arnaǵan kúresker jan. Mirjaqyptyń úshinshi óleńder jınaǵy – «Terme» 1915 jyly shyqqan. Kitapta aǵartýshylyq saryndaǵy birsypyra óleńderimen («Shákirt») qatar «Oıan, qazaq!» rýhyndaǵy týyndylar da barshylyq. Solardyń eń eleýlisi – «Elim-aı» óleńi. Óleń, máńgi umytylmas halyq tragedıasynyń eskertkishi, áıgili «Elim-aıdy» eske túsiredi. Osy aıtylǵan úsh kitapta da aqyn óleńderiniń basty taqyryby – el, jer taǵdyry boldy. Kitaptyń negizgi mazmuny halyqty oıatýǵa, ádiletsizdikpen kúresýge shaqyrǵan óleńderden turady. Sol sebepti de avtor kóp qýdalanyp, qýǵynǵa ushyraıdy.
M.Dýlatulynyń qazaq ádebıetinde roman janryn dúnıege keltirgen qundy shyǵarmasy – «Baqytsyz Jamal». Bul roman birinshi ret 1910 jyly Qazan qalasynda basylyp shyǵady, ekinshi ret 1914 jyly, úshinshi ret 1991 jyly qazaq oqyrmandarymen qaıta qaýyshady. «Baqytsyz Jamal» romany sol kezdegi tarıhı-áleýmettik shyndyqty shynaıy da kórkem beıneleýimen, avtorlyq ıdeıanyń aıqyndylyǵymen ózinen keıingi qazaq prozasynyń órkendeýine úlken jol ashty. Mirjaqyp osy shyǵarmasy arqyly budan keıin jazylǵan T.Jomartbaevtyń «Qyz kórelik», S.Kóbeevtiń «Qalyń mal», S.Toraıǵyrovtyń «Qamar culý», t.b. romandaryna jol ashty. Bulardyń bári de sol kezektegi asa mańyzdy áleýmettik máselege arnaldy. Qazaq aýylynyń turmysy jaıynda jazyldy. Áıelderdiń bas erki, qoǵamdaǵy jaǵdaıy týraly baıandady. «Baqytsyz Jamal» romanynyń oqıǵasyna arqaý bolǵan másele de osy, eski ádet-ǵuryptyń qyspaǵyna túsken qazaq qyzynyń taǵdyry. Súıgenine qosylyp, baqytty ómir súrýdi armandaǵan boıjetkenniń tragedıalyq joly. Shyǵarma sol kezeńdegi qazaq dalasynyń shynaıy tynys-tirshiligin kórsetetin epızodtan bastalady. ... Jaılaýǵa jańa kóship qonǵan aýyl. Saýmalkól mańyna jaǵalaı tigilgen kıiz úıler. Bıe baılap, qymyz sapyrǵan jaıma-shýaq aýyl adamdary. Qystaı aralasa almaı, saǵynysqan jurt endi birin-biri qonaqqa shaqyryp máz. Úı jaǵalap qymyz ishken jastar... Osylaısha jaıbaraqat jatqan aýylǵa patsha ulyqtary kele jatqany týraly habar taraıdy. Abyr-sabyr bastalady. Aýyl syrtyna úı tigiledi. Arnaıy úıge kelip túsken eki ulyqty «lábbaı, taqsyr» dep kútken aýylnaıdyń sózinde de erekshe bir maqtanysh seziledi. Mirjaqyp Dýlatov osy shaǵyn kórinisti sýretteý arqyly óz zamanynyń turmys-jaǵdaıyn, adamdardyń psıhologıasyn dálme-del beredi. Aýyl adamdarynyń ózara áńgimelerinen, aýylnaı bastaǵan belsendilerdiń is-áreket, minez-qulyqtarynan jazýshy mol syr uqtyrady. ...Dál osyndaı abyr-sabyr sátte aýyl qazaǵy Sársenbaıdyn áıeli bosanyp, dúnıege qyz bala kelgeni týraly qýanyshty habar jetedi. Dúnıege kelgen bul sábı romannyń bas keıipkeri Jamal bolatyn. Tabıǵatynan zerek jaratylǵan Jamal moldadan eskishe, jańasha oqyp, hat tanıdy. Túrli hıssa-dastandardy kóp oqıdy. Birqataryn jatqa da aıtatyn bolady. Sóıtip eldiń kózine túsip, qyz aıttyram deýshilerdiń nazaryna iligedi. Jamal on bes jasqa keldi. Sulýlyq, aqyl, parasat úsheýi bir-birine saı kelip, Jamal sol eldiń qyzynyń aldy boldy. Bul aıtylmysh artyqshylyǵynyń ústine sózge bek usta bolyp, óz oıynan shyǵaryp óleń de jazatyn boldy. Olaı-bulaı qaljyńmen sóılesken bozbalany sóıletpeıtin edi. El ishinde tildi bozbalalardyń kózi túse bastap, shet elderge de «Sársenbaıda bek kórkem bir aqyn qyz bar» degen laqap jaıyla bastady. Kórkine aqyly saı bolyp boıjetken Jamaldy Baıjan degen baı balasy Jumanǵa aıttyrady. Qyz sheshesiniń qarsylyǵyna qaramastan, Sársenbaı bolashaq qudasynyń baılyǵyna qyzyǵyp, qudalyqqa kelisedi. Biraq baı balasy topas, nashar bolady. Jamal ony mensinbeıdi. Sóıtip júrgende bir toıda oqyǵan, mádenıetti, jańasha kıingen, sypaıy, ádepti Ǵalı degen jigitpen tanysyp, kóńilderi jarasady. Arada biraz ýaqyt ótip, qyzdyń Jumanǵa uzatylar shaǵy týǵanda, Jamal Ǵalımen qol ustasyp qashyp ketedi. Jastardy qýdalaý bastalady. Sóıtip júrgende aıaq astynan Ǵalı aýyryp qaıtys bolady. Qaıǵyǵa batqan Jamal kóp uzamaı Jumanǵa uzatylady. Kórmegen qorlyqty kóredi. Aqyr aıaǵynda bir borandy kúni Ǵalıdyń qabiriniń basyna baryp, jylap jatyp qaıtys bolady. Romanda oqıǵa jelisi - sýretteletin aýyl ómiri, ár túrli áleýmettik toptar ókilderi arasyndaǵy qarym-qatynastar men jekelegen adamdar túsinigindegi qaıshylyqtar shyrmaýyna túsken Jamal men Ǵalıdyń móldir mahabbaty, óz erkindikterine jetý jolyndaǵy umtylysy osy arnada órbıdi. Aqyr aıaǵynda tragedıamen aıaqtalady. M. Dýlatov bul oqıǵany kezdeısoq bolǵan birdi-ekili jaı retinde qaramaıdy. Ǵashyqtar tragedıasyn ol qazaq dalasyndaǵy áleýmettik másele dárejesine kóteredi. Sol arqyly qazaq qyzdarynyń bas erki, jastardyń óz qalaýymen ómir súrý qajettigi týraly oı usynady. Jazýshy úshin áıeldiń bas bostandyǵy, óziniń súıgenine qosylyp, ómir súrýge múmkindik alýy eń bir túıindi másele boldy. Ol áıeldiń aryn aıaqqa basatyn eski ádet-ǵurypqa úzildi-kesildi qarsy shyǵady.
Mirjaqyp Dýlatovtyń romandaǵy Jamal beınesin somdaýdaǵy jańalyǵy da óziniń osy ıdeıasyna negizdeledi. Romandaǵy Ǵalı — sol zamandaǵy oqyǵan, mádenıetti jastarynyń jıyntyq beınesi. Syrt kelbetine aqyly saı jigit Ǵalıdyń árbir is-áreketinen, sóılegen, jazǵan hattarynan bul qasıet aıqyn ańǵarylady. Al shyǵarmadaǵy Baıjan baı, onyń balasy Juman, sondaı-aq Jamaldyń ákesi Sársenbaı, úlken sheshesi Qalampyr - eski psıhologıanyń adamdary. Olarǵa adamgershilikten góri baılyq, shen maqtanyshy qymbatyraq. Tutastaı alǵanda, «Baqytsyz Jamal» romany sol kezdegi tarıhı-áleýmettik shyndyqty shynaıy da kórkem beıneleýimen, avtorlyq ıdeıanyń aıqyndyǵymen ózinen keıingi qazaq prozasynyń órkendeýine dástúrli jol kórsetti, úlgi boldy. Shyǵarmanyń orys, qazaq ádebı synynan kezinde-aq jańa janrdyń tól basy, úzdik kórkem, realısik týyndy retinde joǵary baǵasyn alǵandyǵy málim. Mirjaqyp Dýlatuly 1925-28 jyldary Qyzylorda qalasy astana bolyp turǵan kezde Seleverstov 17-úıde turǵan. Osy jerde óziniń kóptegen ádebı týyndylaryn ómirge ákelgen. M.Dýlatulynyń otbasynda qazaqtyń sol zamanynyń belgili zıalylar toby, nebir maıtalman aqyn-jazýshylary men jeztańdaı ánshileri qonaqta bolyp, osy úıden dám tatyp, májilis qurǵan. Atap aıtsaq, Názıpa Quljanova, İlıas Baımenov, Álibı Jangeldın, Serke Qojamqulov, Muhtar Áýezov, Ámire Qashaýbaev, Isa Baızaqov, Maǵjan Jumabaev, Álkeı Marǵulan, Smaǵul Sadýaqasov, Qoshke Kemeńgerov, Álibek, Áýelbek Qońyratbaevtar jáne t.b. M.Dýlatulynyń qyzy Gúlnar apaı óziniń estelik kitabynda: «Bizdiń úıde bolǵan kisilerdi saǵynyshpen esime túsirip, kóz aldymnan ótkizip, tizimin jazyp shyqqanymda, esimde qalǵandary uzyn sany – 114-ten astam eken», -dep saǵynyshpen sol jaımashýaq kezeńderdi eske alady [1, 172b.]. M.Dýlatuly osylardyń árqaısysyna kómek qolyn usynyp, qazaq ultynyń damýyna, ádebıeti men mádenıetiniń órkendeýine mol úles qosqan. Qoryta aıtqanda, Mirjaqyp Dýlatulynyń eńbekteri, sol qoǵamdaǵy atqarǵan san-salaly qyzmetteri óskeleń urpaqqa úlgi bolarlyq qundy dúnıeler. Táýelsizdigimizdiń tizginin ustaıtyn bolashaq jastarymyz M.Dýlatulynyń shyǵarmalaryn oqı otyryp, ózderiniń tanym-túısigin qalyptasyrady, bolashaqqa degen senimin nyǵaıta túsedi.
