Gúlnar apam – Mirjaqypqyzy Dýlatovanyń eki tomdyq «Shyra­ǵyń sónbesin» atty memýar-tanym kitabyn Almatydan qatynaǵan balalarym arqyly alǵyzdym. Men úshin qımas eskertkish, alash jurty úshin baǵa jetpes qazyna. Apa-ekem óz qolymen syılap edi. Meniń Al­pys jyldyq mereıtoıymnyń aǵ­aıyn-týys, dos-jar jurtqa ja­ıyl­­ǵan ataýly dastarqany ústinde. Múbárak qoltańbasy bar.

Birinshi kitaptaǵy sózi:

«Asyldan qymbatty baýyrym Muhtarjan!!

Mereıtoıyń qutty bolsyn! Alpys degen ne? Júzge jet! Jazýshylyq áleminde júırik qalamyńdy silteı túsip, dúnıege jańa shyǵarmalar keltirýińdi kútemiz!

Muhtarjan, kelin ekeýiń baqyt­ty, uzaq ómir jasańdar, jiger-qaıra­tyń kúshti, densaýlyǵyń myqty bolýyna tilektes

Gúlnar apań

Mirjaqypqyzy Dýlatova (qoly)

25.İİ.2000».

Jazýy marjandaı, kók sıamen nyq, shymyr tańbalanǵan.

Ekinshi kitapqa jáne jazypty:

«Aınalaıyn Muhtar!

Ótken kezeńderdi, kórgen-bilgenimdi áli de jetkize almaı kelemin. Aıtar áńgime kóp, kóńilimde saırap tur, kúshim jetse jalǵastyrarmyn, qazirgi usynarymdy qabyl al!

Gúlnar apań /qoly/».

Qýanysh bólisip, toıǵa kelgen aǵaıynnyń bári de syıly. Áıtken­men, tórdiń tóbesinde otyrǵan eki kisiniń orny bólek edi: osy Gúlnar apam jáne Ǵazel apam. Árqaısynyń óz mártebesi bar, sonymen qatar, biregeı bıik: Ǵazel apam – Uly Abaı­dyń shóberesi, al Gúlnar apam – qaıtpas ultshyl Mirjaqyptyń qyzy ǵana emes, ótkendegi Alash-Orda tulǵalarynyń sońǵy amanatyn arqalaǵan tiri tuıaǵy. Osy qasıetti, qasterli eki apam arqyly men  Ata-Qazaqtyń jamıǵy rýhy men barlyq tilek-batasy óz dastar­qanym­­nyń basyna úıirilip kelgendeı, dáripti, degbirli sezimge bólenip edim. Birine biri jalǵas eki uly tul­ǵa­nyń búgingi urpaqtaryn jalǵyz men ǵana emes, toıshy zıaly qaýym, meniń bala-shaǵam, búkil áýletimiz elbireı qurmet tutqan. Ekeýi jubyn jazbastan, dastarqannyń aqyryna deıin otyrdy jáne toı tarqaǵanda, eń jaqyn kisiler qatarynda bógelip qalyp edi. Nebári jıyrma-otyz adam, dóńgelene qol jalǵasyp tur­dyq. Kesh boıy álemdik operalardan arıa aıtqan Beken aǵa Jylysbaev, bul joly da daryndy shákirti Ulan Kenjebekovpen kezek almasa, Abaı ánderine basty, qalǵan jurt odan ármen kóterip áketken, sonda meni ortasyna alǵan Ǵazel apam men Gúl­nar apamnyń «Jelsiz túnde ja­ryq aıdy» kópke qosyla, eljireı tolǵa­ǵany áli kúnge deıin esimde tur.
Budan sońǵy, meniń keýdemdi kótergen ózgeshe bir otyrys – Gúlnar apamnyń óziniń 90 jyldyq mereıtoıy bolypty. Sáýletti, keń dastarqan. Apamyz tyń edi. Sergek edi. Betinen shýaqty nur tógilip turǵan. Ataýly bıik – áýlettiń, aǵaıyn-týys, tilektes zıaly qaýym­nyń ǵana emes, ótkendegi Alash-Orda arystarynyń toıy, qaıta kóterilgen qazaq mereıiniń kórinisi sıaqty sezilgen. Súıinish pen mereıge toly áldeneshe saǵat áp-sátte óte shyqty. Endi Júz jyldyqta tabysaıyq dep, qımastyqpen áreń tarqap edik. Tilek qana emes, senim. Áıtkenmen, naqpa-naq ornyna kelmedi. Gúlnar apam budan soń az emes, kóp te emes, tolyq jeti jyl jáne úsh jarym aı jasap, júzge jeter-jetpeste dúnıe­den ótipti. Táýba jáne shúkir. Bul kezde men alys shetelde turam jáne dáp osy mezette shahardan tys, demalys jaıynda jatqam, azaly sherýge ún qosa almadym. Áıtkenmen, osydan biraz buryn, Gúlnar apamnyń kózi tirisinde kezekti kitabyna alǵy­sóz jazyp edim jáne Mirjaqyp atam týraly, qazaqtyń alǵashqy romany­nyń mazmunyn bala kezimde úlken ákemnen estigenim, aıtýly shyǵarma­nyń óz zamanyndaǵy áseri men qo­ǵam­dyq sanaǵa yqpaly týraly shaǵyn maqala jazǵam. Áıteýir únsiz qalmappyn. Dese de, jetkiliksiz. Bul eki ortada keıingi tolqyn tarabynan arnaıy zertteýler jasalyp jatyr, áıgili Jaqańa jalǵas Gúlnar Mir­ja­qypqyzy da qazaq rýhanıatynyń tarıhynan ózindik ornyn ala bastady. Shyn tanymy – keleshek kúnder úlesinde. Óıtkeni, Gúlnar apam – ulttyq rýhtyń ázız kórinisi, dańqty Mirjaqyp Dýlatulynyń qyzy ǵana emes, armanda ketken Alash arys­ta­ry­nyń tiri beınesin somdaǵan, olardyń adamdyq qalybyn aına-qatesiz tańbaǵa túsirgen, eshbir taýarıhta izi qalmaǵan taǵy qanshama qundy derekterdi jarıaǵa jetkizgen shynshyl qalamger jáne ózi de aınymas, qaıtpas rýhanı kúresker, qıyndyq zamanynda ǵumyr keship, bar zulmatty basynan ótkergen qaıran qazaq áıeliniń tolymdy bir tulǵasy. Búgingi bizdi burnaǵy kúń­girt, umytyla bastaǵan qıly zamanmen jalǵastyrǵan eń sońǵy kýáger. Alash-Ordanyń aqyrǵy tuıaǵy.

Gúlnar apam týraly alǵash ret 1963, álde 1964 jyly, aspırant kezimde, uly ustazym Beısekeń – profesor Beısenbaı Kenjebaevtan estigen edim. Baıaǵy Alash-Orda ur­paq­tarynan áldekim bar eken, tiri eken dep bilý – úlken qýanysh edi. Jáne basqa emes, Jaqań – Mirjaqyp Dýlatovtyń qyzy. Joǵary bilimdi dáriger, úıli-barandy, zaıyby – belgili ádebıetshi, aýdarmashy Áben Satybaldıev. Burnada jazǵam, ýaqyt oza kele Áben aǵamen tanys, bilis boldyq, al Gúlnar apamdy al­ǵash ret kóp keıin, Jaqań týǵan hal­qyna qaıtyp oralǵan kezde, Ahań, Maǵjan, Júsekeń sıaqty, dástúrli, qaıyra qaýyshý saltanaty­nyń aqyry, ataýly keshte kórdim. Qaraly qapastan qutylyp, ertegilik zamannan tirilip kelgendeı, qýanysh, mereımen qatar, baıypty, parasatty keıip tanytqan. Ulttyń toıy esepti ádebı kesh tarqar kezde men arnaıy baryp, Gúlnar apamen tikeleı tanystym, ózimniń mán-jaıymdy bildirdim, endi osy keshte aıtqandary negizinde, jáne aıtylmaı qalǵan jaǵdaıattardy múmkin qadarynsha qospalap, tezirek estelik jazyp berýin suradym jáne men basqaryp otyrǵan jýrnalda bul tarapta eshqandaı shekteý bolmaıtynyn, onyń aıqyn dáleli – ádepki basylymdardan ózgeshe, Maǵjannyń óleńderi men poemalarynyń qysqartý, ózgerissiz, sol túpnusqa qalpynda jarıalanyp jatqanyn alǵa tarttym. Gúlnar apam bas ızep keliskendeı boldy, biraq naqty ýáde bermegen. Budan soń qanshalyq habarlasqanymyz esimde joq, aqyry, tym kóp uzamaı, 1990 jyly naýryzda máshińkege muqıat basyl­ǵan úlken qoljazbasyn alyp keldi. Qundy eńbekti úıge áketip, túndele­tip oqyp shyǵyp, erteńine alǵashqy betin ózimizdiń tıesili blank qaǵa­zyna qaıyra bastyryp, qalǵanyn sol qalpynda tıpografıa­ǵa jiber­dim. Ol kezde kompúter terimi joq, jýrnaldyń kezekti sany tez degende úsh-úsh jarym aıdan soń ǵana jaryq kóredi. Negizinen Mirjaqyp Dýla­tov­tyń ǵumyry men adamdyq bolmysyna arnalǵan «Ardaqtap ótem ákemdi» degen kólemdi estelik «Jul­dyz» jýrnalynyń 6-sanynda ja­ryq­qa shyqty, 1990 jyl.

Árıne, ózgeshe oqıǵa. Qanshama tyń derek, tosyn baılam. Ótken qarańǵy kúnderdiń tumsha shymyl­dyǵy ashyla túskendeı. Bizdiń ádebı jýrnaldyń bedeli ǵana emes, elimiz­diń alashshyl rýhy da jańa bir sa­tyǵa kóterilýi anyq. Ózgeshe oqıǵa jáne aıryqsha qýanysh edi. Arada birer apta ótkende, redaksıaǵa bel­gili ádebıetshi aǵamyz keldi. Burnada «Qyzyl suńqarlar» týraly jazyp, abyroı tapqan kisi. Birbetkeı, alaıda biligi de, parasaty da jetkilikti oqymysty. Amandyq-saýlyq aıtyp bitpesten, ózgeshe bir keptiń shetin shyǵarǵan. «Búginde baıaǵy Alash-Orda urpaqtary revansh alýǵa kirisipti… – dedi. – Seniń jýrnalyń osy bylǵanysh naýqannyń basty jarshysy bolyp otyr!» Men bul sózdiń mánisin uqpaı, anyǵy – óz qulaǵyma senbeı, qaıyra suradym. «Kim? Qalaı?» «Keshe ǵana jarıalan­ǵan Gúlnar Dýlatovanyń esteligi. Jáne Baıtursynov týraly, Maǵjan týraly maqalalar. Alash-Orda urpaqtary revansh alyp jatyr!.. – dedi áýelgi sózin nyǵarlap. – Mundaı birjaqty pozısıa jaqsylyqqa aparmaıdy!..» «Aǵasy, – dedim men son­da ǵana esimdi jıyp. – Alash-Orda qaıratkerleri túgeldeı qur­dym­ǵa ketti. İz-tozy qalmady, bar isi umytyldy. Jetpis jyl boıy jerle­dik, sóktik, jala japtyq. Ózderi túgili, urpaǵy da quryp bitti. Endi kelip… esimderi jańǵyrýynyń ózi artyq kórinse, dáp osylaı dep jazyp berińiz. Qazir plúralızm, bas­pa­sóz erkindigi. Sol qalpynda jarıaǵa shyǵaraıyn. Árıne, qarymta jaýapsyz qalmaıdy…» Aǵamyzdyń aryny basyldy. Sonymen bitiskendeı edik. Únsiz ketken. Arada eki-úsh aı ótkende, úlken bir jazýshynyń dastarqanynda ushyrastyq. Kóńildi otyrys kezinde aıaq astynan kóterilip, áýelgi sózin taǵy aıtty. «Alash-Orda urpaqtary revansh alýǵa kiristi!..» «Aǵasy! – dedim men. – Bul sózińiz, tarıhı ádiletsizdigin aıtpaǵanda, adamdyq moralǵa qanshalyq syıymdy? Bútkil Alash-Orda urpaǵynan eki-úsh-aq bala aman qalǵan eken, búginde ósip, qatarǵa qosylypty, osynyń ózin artyq kórip otyrsyz ǵoı…» Syıly, ári jasy úlken úı ıesi basý aıtyp, tezinen toqtadyq. Alaıda, meniń ádebıetshi aǵam toqtaı almapty. Álde áýelgi kózqarasy túbegeıli ózgerdi me, álde jańa jaǵdaıda jańasha ataq shyǵarýdyń tótenshe amaly ma, tym kóp uzamaı-aq, osy aıtqandarynyń bárine qarama-qaıshy, kólemdi maqala jazdy. Alash jolyndaǵylardyń bári áýlıe, Mirjaqyptyń orny tipti bólek, al osyndaı mańyzdy, qundy estelik jazyp otyrǵan Gúlnar Dýlatovanyń eńbegi erekshe. Gazetke basyldy, keńeıtilgen, tolyq nusqasy keıingi kitapqa alǵysóz retinde berildi. Mine, osyndaı, qubylmaly keremet. Túptep kelgende, ıgilikti jaǵdaıat. Qaıtkende de jan-jaqty, zerdeli maqala. Kóbimizdiń aıtar sózimizdiń aldyn orap ketipti. Ádili sol.

Gúlnar apamnyń bar jazýy naqty edi. Derekti, maǵnaly. Bas­tapqy, kólemdi estelikten soń, úzdik-sozdyq, jekelegen maqalalar keldi. Eshqandaı ózgerissiz, qaz-qalpynda basyp otyrdyq. Iá, birer ret keshigińkirep qalǵan jaǵdaıy bar eken. Ol kezde jalǵyz ádebı jýrnal, onyń ústine, árbir sanyn shyǵarý qarajat tapshylyǵyna ushyrasyp otyrǵan. Keıde múlde yqshamdap, keıde qysqarǵan eki nomerin qabattap beremiz. Osyndaı qarbalasta ýaqyty ótińkirep ketipti. Men ǵapyl jaǵdaıymyzdy ańdaı sala, kezekti nomerge aldym. Munda­ǵy aıtpaǵym – Gúlnar apam maqala keshigip jatyr-aý, endi qashan shy­ǵady dep telefon shalmapty. Áıteýir jerde qalmasyn biledi, asyǵyp, kútip otyrsa da, sóz qaıyrý­dy ar­tyq kórgen. Bekzattyq bitimi osyndaı edi.

Qashanda salmaqty, sabyrly. Minezi ǵana emes. Bar sózi ólsheýli. Aýyzeki lepesimen qatar, tańbaly jaýy da baıypty. Jáne kórkemdik, stıldik turǵyda úlgili keıipte. Eshqashan eshbir sóz, sóılemin ońdaý, túzetý qajet emes. Bári óz ornynda. Eń bastysy – bul memýarlyq jaz­balardyń mazmuny men mánisi. Senimdi, haqıqat qalyby.

Bastapqyda jınaqtalyp, eki kitap bolyp shyqqan, keıinde úshinshi kitapqa ulasqan birtutas memýardyń ortalyq keıipkeri – Alash–Orda arystary. Álbette, bul tarapta saqtalyp, búginge jetken tarıhı qujattar birshama. Áýelde – ulttyq oıaný, ulttyq partıa men onyń belgili qaıratkerleri týraly burmasyz, naqty derekter; aqyr sońynda jappaı qaralaǵan, jalaly, aıyptaý aktileri. Aldyńǵysyn sol qalpynda derlik qabyldasaq, sońǵysynyń ózinen birtalaı qundy maǵlumatty arshyp alar edik. Gúlnar Dýlatovanyń atalmysh kitaptary – Alash arystary týraly zertteý emes, baıyptaý da emes, naqty estelikterge ǵana qurylǵan; keıde, avtordyń ózi kórip, bilmegen jaǵ­daıattar basqa bir kýágerdiń atynan aıtylatyny bar, bul da qospasyz, ásiresiz, tabıǵı baıan. Tutastaı alǵanda, memýarlyq úlken eńbektiń ómirlik deregi mol, sony, tyń, ári shynaıy, tań qalarlyqtaı dárejede áserli. Eń bastysy – taǵylymy mol. Bul eńbekterden biz Alash arysta­rynyń boıamasyz, qaz-qalpynda berilgen adamı, asqaq beınesin tanımyz. Eshqashan eshbir hatqa túspegen jáne sol beti umytylýǵa múmkin, ózgeshe hıkaıalar.
Ótkende arnap jazdyq, bizden burynǵylar aıtqan, keıingiler taǵy zerdelep jatyr, Gúlnar Mirjaqyp­qyzy Dýlatovanyń XX ǵasyr basyn­daǵy uly tulǵalarymyz týraly memýarlyq kitaby – qundy qujat, qaıtalanbas, baǵa jetpes jádiger. Osyndaı biregeı eńbek týraly aldaǵy zamanda qanshama jańa zertteýler jazylýy anyq. Búgingimiz – bardyń betin ashý ǵana. Sonyń ózinde qanshama ǵıbrat tur:

Álıhan Bókeıhannyń asqaq tulǵasy;

Ahmet Baıtursynulynyń kemeńger kelbeti;

Ahmet Birimjanulynyń izgi qasıeti;

Mirjaqyp Dýlatulynyń kúreskerlik ǵumyry;

Alash arystaryna serik bolǵan áıelder;

Jas Maǵjan, jańa bastaǵan Muhań;

ekinshi qatarda sanalatyn, olar da iri taǵy áldeneshe qaıratkerdiń isi men ónegesi, janqıarlyq qyzmeti;
tilektes jalpy jurt, jekelegen kisiler…

Túptep kelgende, – XX ǵasyrdyń áýelgi shıreginde qalyptasqan ultshyl, zıaly qaýymnyń ór tul­ǵasy, ózindik ereksheligi, ulttyq murat aıasyndaǵy birlik pen syılas­tyq, ult azattyǵy jolyndaǵy kúres­kerlik jáne aǵartýshylyq qyzmeti aıqyn kórinis taýyp, sol qıǵylyq zamannyń jınaqty sýreti jasalǵan der edik.
Atap aıtý kerek, baıyptaı qa­ra­saq, osy memýarlyq eki, úsh kitapty kókteı etetin, ózgeshe bir erjúrek, qaısar, qandaı qıyndyqta da bolashaqtan kúder úzbegen qajyrly kúresker beınesi ózinen ózi daralanyp shyǵady. Aqyldy, izgi, meıirban jan. Batagóı, bilimdar, parasatty, tarıhı tulǵa. Bul – osy Gúlnar apa – Mirjaqypqyzy Dýlatovanyń ózi. Eskiniń sarqyty, temir ózek, alas-kúles, qandy, qapasty XX ǵasyrda jasaǵan óresi bıik qaýymnyń bizge jetken sońǵy jańǵyryǵy. Endigi jurtymyz úshin ónegeli dáris qaldyrǵan tálimger.

Osyndaı da adamdy kórdik, le­pesin estidik, ıgilikti isiniń bir pushpaǵyna az-muz sebimiz tıip, batasyn aldyq. Buryn ámánda maqtanar edim: meniń úlken ákem Maǵaýıa Uly Abaıdy kórgen dep, men ózim  ǵajaıyp  Muhtar  Áýezovtiń dárisin tyńdadym dep. Endi sol qatardaǵy masat: men Mirjaqyp Dýlatovtyń týǵan perzenti, sábı, bala kezinde Álıhan Bókeıhan men Ahmet Baıtursynulynyń tizesine otyrǵan Gúlnar apamnyń da úlgisin tanydym degen.

Gúlnar Mirjaqypqyzy Dýlato­vanyń 101 jyldyq týǵan kúni jazyldy.

4 qarasha 2016,

Rokvıll, Merılend, AQSH.

«Qazaq ádebıeti» gazeti