Bul dúnıede qazaq degen ulttyń bir ǵana Otany bar, ol – Táýelsiz qazaq eli Qazaqstanymyz. Nobel syılyǵynyń ıegeri nemis ǵalymy Maks Plank «Ǵalamdy ULY SANA bıleıdi. Kúlli álem onyń kózge ilikbes qýatymen ózara baılanysyp tur» - dep jańa dúnıetanym bastalatynyn atap kórsetken eken. Ǵalym aıtqan ULY SANANYŃ ushqyny monǵol elinde ómir súrip jatqan qazaq dıasporasynyń sanasyna sonaý 90 – jyldardyń basynda óz sáýlesin shashqan edi. Bulaı dep aıtýymyzǵa 1991 - jańa jyl shyǵa Mońǵolıada halyqtyq demokratıalyq kúshter jańa serpinmen jumys bastady. Burynǵy revolúsıashyl halyq partıasynyń serkeleri buqara halyqtyń qoldaýymen tarıh sahynasyna shyqqan jas demokratıashyl kúshter talaptaryna túsinistik tanytyp bılikten bas tartýǵa nıetti ekenderin ashyq bildirdi. Jańa qoǵam qurý bastamasy ádil de ashyq saılaýǵa jol ashyp berdi. Osylaı bastalǵan tarıhı ózgerister ol eldegi qazaq dıasporasynyń atajurtqa at basyn burýyna múmkindik berdi. Sol kezdegi Mońǵolıa úkimetiniń syrtqy ister mınıstiri Sodnom degen adamnyń qoldaýymen jergilikti qazaqtarǵa Qazaq eline jumys kúshi retinde barýǵa bolatyny týraly áńgime el arasyna taraı bastady. Eki eldiń Syrtqy ister jáne Eńbek mınısterlikteri jumys kúshin alamasý týraly kelisimge keledi. Atamekenge ańsary aýǵan qazaqtardyń arman tilegi oryndalar sátti kún osy kelisimnen keıin bastalyp ketken bolatyn. Qazaq halqynyń uzynnan uzaq tarıhynda qanshama qaraly, jaraly kóshýler men bosýlar bolǵanyn ultynyń ótkenimen bolashaǵyna beıjaı qaramaıtyn qandastarymyz jaqsy biledi.Osylaısha 1991 jyly «sanaly túrde bastalǵan» kóshtiń buıdasyn ustaý Mońǵolıada turyp jatqan qazaqtardyń peshenesine buıyrǵan edi. Buryn sońdy bolǵan basqa kóshýlerden oryny erekshe «Uly kósh» osylaısha bastalǵan bolatyn. Sanaly túrde bastalǵan dep senimmen aıtýǵa birnege sebepterdi atap kórsetýge bolady.
Birinshiden, ol kezde Qazaq KSR-i dep atalǵan elimiz áli Keńes odaǵynyń qursaýynda bolatyn, alaıda Mońǵolıadaǵy qazaqtarǵa bul jaǵdaı esh kedergi bolmady, sebebi olardyń sanasynda sarǵaıa kútken, atajurtqa jetsem degen asqaq ańsary boldy.
Ekinshiden, Jer sharynyń ár túpkirinde taǵdyr tálkegimen tarydaı shashylyp ketken qandastardyń bir ǵana Otany bar, ol – Qazaq eli. Basqa eldiń sultany bolǵansha, óz eliniń ultany bolǵanyn ar sanamaǵan qazaqtar urpaq bolashaǵy jolynda alda qandaı qıyndyqtar bolsa da tózýge daıyn ekenderine ishki túısikterimen senimdi boldy.
Úshinshiden, búginge deıin mońǵol qazaqtary degen janama atpen atalyp kelgen qazaq dıasporasynyń meken qonysy este joq eski zamanda Saqtardan qalǵan sary jurt ekenin, óz zamanynda álemge Kók túrikter nemese Shyǵys Túrik memleketiniń, baǵzy zamandaǵy Uly Ǵun ımperıasynyń ata mekeni bolsa da bizderge jat jurttyń quramynda qalǵan atajurttyń bir pushpaǵynda bolǵannan qazaqtyń qara shańyraǵy Qazaq elinde ómir súrý áldeqashan mańyzdy edi.
Tórtinshiden, búgingi zaman talabymen oılap qarasaq, birtutas qazaq halqynyń quramynda bolyp ortaq Otanymyzdyń ósip órkendeýine hal qadyrymyzsha úles qosý, qara shańyraqtyń bir ýyǵy bolyp kóterisý, qazaqtyń sanyn bir adamǵa bolsa da kóbeıtý arman múddelerden týyndaǵan edi.
Endi artqa sál sheginis jasap, osydan 25 jyl buryn bastalǵan kóshtiń ótken tarıhyna kóz salyp qarasaq «Uly kósh» bastalǵan kezdegi qandastardyń kóńil-kúıi, is-áreketteri kınodaǵy oqıǵalardan da keremet áserge bóleıdi. Sebebi bul kıno emes naǵyz shynaıy ómirdegi qazaq halqynyń bir bólsheginiń 200 jylǵa jýyq mońǵoldarmen birge ómir súrgen birneshe urpaq ata-babamyzdyń basy qalǵan qonys jurtymyzdy tastap kóshý ońaı bolmady. Zamandas qurdastarym Pavlodar oblysynyń Zarıa eldi mekeninde ómir súrip jatqan Tileıhan men Almaty qalasynyń irgesindegi Baıbesikte turaqty qonys tepken Kelerhan ekeýi sol kezdegi oqıǵany bylaı dep eske alady. «Qazaqta qonar qonysy, turaqtar mekenin aldyn-ala kórip keletin «qonys shalý» degen jol bar emes pe? Biz de 91-jyly erte kóktemde biryńǵaı jastar 91 adam Qazaqstanǵa at basyn tiredik. Taldyqorǵan oblysynyń Saryózek stansıasynda bizdi aýdan ókilderi qarsy aldy. Az-kem tynyǵyp dem alǵannan keıin malshy qystaqtaryna saqymanshy kómekshilikke jiberdi. Áne-mine degenshe eki aı ýaqyt syrǵyp óte shyqty. Mamyr aıynyń aıaǵynda jalaqymyzdy alyp «Eńbek shartyna» otyryp januıamyzdy kóshirip ákelýge keri qaıtqan edik. Baıólke aımaǵynyń Bulǵyn ólkesinen úlkenderdiń aqyl-keńesi jol silteýimen jeti otaý kóshti bastadyq. Artta qalǵan aǵaıyn-týys, aýyldastarǵa «Aıyrylyspaǵymyzdy» berip, úlkender aqsarbasyn shalyp, aqsaqaldardyń aq batasyn alyp 1991 jyly mamyr aıynyń sońynda kıiz úılerimiz ben dúnıe múlkimizdi artqan Zıl 130 júk kóligi Ulanbatyrǵa týra tartty. «Bulǵyndyq alǵashqy qarlyǵashtar» atanǵan jeti otaý januıamyz ben eki-úsh jeńil kólikke jaıǵasyp jolǵa shyqtyq. Aýyldastar bes-alty shaqyrym jerden «kósh baısaldy bolsyn» aıtyp shyǵaryp saldy, al týystarymyz seksen-toqsan shaqyrymǵa deıin erip kelip aq jol bolsyn aıtysyp, sát-sapar tilep qımastyqpen kózderine jas alyp, qosh aıtysyp qala berdi. Úsh júz shaqyrym joldy artqa tastap aımaq ortalyǵyna keldik. Odan ári ushaqqa otyryp el astanasy Ulanbatyrǵa jetip, Pekın – Máskeý halyqaralyq jolaýshylar poezi arqyly Novosibirden, Qazaqstanǵa baratyn poezge aýysyp otyrdyq. Úı múlkimizdi júk voganyna tıep jibergen bolatynbyz. Osylaısha bir aptalyq joldy artqa tastap burynǵy Taldyqorǵan oblysyna qarasty Úsharal stansıasynan ańsap kelgen «Atajurttyń» topyraǵyn súıip turyp aǵaıynmen qaýyshyp, márá-sárá kúıge tústik. Allaǵa myń márte shúkirlik ettik. Alǵashynda bizdiń bul kelýimizdi basqasha túsingen jerilikti aǵaıyndar bir aptadaı keshigip kelgen júgimizdi qabyldap alyp, alty qanat aqshańqan kıiz úılerimizdi aýyl syrtyndaǵy qaınar bulaqtyń qos qaptalyna bar sán-saltanatymen qaz qatar quryp, tútinimizdi tútete bastaǵanda, atajurtty ańsap kelgen naǵyz qazaqtar ekenimizge kózderi jetip ultymyzdyń dástúri boıynsha shashý shashyp, kórimdikterin atap, ata-baba jolymen aq dastarhan jaıyp erýlikke shaqyrysty. Baıólke etnıkalyq qazaqtardyń ulttyq aımaǵy sanalǵanymen Mońǵolıanyń astanasynan bastap óndiristik qalalary men basqa da aımaqtarynda eńbek etip júrgen qandastarymyz jappaı kóshe bastady.
1991 jyldyń 16 jeltoqsanynda jer júzindegi barsha qazaqtyń arman tilegi bolǵan «Táýelsizdik» tańy araılap atty. Endi oılap otyrsaq, adam balasynda bolatyn sana men túısik bizdi aldamaǵan eken. Tiri júrsek bir tóbede, ólsek bir shuńqyrda bolamyz dep kelgen bizder el táýelsizdigin atajurtta aǵaıynmen birge qarsy alyp, ystyǵyna kúıip, sýyǵyna birge tońyp kelemiz. Atajurtty ańsap kelgen alǵashqy kósh bastalǵanda top ortada júrgen, jýrnalıs dosym Beken Qaıratulynyń atamekenge atbasyn burǵan aǵaıynnyń jan syryn tap basyp tebirengen óleńinen úzindi keltire keteıin.
«Nege keldiń deısiń be?»
Altyn Ordam kóreıinshi dep keldim,
Qolym ushyn bereıinshi dep keldim.
Shette týdym, shette óstim aǵaıyn,
Dál ortańda bolaıynshy dep keldim.
Atameken, nur alaıyn dep keldim,
Shertip bir kúı ýanaıyn dep keldim.
Sen jylasań joqtaý aıtyp toqtaýsyz,
Sen qýansań qýanaıyn dep keldim...
Artta qalǵan shırek ǵasyrda el halqymyzǵa ne berdik degen zańdy suraqqa bylaı dep jaýap bergen bolar edik. Elge el qosylsa qut degen sózdiń rastyǵyna kózimiz jetip otyr. Álemniń ár túpkirinen atajurtyn ańsap kelgen qandastar esebinen táýelsiz elimizge 264 myń otbasy qosylyp, halqymyzdyń sany 1 mıllıonǵa kóbeıdi. Keńes bıligi kezinde 30 paıyzǵa jeter jetpes pushaıman kúıde bolyp, óz jerimizde azshylyqqa ushyraǵan ker zaman kelmeske ketti. Jergilikti avtohondy halyq qazaqtardyń úlesi 65 paıyzdan asqany táýelsizdiktiń jemisi, jer ıesi qazaqtardyń jan sany óz elinde basymdyqqa ıe boldyq, jarqyn bolashaqta ult mereıiniń ústemdik ala bereriniń aıqyn kórinisi. Bizdiń balalarymyz qazaq tilinde bilim alyp kelgendikten qazaq mektepterin nemese qazaq synyptaryn ashqyzý máselesin tótesinen qoıýǵa týra keldi. Oryndy qoıylǵan talap-tilekke bılik túsinistik tanytyp máseleni durys sheshkendikten orys mektepteri qabyrǵasynda qazaq synyptary ashyla bastady. Bul bastama jer-jerde jergilikti aǵaıyndar tarapynan qyzý qoldaý tapqandyqtan, ana tilinde bilim alǵysy keletin urpaq sany birtindep arta tústi. Tek orta bilim berý salasynda ǵana emes joǵarǵy oqý oryndarynda da qazaq tilinde maman daıarlaıtyn fakúltetter ashylýyna da mysqaldaı bolsa da sebepker boldyq. Shetten kelgen aqyn-jazýshylardyń atajurtta kitaptary jaryq kórip, gazet-jýrnaldarda túrli taqyrypqa qalam tartqan maqalalary, óleń jyrlary baspasózde kóptep jarıalana bastady. Osylaısha rýhanı saladan bastap qoǵamnyń barlyq derlik salasynda qandastar ónimdi jumys jasap júrgenine eshkim kúmán keltirmes dep oılaımyn. Bastapqy kezde eńbekke shydamdy barlyq adamdar mal sharýashylyǵyna jumysqa tartylsa, keıinnen ǵylymnyń ár salasynda alǵan mamandyqtary boıynsha eńbek etip qoǵam men memlekettiń alǵa jyljýyna belgili dárejede óz úlesterin qosyp keledi. Ásirese, jas urpaq ózderiniń atajurtynda ártúrli mamandyq boıynsha joǵary jáne arnaıy orta maman ıeleri atanyp qoǵam ómiriniń barlyq salasynda ónimdi qyzmet atqaryp júrgenderi qanshama. Alǵashynda «Eńbek shartymen» degen atty jamylyp bastalǵan kósh naǵyz aqjoltaı kóshke ulasty. Táýelsiz elimizdiń tuńǵysh prezıdenti ult kóshbasshysy Nursultan Nazarbaevtyń tikeleı tapsyrmasy negizinde1992 jyly 3 shildede el úkimetiniń qaýylysymen óziniń tarıhı Otanyna qaıtyp kelýge tilek bildirgen shetelderdegi qandastardy atajurtqa birjolata kóshirip alý týraly máselelerdi naqty sheshý úshin jumys toby qurylady.
Elbasynyń uıytqy bolýymen 1992 jyly qyrkúıekte Dúnıejúzi Qazaqtarynyń tuńǵysh quryltaıy Almaty qalasynda ótedi. Mine, osy tarıhı basqosýda «Qushaǵymyz baýyrlarǵa aıqara ashyq» degen baıandamasyn Elbasy «Qadirmendi qaýym! Alystan kelgen aǵaıyn! Ardaqty Otandastar! Búgingi kún – erekshe kún. Orta toldy, óshkenimiz jandy»- degen júrek tebirenter sózdermen bastap turyp, «Uly dalanyń aıdarynan jel esip, baıraǵy talaı jelbirep, azat memleket bolǵany da belgili» - degen sózderi ótken tarıhymyzǵa qaratyp aıtylǵan aqıqattyń bir parasy edi. 1991 jyldyń áz Naýyryzynda bastalǵan aqjoltaı kósh bir jyldan keıin «Uly kóshke» ulasyp dúnıeniń ár túkpirinde eki kózderi tórt bolyp, atajurtyna ańsary aýyp, sátti kúndi saǵynyshpen kútýde júrgen qandastarymyz úkimettiń qol ushyn sozýynyń nátıjesinde kóliktiń barlyq derlik túrin paıdalanyp elge at basyn burdy. Aıtar oıymdy túıindeı kele, HH ǵasyrdyń sońyn ala bastalǵan kósh naǵyz «Aqjoltaı kósh, Baısaldy kósh, Kólikti kósh, el mereıin ósirgen Mereıli kósh, eldiktiń eńsesin tiktegen Tarıhı kósh» boldy desek artyq aıtqandyq bolmas. Iá, aldaǵy uzaq sapar, uly jolda ultymyzdyń uıtqysy buzylmaı, eldigimiz eńseli, biriligimiz bekem ata-babalarymyz amanattap ketken ulanǵaıyr jerimizdiń bir súıemin de jat jurttyqtarǵa jem qylmaı «Uly Dala» eli ataný armanymyz oryndalyp, memleketimizdiń shańyraǵy bıik irgesi bekem bolýyna qyzmet etý búgingi bizder men bolashaq urpaqtyń moıynyndaǵy máńgilikke jazylǵan abyroıly borysh ekenin esten bir sátke de shyǵarmaıyq.
Erkinshilik orta mektebiniń tarıh páni muǵalimi Maýtaı Beıbithan.
Aqmola oblysy Ereımentaý aýdany
